SK 29/10
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
-
Sprawy przywołane w treści orzeczenia:I C 235/08 IV CSK 292/09 K 64/07 K 64/07 P 17/10 P 21/07 P 26/02 S 1/12 V CSK 49/10 C 4/2011 C 6/2010 I ACa 26/09
Pełny tekst orzeczenia
60/5/A/2012
POSTANOWIENIE
z dnia 16 maja 2012 r.
Sygn. akt SK 29/10
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Marek Zubik – przewodniczący
Andrzej Rzepliński
Piotr Tuleja
Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz
Andrzej Wróbel – sprawozdawca,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 maja 2012 r., skargi konstytucyjnej Spółdzielni Mieszkaniowej „Południe” w Puławach o zbadanie zgodności:
art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na spółdzielnie mieszkaniowe obowiązek zawarcia z najemcą spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed przejęciem przez spółdzielnię był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej i został przekazany spółdzielni mieszkaniowej nieodpłatnie, umowy nieodpłatnego przeniesienia własności lokalu, po uregulowaniu jedynie zaległości z tytułu czynszu najmu, z art. 64 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
postanawia:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. W skardze konstytucyjnej z 1 czerwca 2010 r. Spółdzielnia Mieszkaniowa „Południe” w Puławach (dalej: skarżąca) wniosła o stwierdzenie niezgodności art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116; dalej: u.s.m.) w zakresie, w jakim nakłada na spółdzielnie mieszkaniowe obowiązek zawarcia z najemcą spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed przejęciem przez spółdzielnię był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej i został przekazany spółdzielni mieszkaniowej nieodpłatnie, umowy nieodpłatnego przeniesienia własności lokalu, po uregulowaniu jedynie zaległości z tytułu czynszu najmu, z art. 64 Konstytucji.
1.1. Skarga została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym i prawnym: Wyrokiem z 28 listopada 2008 r. (sygn. akt I C 235/08) Sąd Okręgowy w Lublinie zobowiązał skarżącą do złożenia oświadczenia woli o ustanowieniu odrębnej własności oznaczonego lokalu oraz przeniesieniu jej nieodpłatnie na rzecz powodów. W wyniku apelacji Sąd Apelacyjny w Lublinie, wyrokiem z 17 lutego 2009 r. (sygn. akt I ACa 26/09) zmienił wyrok sądu pierwszej instancji w ten sposób, że powództwo oddalił. Skarżąca wystąpiła ze skargą kasacyjną do Sądu Najwyższego. Sąd ten wyrokiem z 8 stycznia 2010 r. (sygn. akt IV CSK 292/09) uchylił zaskarżony wyrok sądu drugiej instancji i oddalił apelację od wyroku Sądu Okręgowego w Lublinie. W uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy odwołał się do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r. (sygn. K 64/07, OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 110) i dokonanej w nim wykładni art. 48 ust. 3 w związku z art. 48 ust. 1 u.s.m. Zdaniem Sądu Najwyższego, art. 48 ust. 3 u.s.m. przewidywał, że jeżeli spółdzielnia mieszkaniowa nabyła mieszkanie zakładowe nieodpłatnie, była zobowiązana przenieść jego własność na najemcę tylko w zamian za spłatę zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu oraz pokrycie kosztów dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych, przeznaczonych na utrzymanie budynku, w którym znajduje się ten lokal. Z kolei art. 48 ust. 1 u.s.m. odnosił się zarówno do odpłatnego, jak i nieodpłatnego nabycia przez spółdzielnię budynku, w którym znajdowały się mieszkania zakładowe. Odmienne jednak – wywodził dalej SN – były przesłanki nabycia własności lokalu przez najemcę. W wypadku odpłatnego nabycia budynku przez spółdzielnię, najemca spłacał zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu oraz wnosił wkład budowlany. Jeżeli spółdzielnia nabyła budynek nieodpłatnie, najemca spłacał zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu oraz pokrywał koszty dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych, przeznaczonych na utrzymanie budynku, w którym znajduje się lokal. W chwili wyrokowania przez Sąd Najwyższy, w związku z powołanym wyrokiem TK o sygn. K 64/07, art. 48 ust. 3 u.s.m. utracił moc. Sąd przyjął więc, że w razie nieodpłatnego nabycia budynku przez spółdzielnię najemca jest zobowiązany spłacić jedynie zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu, natomiast została wyłączona ze skutkiem ex tunc podstawa prawna żądania przez spółdzielnię spłaty poniesionych przez nią nakładów.
1.2. Uzasadniając skargę, skarżąca wskazała, że art. 48 ust. 1 u.s.m. prowadzi do naruszenia jej prawa własności (art. 64 Konstytucji) w określonym zakresie.
Zdaniem skarżącej, zakwestionowany przepis prowadzi do nadmiernej ingerencji w prawo własności spółdzielni, nieznajdującej uzasadnienia w innych wartościach konstytucyjnych. Nadto ograniczenie właścicielskiej swobody rozporządzania lokalem mieszkalnym – zgodnie z art. 48 ust. 1 u.s.m. – może nastąpić bez jakiegokolwiek świadczenia ekwiwalentnego, co stanowi naruszenie istoty prawa własności. W dalszej części uzasadnienia skarżąca wskazała, że dopuszczalność preferencyjnego uwłaszczenia, które dotyczy majątku spółdzielni mieszkaniowej, będącego w rozumieniu Konstytucji własnością prywatną, w żadnym razie nie może iść dalej niż w wypadku majątków publiczno-prawnych. Konstytucja w jednoznaczny sposób akcentuje rolę własności prywatnej jako jednej z podstaw ustroju gospodarczego RP. To znaczy, że wprowadzenie przez państwo preferencji w nabyciu własności przez osoby prywatne nie jest konstytucyjnie wykluczone, ale jego dopuszczalność zależy od spełnienia warunków dotyczących ochrony interesu osoby pozbawianej własności.
