Pełny tekst orzeczenia

231/3/B/2013

POSTANOWIENIE

z dnia 6 grudnia 2012 r.

Sygn. akt Ts 109/11



Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Stanisław Rymar,





po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Janusza B. w sprawie zgodności:

1) art. 623 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.) z art. 2, art. 30, art. 45 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 w związku z art. 30 i art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

2) art. 17c ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz. U. Nr 106, poz. 493, ze zm.) z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji,



p o s t a n a w i a:



odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.



UZASADNIENIE



W skardze konstytucyjnej z 11 kwietnia 2011 r. Janusz B. (dalej: skarżący) zarzucił, że art. 623 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) w zakresie, w jakim uzależnia uzyskanie zwolnienia od kosztów sądowych w całości lub w części od wykazania uszczerbku w koniecznym utrzymaniu innymi dokumentami niż złożone pod rygorem odpowiedzialności karnej oświadczenie o stanie majątkowym, rodzinnym i dochodach, oraz w zakresie, w jakim uniemożliwia wnioskodawcy uzupełnienie wniosku o zwolnienie od kosztów dodatkowymi informacjami o stanie majątkowym rodzinnym i dochodach, jest niezgodny z art. 2, art. 30, art. 45 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 w związku z art. 30 i art. 2 Konstytucji. Ponadto wniósł o stwierdzenie, że art. 17c ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz. U. Nr 106, poz. 493, ze zm.; dalej: ustawa o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa) w zakresie, w jakim ogranicza regulowanie zobowiązań wobec Skarbu Państwa (kosztów sądowych) przez potrącanie z wierzytelności przysługującej zobowiązanemu od Skarbu Państwa tylko do sytuacji, gdy potrącana wierzytelność wzajemna przysługuje wobec tego samego podmiotu reprezentującego Skarb Państwa, jest niezgodny z art. 2, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 w związku z art. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji.

Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następującym stanem faktycznym. Postanowieniem z 7 grudnia 2010 r. (sygn. akt II K 665/10) Sąd Rejonowy w Sokółce – II Wydział Karny nie uwzględnił wniosku skarżącego (w sprawie – oskarżyciela prywatnego) o zwolnienie od kosztów sądowych. Postanowieniem z 5 stycznia 2011 r. (sygn. akt VIII Kz 706/10) Sąd Okręgowy w Białymstoku – VIII Wydział Karny Odwoławczy utrzymał w mocy zaskarżone postanowienie. W uzasadnieniu sąd, powołując się na dotychczasowe orzecznictwo, wskazał, że ubiegający się o zwolnienie od wyłożenia kosztów nie może liczyć na przyjęcie przez sąd domniemania, iż jego sytuacja materialna uniemożliwia lub utrudnia mu ich wyłożenie, lecz powinien przedstawić dokumenty poświadczające rzeczywisty stan majątkowy i wysokość dochodów oraz informujące o sytuacji rodzinnej wnioskującego. Uznanie za wystarczające samego tylko oświadczenia wnioskodawcy o uciążliwości uiszczenia stosownej opłaty prowadziłoby do odwrócenia ciężaru udowodnienia wymaganych okoliczności, co przeczyłoby istocie przytaczanej regulacji prawnej. Z woli ustawodawcy obowiązek udokumentowania trudnej sytuacji materialnej, uzasadniającej ubieganie się o zwolnienie od wymogów wniesienia opłaty przewidzianej przez prawo, spoczywa bowiem na osobie, która występuje z inicjatywą dokonania czynności obciążonych opłatą. W świetle art. 623 k.p.k. wykazanie braku możliwości uiszczenia opłaty ze względu na sytuację rodzinną, majątkową i wysokość dochodów leży zatem po stronie wnioskującego. Odnosząc się natomiast do kwestii związanych z zobowiązaniem Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Białymstoku, w stosunku do której skarżący posiada wierzytelność, sąd okręgowy stwierdził, że w myśl art. 17c ust. 1 ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa, potrącenie z wierzytelności Skarbu Państwa, przysługującej danemu podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa, może być dokonane tylko wówczas, jeżeli potrącana wierzytelność wzajemna przysługuje wobec tego samego podmiotu reprezentującego Skarb Państwa. Oskarżycielowi prywatnemu, na którym ciąży obowiązek uiszczenia zryczałtowanej równowartości wydatków do kasy określonego sądu rejonowego, nie przysługuje prawo potrącenia zryczałtowanych wydatków z wierzytelności należnej mu od Skarbu Państwa reprezentowanego przez inną jednostkę organizacyjną.

Zarządzeniem sędziego Trybunału Konstytucyjnego z 1 września 2011 r. (doręczonym 5 września 2011 r.) pełnomocnik skarżącego został wezwany do usunięcia braków skargi konstytucyjnej przez sprecyzowanie, jakie konstytucyjne prawa i wolności skarżącego – i w jaki sposób – zostały naruszone przez zakwestionowane w skardze przepisy.