Skarżąca w znacznej części skargi powtórzyła argumentację Sejmu i Prokuratora Generalnego oraz Trybunału Konstytucyjnego zawartą w wyroku o sygn. K 64/07.
Zarzuty skargi konstytucyjnej ściśle wiążą się z orzecznictwem Sądu Najwyższego ukształtowanym po wyroku Trybunału Konstytucyjnego o sygn. K 64/07. Zgodnie ze stanowiskiem SN wyrażonym między innymi w wyrokach z: 8 stycznia 2010 r., sygn. akt IV CSK 292/09 (OSNC nr 6/2010, poz. 93) oraz 29 września 2010 r., sygn. akt V CSK 49/10 (OSNC nr 4/2011, poz. 47), po utracie mocy przez art. 48 ust. 3 u.s.m., w wypadku nieodpłatnego nabycia budynku przez spółdzielnię, najemca jest obowiązany spłacić jedynie zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu.
2. Sejm w piśmie swego Marszałka z 16 marca 2011 r. zajął stanowisko w sprawie i wniósł o stwierdzenie, że art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim zobowiązuje spółdzielnię mieszkaniową do zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu nabytego nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej, na żądanie najemcy lokalu, po spłacie przez niego wyłącznie zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu, jest niezgodny z art. 64 Konstytucji.
Zdaniem Sejmu, ocena konstytucyjności art. 48 ust. 1 u.s.m. pozostaje w ścisłym związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r., sygn. K 64/07, w którym stwierdzono, że nieodpłatne nabycie mieszkań należących wcześniej do państwowych jednostek organizacyjnych prowadzi do osłabienia ochrony własności przysługującej spółdzielniom mieszkaniowym. W konsekwencji tego wyroku – wywodzi Sejm – powstał problem wpływu utraty mocy art. 48 ust. 3 u.s.m. na dopuszczalność występowania z roszczeniami o przeniesienie własności lokali nabytych przez spółdzielnię mieszkaniową nieodpłatnie od państwowej osoby prawnej lub innej państwowej jednostki organizacyjnej przez ich najemców. W orzecznictwie sądowym jest wyrażany pogląd, że takie roszczenie znajduje podstawę w zaskarżonym art. 48 ust. 1 u.s.m., a więc, w ocenie Sejmu, należy uznać, że przedmiotem kontroli w niniejszej sprawie jest ten właśnie przepis w kształcie nadanym przez sądy.
Sejm zwraca też uwagę, że przedstawiona interpretacja art. 48 ust. 1 u.s.m. wywołuje skutki – z punktu widzenia spółdzielni mieszkaniowych – jeszcze bardziej dotkliwe niż uznany za niezgodny z Konstytucją art. 48 ust. 3 u.s.m., gdyż przesłanką zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu nie jest pokrycie kosztów dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych przeznaczonych na utrzymanie budynku, w którym znajduje się lokal, ale wyłącznie spłata zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu, tj. wykonanie obowiązku, który wynika z odrębnego stosunku prawnego i jest pojęciowo niezależny od samego przeniesienia własności.
3. Prokurator Generalny w piśmie z 28 czerwca 2011 r. wniósł o stwierdzenie, że art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. w zakresie, w jakim zobowiązuje spółdzielnię mieszkaniową do zawarcia umowy przeniesienia własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed jego nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, po dokonaniu przez najemcę wyłącznie spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu, jest niezgodny z art. 64 Konstytucji. Ponadto, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), wniósł o umorzenie postępowania w zakresie art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m. ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Prokurator Generalny przyjął, że na skutek utraty mocy przez art. 48 ust. 3 u.s.m., który odnosił się do mieszkań zakładowych nabytych przez spółdzielnię nieodpłatnie, powstał stan prawny, w którym warunki nabywania przez najemców tego rodzaju mieszkań stały się korzystniejsze aniżeli przed utratą jego mocy. Skoro Trybunał Konstytucyjny w powołanym powyżej wyroku uznał, że nabycie własności lokalu od spółdzielni, która nabyła mieszkanie zakładowe nieodpłatnie, wyłącznie po spłacie przez najemcę zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu i po pokryciu kosztów dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych przeznaczonych na utrzymanie budynku, w którym lokal ten się znajduje, prowadzi do naruszenia istoty praw właścicielskich spółdzielni, to oczywiste jest – zdaniem Prokuratora Generalnego – że nabycie lokalu mieszkalnego jedynie po spłacie przez najemcę zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu dodatkowo potęguje orzeczoną niekonstytucyjność. W opinii Prokuratora, ocena i motywy wyroku w sprawie o sygn. K 64/07 przesądzają o niekonstytucyjności regulacji zakwestionowanej przez skarżącą.