W piśmie procesowym z 12 września 2011 r. pełnomocnik odniósł się do zarządzenia.

Skarżący zarzucił, że zakwestionowane w skardze przepisy naruszają „prawo skarżącego w dostępie do sądu”. Jego zdaniem do naruszenia tego dochodzi w następujący sposób.

Zaskarżony art. 623 k.p.k. narusza zasady poprawnej legislacji oraz lojalności państwa wobec obywatela. Zawiera bowiem – zdaniem skarżącego – nieprecyzyjny zwrot „wykazała ona”. Przepis ten zobowiązuje skarżącego do wykazania już w chwili składania wniosku, tj. bez możliwości jego uzupełnienia, uciążliwości uiszczenia kosztów. Treść zakwestionowanego przepisu oraz sposób jego interpretacji powodują, że strona „sama powinna znać już od początku swe obowiązki prawne, gdyż ich nieznajomość skutkuje odmową zwolnienia od kosztów sądowych”. Konstytucyjne standardy narusza także brak ujednolicenia procedur obowiązujących w postępowaniu cywilnym i karnym. Występujące między nimi rozbieżności wprowadzają stronę w błąd, którego konsekwencją jest – jak w sprawie skarżącego – nieuwzględnienie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych. Innymi słowy, „sytuacja, w której wnioskodawca ma zgadywać styl myślenia sądu i nie ma szansy na uzupełnienie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych (…) narusza prawo do sądu wynikłe z art. 45 ust. 1 Konstytucji”. Naruszenie art. 30 Konstytucji polega natomiast na „uprzedmiotowieniu strony, której oświadczenia są »nic nie warte«”.

Naruszenie prawa dostępu do sądu przez art. 17c ust. 1 ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa ściśle wiąże się – zdaniem skarżącego – z naruszeniem prawa do równego traktowania. Skarżący zarzucił, że w przypadku kosztów sądowych należnych Skarbowi Państwa, przepis ten uniemożliwia swobodne dysponowanie wierzytelnościami, wyłącza bowiem przeksięgowanie wierzytelności przysługującej w innej jednostce organizacyjnej Skarbu Państwa niż ta, na rzecz której skarżący zobowiązany jest uiścić koszty sądowe. W sytuacji natomiast, gdy skarżący prawomocnym orzeczeniem zostaje obciążony obowiązkiem zwrotu kosztów, dłużnik Skarbu Państwa może wskazać komornikowi wierzytelność do zajęcia, przysługującą od innej jednostki organizacyjnej skarbu Państwa. Skarżący zarzucił przy tym, że uzależnienie dysponowania wierzytelnością od woli Skarbu Państwa prowadzi do „uprzedmiotowienia” skarżącego, a tym samym narusza jego godność osobistą.



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:



Skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony konstytucyjnych wolności i praw. Ma ona gwarantować, że obowiązujące w systemie prawa akty normatywne nie będą stanowiły źródła ich naruszeń. W myśl art. 79 ust. 1 Konstytucji przedmiotem skargi konstytucyjnej jest wniosek o zbadanie zgodności z Konstytucją przepisów stanowiących podstawę ostatecznego orzeczenia o prawach skarżącego. Ze względu na wskazany przedmiot skargi konstytucyjnej merytoryczne rozpoznanie tego środka prawnego uzależnione zostało od spełnienia wymogów formalnych określonych w art. 79 ust. 1 Konstytucji, a doprecyzowanych w ustawie z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK).

W myśl art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK skarga konstytucyjna poza wymaganiami dotyczącymi pisma procesowego powinna zawierać wskazanie, które z określonych w Konstytucji wolności lub praw zostały naruszone, oraz – stanowiące najważniejszy element treściowy skargi – określenie sposobu ich naruszenia (por. wyrok TK z 23 listopada 1998 r., SK 7/98, OTK ZU nr 7/1998, poz. 114; a także postanowienia TK z: 25 października 1999 r., SK 22/98, OTK ZU nr 6/1999, poz. 122; 24 lipca 2000 r., SK 26/99, OTK ZU nr 5/2000, poz. 151; 8 marca 2005 r., Ts 6/05, OTK ZU nr 2/B/2006, poz. 89 oraz 18 listopada 2008 r., SK 23/06, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 166).

Skarżący zakwestionował art. 623 k.p.k., zgodnie z którym „Sąd zwalnia osobę w całości lub w części od wyłożenia kosztów podlegających uiszczeniu przy wnoszeniu pisma procesowego, jeżeli wykazała ona, że ze względu na jej sytuację rodziną, majątkową i wysokość dochodów wyłożenie ich byłoby zbyt uciążliwe”. Drugi z zaskarżonych przepisów, tj. art. 17c ust. 1 ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa stanowi: „Potrącenie z wierzytelności Skarbu Państwa przysługującej danemu podmiotowi reprezentującemu Skarb Państwa może być dokonane, z zastrzeżeniem ust. 2, jeżeli potrącana wierzytelność wzajemna przysługuje wobec tego samego podmiotu reprezentującego Skarb Państwa”.

Zasadniczym powodem odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej jest niewskazanie sposobu naruszenia konstytucyjnych wolności lub praw skarżącego.

Na wstępie należy zwrócić uwagę, że w świetle ugruntowanego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego zasadą jest odpłatność za korzystanie z wymiaru sprawiedliwości. Obowiązkiem ustawodawcy jest jednak ustanowienie regulacji zapewniających dostęp do sądu tym podmiotom, które nie są w stanie ponieść kosztów postępowania. Z orzecznictwa Trybunału wynika również, że istnienie ograniczeń w zakresie zwalniania od kosztów nie jest równoznaczne z przekreśleniem samego prawa do sądu, jeśli te ograniczenia mieszczą się w granicach określonych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Jak orzekł Trybunał w wyroku z 17 listopada 2008 r.: „nie można (…) nie dostrzegać znaczenia sposobu regulacji instytucji kosztów postępowania dla eliminowania pieniactwa, co mieści się w klauzuli porządku publicznego. Trybunał wskazywał na uwzględnienie takiego kryterium przy określaniu zasad i poziomu obciążania kosztami postępowania sądowego” (SK 33/07, OTK ZU nr 9/A/2008, poz. 154, zob. także wyrok z 16 czerwca 2008 r., P 37/07, OTK ZU nr 5/A/2008, poz. 80).

Niekonstytucyjność art. 623 k.p.k. skarżący upatruje w nieprecyzyjnym określeniu przesłanki zwolnienia od kosztów. Zarzucił, że „wykazanie” uciążliwości wyłożenia kosztów jest związane z obowiązkiem dołączenia do wniosku niewskazanych w tym przepisie dokumentów uzasadniających żądanie. Dokumenty te nie są brakiem formalnym wniosku, a zatem nie podlegają uzupełnieniu w trybie art. 120 k.p.k. Skarżący zarzucił, że pozytywne rozpoznanie wniosku, a więc również dołączonych dokumentów, uzależnione jest od woli sądu. Za niekonstytucyjne uznał również zobowiązanie go do wykazania uciążliwości poniesienia kosztów.

Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że zarzuty skarżącego nie są przekonywające.

W odniesieniu do zarzutu nieprecyzyjności użytego w art. 623 k.p.k. zwrotu „wykazała ona” należy wskazać, że Trybunał w swoim orzecznictwie wielokrotnie podkreślał, iż stosowanie przez ustawodawcę takich zwrotów nie może per se prowadzić do sformułowania zarzutu niekonstytucyjności. Zwroty (ocenne, niedookreślone, nieostre) występują w wielu systemach prawnych i nie można podważać ich legalności tylko dlatego, że pozostawiają organom stosującym prawo określoną sferę władzy dyskrecjonalnej. Wprawdzie przesuwają one obowiązek konkretyzacji normy prawnej na etap stosowania prawa, a więc dają sądom określoną swobodę decyzyjną, jednakże – jak wskazał Trybunał w wyroku z 16 stycznia 2006 r. – „krytyka takich rozwiązań powinna koncentrować się nie na samym posługiwaniu się przez przepisy prawa zwrotami niedookreślonymi, ale na tym, czy wprowadzając takie zwroty do porządku prawnego, prawodawca przewidział czytelne, z punktu widzenia ewentualnych odbiorców rozstrzygnięć, mechanizmy kontroli (także pozaprocesowej) korzystania przez sądy z przyznanej im władzy dyskrecjonalnej” (SK 30/05, OTK ZU nr 1/A/2006, poz. 2).

Innymi słowy, zwroty niedookreślone, czy też – jak w niniejszej sprawie – nieprecyzyjne, są co do zasady zgodne z Konstytucją, jeśli ich stosowaniu przez sądy towarzyszą określone gwarancje proceduralne, tj. jawność postępowania, ujawnienie motywów orzeczenia, czy też instancyjna kontrola podjętego rozstrzygnięcia. Jak orzekł bowiem Trybunał, „na straży właściwego stosowania (…) normy [skonstruowanej w oparciu o pojęcia ocenne] stoją przede wszystkim normy procesowe, nakazujące wskazanie przesłanek, jakie legły u podstaw zastosowania w konkretnej sprawie normy prawnej skonstruowanej przy użyciu tego rodzaju nieostrego pojęcia” (uchwała TK z 6 listopada 1991 r., W 2/91, OTK w 1991 r., poz. 20).