Prokurator Generalny stwierdził ponadto, że skarżąca za niekonstytucyjne uznaje warunki finansowe nabywania przez najemcę od spółdzielni mieszkaniowej mieszkania zakładowego (art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m.), nie kwestionuje natomiast samego uprawnienia najemcy do żądania przeniesienia własności lokalu mieszkalnego i odpowiadającego mu w tym zakresie obowiązku spółdzielni mieszkaniowej. Z tego względu postępowanie w zakresie dotyczącym zgodności art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m. z art. 64 Konstytucji powinno być umorzone ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
4. W piśmie z 17 stycznia 2011 r. Rzecznik Praw Obywatelskich, działając na podstawie art. 51 ust. 2 ustawy o TK, zgłosił udział w postępowaniu dotyczącym rozpatrywanej skargi konstytucyjnej i przedstawił stanowisko, że art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim nakłada na spółdzielnię mieszkaniową obowiązek zawarcia z najemcą mieszkania, które przed nieodpłatnym przejęciem przez tę spółdzielnię było mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, umowy nieodpłatnego przeniesienia własności mieszkania, jest niezgodny z art. 64 Konstytucji.
W uzasadnieniu stanowiska Rzecznik Praw Obywatelskich odwołał się do argumentacji zawartej w wyroku TK o sygn. K 64/07 i stwierdził, że ingerencja ustawodawcy w służące spółdzielniom mieszkaniowym prawo własności sięga jeszcze głębiej niż zdyskwalifikowany przez Trybunał Konstytucyjny w powołanym wyroku art. 48 ust. 3 u.s.m. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, rozważania Trybunału Konstytucyjnego zawarte w tym orzeczeniu są w pełni aktualne w odniesieniu do rozpatrywanej skargi konstytucyjnej.
Rzecznik Praw Obywatelskich podkreślił także, że dokonywana przez Sąd Najwyższy wykładnia przepisów u.s.m. w brzmieniu po utracie mocy przez art. 48 ust. 3 u.s.m. pozostaje w sprzeczności z motywami wyroku TK o sygn. K 64/07, a ponadto że nie odpowiada intencjom ustawodawcy, który przyznał najemcom byłych mieszkań zakładowych roszczenie o przeniesienie prawa własności zajmowanego lokalu, jednak po spełnieniu pewnych określonych warunków finansowych, nie zaś całkowicie nieodpłatnie. Z tego względu art. 48 ust. 1 u.s.m., we wskazanym przez RPO zakresie, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji, a dodatkowo, z uwagi na naruszenie istoty prawa własności, także z art. 64 ust. 3 Konstytucji.
Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził również, że art. 48 ust. 1 u.s.m. jest niezgodny z art. 64 ust. 2 Konstytucji. Zdaniem Rzecznika, prawo własności spółdzielni mieszkaniowych podlega słabszej ochronie w porównaniu z prawem własności innych właścicieli mieszkań zakładowych – np. samych przedsiębiorstw państwowych, spółek handlowych z udziałem Skarbu Państwa, państwowych osób prawnych. Podmioty te mogą podjąć decyzję o zbyciu mieszkania najemcy, ale przeniesienie własności następuje zawsze odpłatnie. Natomiast w wypadku przekształcenia tytułu prawnego do zajmowanego lokalu między najemcą a spółdzielnią mieszkaniową czynność ta następuje nieodpłatnie. W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, art. 48 ust. 1 u.s.m. prowadzi do rażąco niezasadnego zróżnicowania ochrony prawa własności.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Skarżąca wskazała, że kwestionuje określony sposób rozumienia art. 48 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.; dalej: u.s.m.), a mianowicie przyjęty w wyroku Sądu Najwyższego z 8 stycznia 2010 r. (sygn. akt IV CSK 292/09). Sąd Najwyższy odniósł się w nim do skutków wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r. (sygn. K 64/07, OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 110) i stwierdził, że wskutek utraty mocy art. 48 ust. 3 u.s.m., w wypadku nieodpłatnego nabycia przez spółdzielnię mieszkaniową budynku, w którym znajdują się dawne mieszkania zakładowe, najemca ubiegający się o przeniesienie własności lokalu jest obowiązany spłacić spółdzielni jedynie zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu, natomiast została wyłączona, ze skutkiem ex tunc, podstawa prawna żądania przez spółdzielnię spłaty poniesionych przez nią nakładów.
1.1. Podniesiony w skardze konstytucyjnej problem konstytucyjny odnosi się wyłącznie do zagadnienia nieodpłatnego przekształcenia tytułu prawnego do lokalu będącego poprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej. Skarżąca nie neguje przy tym możliwości wystąpienia z takim roszczeniem, kwestionuje jednak brak ekwiwalentności świadczenia. Z analizy skargi wynika zatem, że zarzut niekonstytucyjności odnosi się wyłącznie do art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m., mimo że w petitum skargi skarżąca objęła cały art. 48 ust. 1 u.s.m. Z tego względu przedmiotem oceny Trybunału w niniejszym postępowaniu mógł stać się jedynie art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m.
2. Skarżąca kwestionuje konstytucyjność roszczenia najemcy o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, nabytego przez spółdzielnię nieodpłatnie, które jest powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu. Tożsame zarzuty były już przedmiotem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Trybunał w wyroku z 14 lutego 2012 r. (sygn. P 17/10), po rozpoznaniu czterech pytań prawnych, orzekł, iż art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim przyznaje najemcy roszczenie o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu (pkt 1 powołanego przepisu), jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji oraz że przepis ten – we wskazanym w wyroku zakresie – traci moc obowiązującą z upływem dwunastu miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Wyrok ten został opublikowany w Dzienniku Ustaw z 2012 r. pod poz. 201, oznaczonym datą 22 lutego 2012 r.
2.1. W uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. P 17/10 Trybunał wyjaśnił, że przedmiotem kontroli był art. 48 ust. 1 u.s.m.: po pierwsze – w rozumieniu przyjętym w utrwalonym orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego; po drugie – w zakresie, w jakim jest podstawą roszczenia najemcy o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, nabytego przez spółdzielnię nieodpłatnie, powiązanego wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu. Trybunał podkreślił, że ograniczenie przedmiotu kontroli tylko do warunków finansowych przekształcenia prowadziłoby do sytuacji, w której „w systemie prawa (…) pozostałaby podstawa prawna takiego roszczenia bez żadnych normatywnych wskazówek co do tego, czy roszczenie to może być realizowane, a jeżeli tak, to na jakich zasadach”. Skarga konstytucyjna, na podstawie której wszczęte zostało postępowanie w niniejszej sprawie, dotyczy tego samego przedmiotu kontroli, stąd należy uznać, że zdyskwalifikowanie art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie wskazanym w cytowanym wyroku o sygn. P 17/10 skonsumowało zarzuty sformułowane w skardze. Ponowne rozpoznanie tej samej kwestii stało się więc zbędne, co uzasadnia umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.). Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, umorzeniu postępowania w sprawie nie stoi na przeszkodzie powołanie dodatkowych wzorców kontroli, tj. art. 64 ust. 2 i 3 Konstytucji, ponieważ został osiągnięty cel polegający na wyeliminowaniu z porządku prawnego stanu niezgodności z Konstytucją (zob. np. postanowienia TK: z 28 lipca 2003 r., sygn. P 26/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 73 oraz z 12 lutego 2008 r., sygn. P 21/07, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 16).
3. Niezależnie od powyższego, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że umorzenia postępowania w rozpatrywanej sprawie nie uzasadnia przesłanka ne bis in idem. Zakaz orzekania dwa razy o tym samym aktualizuje się w sytuacji tożsamości przedmiotowej badanej sprawy ze sprawą badaną przez Trybunał wcześniej (zob. J. Królikowski, Ujemna przesłanka zbędności orzekania w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, „Studia Prawnicze” z. 4/2008). Dla jego wystąpienia niezbędne jest stwierdzenie tożsamości zarówno przedmiotu kontroli, jak i konstytucyjnych wzorców kontroli. Zastosowanie zasady ne bis in idem jest w pełni uzasadnione, jeżeli istnieje wcześniejsze orzeczenie Trybunału o zgodności badanego przedmiotu ze wskazanym wzorcem kontroli lub jeżeli Trybunał uznał wskazany wzorzec za nieadekwatny do badania danego przedmiotu kontroli, czyli w sytuacjach, gdy przedmiot badania pozostaje nadal w systemie prawa. Natomiast zastosowanie tej zasady nie wydaje się możliwe w razie stwierdzenia niekonstytucyjności przepisu, gdyż w następstwie wyroku następuje derogacja przepisu wykluczająca ustalenie tożsamości przedmiotu i wzorców kontroli. Usunięcie z systemu prawnego kwestionowanego przepisu skutkuje brakiem przedmiotu badania konstytucyjności na zasadach analogicznych do utraty mocy przepisu, a postępowanie przed TK staje się niedopuszczalne.
Inaczej przedstawiają się skutki wyroku stwierdzającego niekonstytucyjność przepisu aktu normatywnego z odroczoną utratą mocy przepisu. W sytuacji gdy przepis formalnie obowiązuje, nie istnieje przesłanka niedopuszczalności orzekania wynikająca z braku przedmiotu badania konstytucyjności, aktualizuje się jednak zbędność wydania orzeczenia. Jednocześnie nieracjonalne, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, byłoby – wynikające z zasady ne bis in idem – orzekanie o zgodności zdyskwalifikowanego już przepisu z innymi wzorcami kontroli, gdyż nie wpłynęłoby to na wcześniejszy rezultat badania konstytucyjności.
4. W wyroku o sygn. P 17/10 Trybunał Konstytucyjny stwierdził niekonstytucyjność art. 48 ust. 1 u.s.m. i jednocześnie odroczył utratę mocy zdyskwalifikowanego przepisu. Nie nastąpiła więc bezpośrednia derogacja zaskarżonego przepisu. Utrzymanie w systemie prawnym przez 12 miesięcy przepisu uznanego za niekonstytucyjny nie skutkuje więc niedopuszczalnością postępowania, ale niezależnie od wskazanych wzorców kontroli, czyni je zbędnym ze względu na osiągnięty cel postępowania.
5. Na marginesie należy wskazać, że Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. P 17/10 podał motywy odroczenia utraty mocy art. 48 ust. 1 u.s.m. w określonym zakresie, a także określił skutki wyroku; przekazał ponadto Sejmowi postanowienie sygnalizacyjne (zob. postanowienie z 14 lutego 2012 r., sygn. S 1/12, OTK ZU nr 2/A/2012, poz. 19).
Zważywszy powyższe okoliczności, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.
POSTANOWIENIE
z dnia 16 maja 2012 r.
Sygn. akt SK 29/10
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Marek Zubik – przewodniczący
Andrzej Rzepliński
Piotr Tuleja
Sławomira Wronkowska-Jaśkiewicz
Andrzej Wróbel – sprawozdawca,
po rozpoznaniu, na posiedzeniu niejawnym w dniu 16 maja 2012 r., skargi konstytucyjnej Spółdzielni Mieszkaniowej „Południe” w Puławach o zbadanie zgodności:
art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.) w zakresie, w jakim nakłada na spółdzielnie mieszkaniowe obowiązek zawarcia z najemcą spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed przejęciem przez spółdzielnię był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej i został przekazany spółdzielni mieszkaniowej nieodpłatnie, umowy nieodpłatnego przeniesienia własności lokalu, po uregulowaniu jedynie zaległości z tytułu czynszu najmu, z art. 64 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
postanawia:
na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, z 2000 r. Nr 48, poz. 552 i Nr 53, poz. 638, z 2001 r. Nr 98, poz. 1070, z 2005 r. Nr 169, poz. 1417, z 2009 r. Nr 56, poz. 459 i Nr 178, poz. 1375, z 2010 r. Nr 182, poz. 1228 i Nr 197, poz. 1307 oraz z 2011 r. Nr 112, poz. 654) umorzyć postępowanie.