Trybunał zwraca uwagę, że w sprawie, w związku z którą wniesiono skargę konstytucyjną, znalazły zastosowanie przynajmniej dwie spośród wskazanych wyżej gwarancji procesowych. Po pierwsze, zarówno postanowienie Sądu Rejonowego w Sokółce z 7 grudnia 2010 r. (sygn. akt II K 665/10), jak również postanowienie Sądu Okręgowego w Białymstoku – VIII Wydział Karny Odwoławczy z 5 stycznia 2011 r. (sygn. akt VIII Kz 706/10) zawierają rzetelne uzasadnienie motywów nieuwzględnienia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych. Po drugie, w myśl art. 623 § 3 k.p.k., na orzeczenie w sprawie zwolnienia od kosztów skarżącemu przysługiwało zażalenie, z którego, co istotne, skarżący skorzystał.

Wobec powyższego należy stwierdzić, że skarżący nie wykazał, iż zakwestionowany art. 623 k.p.k. uzależnia rozpoznanie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych wyłącznie od woli sądu, a tym samym – jak zarzucił – zamyka dostęp do rozpoznania sprawy.

Trybunał zwraca również uwagę, że art. 623 k.p.k. nie jest nowym rozwiązaniem. Przepis ten stanowi odpowiednik art. 545 § 1 k.p.k. z 1969 r. i art. 437 k.p.k. z 1928 r. W judykaturze ukształtował się pogląd, że „Ciężar dowodu, co do istnienia okoliczności uzasadniających ewentualne zwolnienie od kosztów spoczywa na stronie ubiegającej się o to zwolnienie” (zob. postanowienia SN z: 21 czerwca 1996 r., sygn. akt V KZ 10/96, OSNKW z 1996 r., nr 7–8, poz. 46; 10 listopada 2004 r., sygn. akt II KZ 65/04, OSN w SK z 2004 r., nr 1, s. 2073; 12 stycznia 2006 r., sygn. akt III KZ 60/05, OSN w SK z 2006 r., nr 1 s. 151). W tym stanie rzeczy wykazanie uciążliwości wyłożenia kosztów, o którym mowa w art. 623 k.p.k., musi polegać nie na złożeniu samego oświadczenia, ale na precyzyjnym przedstawieniu rzeczywistego stanu majątkowego, wysokości dochodów oraz sytuacji rodzinnej ubiegającego się o zwolnienie. Dlatego też, jak przyjęto w orzecznictwie Sądu Najwyższego, wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów należy przedstawić właściwe dokumenty uzasadniające żądanie (zob. postanowienie SN z 20 lutego 2006 r., sygn. akt IV KZ 4/06, OSN w SK z 2006 r., nr 1, s. 399).

W świetle przedstawionych okoliczności Trybunał nie podziela zarzutów skargi dotyczących naruszenia godności skarżącego. Nie do przyjęcia jest bowiem twierdzenie, że spoczywający na podmiocie występującym z wnioskiem o zwolnienie od kosztów obowiązek wykazania przesłanek zwolnienia od kosztów sądowych, polegający na złożeniu dokumentów uzasadniających żądanie, stanowi – jak zarzucił skarżący – jego uprzedmiotowienie. Takie zarzuty nie zasługują na uwzględnienie, zwłaszcza gdy, co podkreślono wyżej, skarżący zrealizował prawo do zaskarżenia postanowienia sądu odmawiającego uwzględnienie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych.

Skarżący nie wskazał również, w jaki sposób jego konstytucyjne wolności i prawa narusza drugi z zakwestionowanych przepisów, tj. art. 17c ust. 1 ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa.

Uzasadnienie skargi i pisma procesowego uzupełniającego jej braki sprowadza się do zarzutu naruszenia zasady równości w dostępie do sądu, jak również godności skarżącego. Trzeba jednak zaznaczyć, że zakwestionowany przepis w sposób prosty i racjonalny statuuje system rozliczeń pomiędzy poszczególnymi statio fiscis Skarbu Państwa. Zarzuty skargi w tym zakresie przybierają natomiast postać postulatów de lege ferenda, dotyczą bowiem fundamentalnych zmian w systemie rozliczeń pomiędzy tymi podmiotami. Trybunał przypomina, że w świetle postanowień Konstytucji tego typu zarzuty nie mogą być przedmiotem oceny Trybunału w postępowaniu skargowym. Ponadto – zdaniem Trybunału – sytuacja prawna obu podmiotów nie wyodrębnia wspólnej cechy relewantnej uzasadniającej ich równe traktowanie.



Biorąc powyższe okoliczności pod uwagę, Trybunał Konstytucyjny na podstawie art. 49 w związku z art. 47 ust. 1 pkt 2 oraz art. 36 ust. 3 ustawy o TK orzekł jak na wstępie.