UZASADNIENIE
I
1. W skardze konstytucyjnej z 1 czerwca 2010 r. Spółdzielnia Mieszkaniowa „Południe” w Puławach (dalej: skarżąca) wniosła o stwierdzenie niezgodności art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116; dalej: u.s.m.) w zakresie, w jakim nakłada na spółdzielnie mieszkaniowe obowiązek zawarcia z najemcą spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed przejęciem przez spółdzielnię był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej i został przekazany spółdzielni mieszkaniowej nieodpłatnie, umowy nieodpłatnego przeniesienia własności lokalu, po uregulowaniu jedynie zaległości z tytułu czynszu najmu, z art. 64 Konstytucji.
1.1. Skarga została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym i prawnym: Wyrokiem z 28 listopada 2008 r. (sygn. akt I C 235/08) Sąd Okręgowy w Lublinie zobowiązał skarżącą do złożenia oświadczenia woli o ustanowieniu odrębnej własności oznaczonego lokalu oraz przeniesieniu jej nieodpłatnie na rzecz powodów. W wyniku apelacji Sąd Apelacyjny w Lublinie, wyrokiem z 17 lutego 2009 r. (sygn. akt I ACa 26/09) zmienił wyrok sądu pierwszej instancji w ten sposób, że powództwo oddalił. Skarżąca wystąpiła ze skargą kasacyjną do Sądu Najwyższego. Sąd ten wyrokiem z 8 stycznia 2010 r. (sygn. akt IV CSK 292/09) uchylił zaskarżony wyrok sądu drugiej instancji i oddalił apelację od wyroku Sądu Okręgowego w Lublinie. W uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy odwołał się do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r. (sygn. K 64/07, OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 110) i dokonanej w nim wykładni art. 48 ust. 3 w związku z art. 48 ust. 1 u.s.m. Zdaniem Sądu Najwyższego, art. 48 ust. 3 u.s.m. przewidywał, że jeżeli spółdzielnia mieszkaniowa nabyła mieszkanie zakładowe nieodpłatnie, była zobowiązana przenieść jego własność na najemcę tylko w zamian za spłatę zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu oraz pokrycie kosztów dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych, przeznaczonych na utrzymanie budynku, w którym znajduje się ten lokal. Z kolei art. 48 ust. 1 u.s.m. odnosił się zarówno do odpłatnego, jak i nieodpłatnego nabycia przez spółdzielnię budynku, w którym znajdowały się mieszkania zakładowe. Odmienne jednak – wywodził dalej SN – były przesłanki nabycia własności lokalu przez najemcę. W wypadku odpłatnego nabycia budynku przez spółdzielnię, najemca spłacał zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu oraz wnosił wkład budowlany. Jeżeli spółdzielnia nabyła budynek nieodpłatnie, najemca spłacał zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu oraz pokrywał koszty dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych, przeznaczonych na utrzymanie budynku, w którym znajduje się lokal. W chwili wyrokowania przez Sąd Najwyższy, w związku z powołanym wyrokiem TK o sygn. K 64/07, art. 48 ust. 3 u.s.m. utracił moc. Sąd przyjął więc, że w razie nieodpłatnego nabycia budynku przez spółdzielnię najemca jest zobowiązany spłacić jedynie zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu, natomiast została wyłączona ze skutkiem ex tunc podstawa prawna żądania przez spółdzielnię spłaty poniesionych przez nią nakładów.
1.2. Uzasadniając skargę, skarżąca wskazała, że art. 48 ust. 1 u.s.m. prowadzi do naruszenia jej prawa własności (art. 64 Konstytucji) w określonym zakresie.
Zdaniem skarżącej, zakwestionowany przepis prowadzi do nadmiernej ingerencji w prawo własności spółdzielni, nieznajdującej uzasadnienia w innych wartościach konstytucyjnych. Nadto ograniczenie właścicielskiej swobody rozporządzania lokalem mieszkalnym – zgodnie z art. 48 ust. 1 u.s.m. – może nastąpić bez jakiegokolwiek świadczenia ekwiwalentnego, co stanowi naruszenie istoty prawa własności. W dalszej części uzasadnienia skarżąca wskazała, że dopuszczalność preferencyjnego uwłaszczenia, które dotyczy majątku spółdzielni mieszkaniowej, będącego w rozumieniu Konstytucji własnością prywatną, w żadnym razie nie może iść dalej niż w wypadku majątków publiczno-prawnych. Konstytucja w jednoznaczny sposób akcentuje rolę własności prywatnej jako jednej z podstaw ustroju gospodarczego RP. To znaczy, że wprowadzenie przez państwo preferencji w nabyciu własności przez osoby prywatne nie jest konstytucyjnie wykluczone, ale jego dopuszczalność zależy od spełnienia warunków dotyczących ochrony interesu osoby pozbawianej własności.
Skarżąca w znacznej części skargi powtórzyła argumentację Sejmu i Prokuratora Generalnego oraz Trybunału Konstytucyjnego zawartą w wyroku o sygn. K 64/07.
Zarzuty skargi konstytucyjnej ściśle wiążą się z orzecznictwem Sądu Najwyższego ukształtowanym po wyroku Trybunału Konstytucyjnego o sygn. K 64/07. Zgodnie ze stanowiskiem SN wyrażonym między innymi w wyrokach z: 8 stycznia 2010 r., sygn. akt IV CSK 292/09 (OSNC nr 6/2010, poz. 93) oraz 29 września 2010 r., sygn. akt V CSK 49/10 (OSNC nr 4/2011, poz. 47), po utracie mocy przez art. 48 ust. 3 u.s.m., w wypadku nieodpłatnego nabycia budynku przez spółdzielnię, najemca jest obowiązany spłacić jedynie zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu.
2. Sejm w piśmie swego Marszałka z 16 marca 2011 r. zajął stanowisko w sprawie i wniósł o stwierdzenie, że art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim zobowiązuje spółdzielnię mieszkaniową do zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu nabytego nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej, na żądanie najemcy lokalu, po spłacie przez niego wyłącznie zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu, jest niezgodny z art. 64 Konstytucji.
Zdaniem Sejmu, ocena konstytucyjności art. 48 ust. 1 u.s.m. pozostaje w ścisłym związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r., sygn. K 64/07, w którym stwierdzono, że nieodpłatne nabycie mieszkań należących wcześniej do państwowych jednostek organizacyjnych prowadzi do osłabienia ochrony własności przysługującej spółdzielniom mieszkaniowym. W konsekwencji tego wyroku – wywodzi Sejm – powstał problem wpływu utraty mocy art. 48 ust. 3 u.s.m. na dopuszczalność występowania z roszczeniami o przeniesienie własności lokali nabytych przez spółdzielnię mieszkaniową nieodpłatnie od państwowej osoby prawnej lub innej państwowej jednostki organizacyjnej przez ich najemców. W orzecznictwie sądowym jest wyrażany pogląd, że takie roszczenie znajduje podstawę w zaskarżonym art. 48 ust. 1 u.s.m., a więc, w ocenie Sejmu, należy uznać, że przedmiotem kontroli w niniejszej sprawie jest ten właśnie przepis w kształcie nadanym przez sądy.
Sejm zwraca też uwagę, że przedstawiona interpretacja art. 48 ust. 1 u.s.m. wywołuje skutki – z punktu widzenia spółdzielni mieszkaniowych – jeszcze bardziej dotkliwe niż uznany za niezgodny z Konstytucją art. 48 ust. 3 u.s.m., gdyż przesłanką zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu nie jest pokrycie kosztów dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych przeznaczonych na utrzymanie budynku, w którym znajduje się lokal, ale wyłącznie spłata zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu, tj. wykonanie obowiązku, który wynika z odrębnego stosunku prawnego i jest pojęciowo niezależny od samego przeniesienia własności.
3. Prokurator Generalny w piśmie z 28 czerwca 2011 r. wniósł o stwierdzenie, że art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m. w zakresie, w jakim zobowiązuje spółdzielnię mieszkaniową do zawarcia umowy przeniesienia własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed jego nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, po dokonaniu przez najemcę wyłącznie spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu, jest niezgodny z art. 64 Konstytucji. Ponadto, na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), wniósł o umorzenie postępowania w zakresie art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m. ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Prokurator Generalny przyjął, że na skutek utraty mocy przez art. 48 ust. 3 u.s.m., który odnosił się do mieszkań zakładowych nabytych przez spółdzielnię nieodpłatnie, powstał stan prawny, w którym warunki nabywania przez najemców tego rodzaju mieszkań stały się korzystniejsze aniżeli przed utratą jego mocy. Skoro Trybunał Konstytucyjny w powołanym powyżej wyroku uznał, że nabycie własności lokalu od spółdzielni, która nabyła mieszkanie zakładowe nieodpłatnie, wyłącznie po spłacie przez najemcę zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu i po pokryciu kosztów dokonanych przez spółdzielnię nakładów koniecznych przeznaczonych na utrzymanie budynku, w którym lokal ten się znajduje, prowadzi do naruszenia istoty praw właścicielskich spółdzielni, to oczywiste jest – zdaniem Prokuratora Generalnego – że nabycie lokalu mieszkalnego jedynie po spłacie przez najemcę zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu dodatkowo potęguje orzeczoną niekonstytucyjność. W opinii Prokuratora, ocena i motywy wyroku w sprawie o sygn. K 64/07 przesądzają o niekonstytucyjności regulacji zakwestionowanej przez skarżącą.
Prokurator Generalny stwierdził ponadto, że skarżąca za niekonstytucyjne uznaje warunki finansowe nabywania przez najemcę od spółdzielni mieszkaniowej mieszkania zakładowego (art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m.), nie kwestionuje natomiast samego uprawnienia najemcy do żądania przeniesienia własności lokalu mieszkalnego i odpowiadającego mu w tym zakresie obowiązku spółdzielni mieszkaniowej. Z tego względu postępowanie w zakresie dotyczącym zgodności art. 48 ust. 1 pkt 2 u.s.m. z art. 64 Konstytucji powinno być umorzone ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
4. W piśmie z 17 stycznia 2011 r. Rzecznik Praw Obywatelskich, działając na podstawie art. 51 ust. 2 ustawy o TK, zgłosił udział w postępowaniu dotyczącym rozpatrywanej skargi konstytucyjnej i przedstawił stanowisko, że art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim nakłada na spółdzielnię mieszkaniową obowiązek zawarcia z najemcą mieszkania, które przed nieodpłatnym przejęciem przez tę spółdzielnię było mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, umowy nieodpłatnego przeniesienia własności mieszkania, jest niezgodny z art. 64 Konstytucji.
W uzasadnieniu stanowiska Rzecznik Praw Obywatelskich odwołał się do argumentacji zawartej w wyroku TK o sygn. K 64/07 i stwierdził, że ingerencja ustawodawcy w służące spółdzielniom mieszkaniowym prawo własności sięga jeszcze głębiej niż zdyskwalifikowany przez Trybunał Konstytucyjny w powołanym wyroku art. 48 ust. 3 u.s.m. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich, rozważania Trybunału Konstytucyjnego zawarte w tym orzeczeniu są w pełni aktualne w odniesieniu do rozpatrywanej skargi konstytucyjnej.
Rzecznik Praw Obywatelskich podkreślił także, że dokonywana przez Sąd Najwyższy wykładnia przepisów u.s.m. w brzmieniu po utracie mocy przez art. 48 ust. 3 u.s.m. pozostaje w sprzeczności z motywami wyroku TK o sygn. K 64/07, a ponadto że nie odpowiada intencjom ustawodawcy, który przyznał najemcom byłych mieszkań zakładowych roszczenie o przeniesienie prawa własności zajmowanego lokalu, jednak po spełnieniu pewnych określonych warunków finansowych, nie zaś całkowicie nieodpłatnie. Z tego względu art. 48 ust. 1 u.s.m., we wskazanym przez RPO zakresie, jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji, a dodatkowo, z uwagi na naruszenie istoty prawa własności, także z art. 64 ust. 3 Konstytucji.
Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził również, że art. 48 ust. 1 u.s.m. jest niezgodny z art. 64 ust. 2 Konstytucji. Zdaniem Rzecznika, prawo własności spółdzielni mieszkaniowych podlega słabszej ochronie w porównaniu z prawem własności innych właścicieli mieszkań zakładowych – np. samych przedsiębiorstw państwowych, spółek handlowych z udziałem Skarbu Państwa, państwowych osób prawnych. Podmioty te mogą podjąć decyzję o zbyciu mieszkania najemcy, ale przeniesienie własności następuje zawsze odpłatnie. Natomiast w wypadku przekształcenia tytułu prawnego do zajmowanego lokalu między najemcą a spółdzielnią mieszkaniową czynność ta następuje nieodpłatnie. W ocenie Rzecznika Praw Obywatelskich, art. 48 ust. 1 u.s.m. prowadzi do rażąco niezasadnego zróżnicowania ochrony prawa własności.
II
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
1. Skarżąca wskazała, że kwestionuje określony sposób rozumienia art. 48 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116, ze zm.; dalej: u.s.m.), a mianowicie przyjęty w wyroku Sądu Najwyższego z 8 stycznia 2010 r. (sygn. akt IV CSK 292/09). Sąd Najwyższy odniósł się w nim do skutków wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 15 lipca 2009 r. (sygn. K 64/07, OTK ZU nr 7/A/2009, poz. 110) i stwierdził, że wskutek utraty mocy art. 48 ust. 3 u.s.m., w wypadku nieodpłatnego nabycia przez spółdzielnię mieszkaniową budynku, w którym znajdują się dawne mieszkania zakładowe, najemca ubiegający się o przeniesienie własności lokalu jest obowiązany spłacić spółdzielni jedynie zadłużenie z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu, natomiast została wyłączona, ze skutkiem ex tunc, podstawa prawna żądania przez spółdzielnię spłaty poniesionych przez nią nakładów.
1.1. Podniesiony w skardze konstytucyjnej problem konstytucyjny odnosi się wyłącznie do zagadnienia nieodpłatnego przekształcenia tytułu prawnego do lokalu będącego poprzednio mieszkaniem zakładowym, które to mieszkanie spółdzielnia nabyła nieodpłatnie od przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej. Skarżąca nie neguje przy tym możliwości wystąpienia z takim roszczeniem, kwestionuje jednak brak ekwiwalentności świadczenia. Z analizy skargi wynika zatem, że zarzut niekonstytucyjności odnosi się wyłącznie do art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m., mimo że w petitum skargi skarżąca objęła cały art. 48 ust. 1 u.s.m. Z tego względu przedmiotem oceny Trybunału w niniejszym postępowaniu mógł stać się jedynie art. 48 ust. 1 pkt 1 u.s.m.
2. Skarżąca kwestionuje konstytucyjność roszczenia najemcy o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, nabytego przez spółdzielnię nieodpłatnie, które jest powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu. Tożsame zarzuty były już przedmiotem postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Trybunał w wyroku z 14 lutego 2012 r. (sygn. P 17/10), po rozpoznaniu czterech pytań prawnych, orzekł, iż art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie, w jakim przyznaje najemcy roszczenie o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, który przed nieodpłatnym przejęciem przez spółdzielnię mieszkaniową był mieszkaniem przedsiębiorstwa państwowego, państwowej osoby prawnej lub państwowej jednostki organizacyjnej, powiązane wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu (pkt 1 powołanego przepisu), jest niezgodny z art. 64 ust. 1 Konstytucji oraz że przepis ten – we wskazanym w wyroku zakresie – traci moc obowiązującą z upływem dwunastu miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Wyrok ten został opublikowany w Dzienniku Ustaw z 2012 r. pod poz. 201, oznaczonym datą 22 lutego 2012 r.
2.1. W uzasadnieniu wyroku w sprawie o sygn. P 17/10 Trybunał wyjaśnił, że przedmiotem kontroli był art. 48 ust. 1 u.s.m.: po pierwsze – w rozumieniu przyjętym w utrwalonym orzecznictwie sądów powszechnych i Sądu Najwyższego; po drugie – w zakresie, w jakim jest podstawą roszczenia najemcy o przeniesienie własności spółdzielczego lokalu mieszkalnego, nabytego przez spółdzielnię nieodpłatnie, powiązanego wyłącznie z obowiązkiem spłaty zadłużenia z tytułu świadczeń wynikających z umowy najmu lokalu. Trybunał podkreślił, że ograniczenie przedmiotu kontroli tylko do warunków finansowych przekształcenia prowadziłoby do sytuacji, w której „w systemie prawa (…) pozostałaby podstawa prawna takiego roszczenia bez żadnych normatywnych wskazówek co do tego, czy roszczenie to może być realizowane, a jeżeli tak, to na jakich zasadach”. Skarga konstytucyjna, na podstawie której wszczęte zostało postępowanie w niniejszej sprawie, dotyczy tego samego przedmiotu kontroli, stąd należy uznać, że zdyskwalifikowanie art. 48 ust. 1 u.s.m. w zakresie wskazanym w cytowanym wyroku o sygn. P 17/10 skonsumowało zarzuty sformułowane w skardze. Ponowne rozpoznanie tej samej kwestii stało się więc zbędne, co uzasadnia umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.). Zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, umorzeniu postępowania w sprawie nie stoi na przeszkodzie powołanie dodatkowych wzorców kontroli, tj. art. 64 ust. 2 i 3 Konstytucji, ponieważ został osiągnięty cel polegający na wyeliminowaniu z porządku prawnego stanu niezgodności z Konstytucją (zob. np. postanowienia TK: z 28 lipca 2003 r., sygn. P 26/02, OTK ZU nr 6/A/2003, poz. 73 oraz z 12 lutego 2008 r., sygn. P 21/07, OTK ZU nr 1/A/2008, poz. 16).
3. Niezależnie od powyższego, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że umorzenia postępowania w rozpatrywanej sprawie nie uzasadnia przesłanka ne bis in idem. Zakaz orzekania dwa razy o tym samym aktualizuje się w sytuacji tożsamości przedmiotowej badanej sprawy ze sprawą badaną przez Trybunał wcześniej (zob. J. Królikowski, Ujemna przesłanka zbędności orzekania w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym, „Studia Prawnicze” z. 4/2008). Dla jego wystąpienia niezbędne jest stwierdzenie tożsamości zarówno przedmiotu kontroli, jak i konstytucyjnych wzorców kontroli. Zastosowanie zasady ne bis in idem jest w pełni uzasadnione, jeżeli istnieje wcześniejsze orzeczenie Trybunału o zgodności badanego przedmiotu ze wskazanym wzorcem kontroli lub jeżeli Trybunał uznał wskazany wzorzec za nieadekwatny do badania danego przedmiotu kontroli, czyli w sytuacjach, gdy przedmiot badania pozostaje nadal w systemie prawa. Natomiast zastosowanie tej zasady nie wydaje się możliwe w razie stwierdzenia niekonstytucyjności przepisu, gdyż w następstwie wyroku następuje derogacja przepisu wykluczająca ustalenie tożsamości przedmiotu i wzorców kontroli. Usunięcie z systemu prawnego kwestionowanego przepisu skutkuje brakiem przedmiotu badania konstytucyjności na zasadach analogicznych do utraty mocy przepisu, a postępowanie przed TK staje się niedopuszczalne.
Inaczej przedstawiają się skutki wyroku stwierdzającego niekonstytucyjność przepisu aktu normatywnego z odroczoną utratą mocy przepisu. W sytuacji gdy przepis formalnie obowiązuje, nie istnieje przesłanka niedopuszczalności orzekania wynikająca z braku przedmiotu badania konstytucyjności, aktualizuje się jednak zbędność wydania orzeczenia. Jednocześnie nieracjonalne, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, byłoby – wynikające z zasady ne bis in idem – orzekanie o zgodności zdyskwalifikowanego już przepisu z innymi wzorcami kontroli, gdyż nie wpłynęłoby to na wcześniejszy rezultat badania konstytucyjności.
4. W wyroku o sygn. P 17/10 Trybunał Konstytucyjny stwierdził niekonstytucyjność art. 48 ust. 1 u.s.m. i jednocześnie odroczył utratę mocy zdyskwalifikowanego przepisu. Nie nastąpiła więc bezpośrednia derogacja zaskarżonego przepisu. Utrzymanie w systemie prawnym przez 12 miesięcy przepisu uznanego za niekonstytucyjny nie skutkuje więc niedopuszczalnością postępowania, ale niezależnie od wskazanych wzorców kontroli, czyni je zbędnym ze względu na osiągnięty cel postępowania.
5. Na marginesie należy wskazać, że Trybunał Konstytucyjny w sprawie o sygn. P 17/10 podał motywy odroczenia utraty mocy art. 48 ust. 1 u.s.m. w określonym zakresie, a także określił skutki wyroku; przekazał ponadto Sejmowi postanowienie sygnalizacyjne (zob. postanowienie z 14 lutego 2012 r., sygn. S 1/12, OTK ZU nr 2/A/2012, poz. 19).
Zważywszy powyższe okoliczności, Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.