Ts 272/13
-
Data orzeczenia:
-
Organ orzekający:
-
Skład sędziowski:
Powołane przepisy:
Dodatkowe informacje:
Pełny tekst orzeczenia
450/5/B/2014
POSTANOWIENIE
z dnia 2 czerwca 2014 r.
Sygn. akt Ts 272/13
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Andrzej Wróbel,
po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Przedsiębiorstwa Komunikacyjno-Spedycyjnego Tychy Sp. z o.o. w sprawie zgodności:
art. 117 § 3 w zw. z art. 117 § 2 i art. 1171 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Dz. U. z 2014 r., poz. 101) oraz w zw. z art. 48 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) z art. 32 ust. 1 i 2, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 oraz art. 79 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.
UZASADNIENIE
W skardze konstytucyjnej z 4 października 2013 r. Przedsiębiorstwo Komunikacyjno-Spedycyjne Tychy Sp. z o.o. (dalej: skarżąca) zakwestionowała zgodność art. 117 § 3 w zw. z art. 117 § 2 i art. 1171 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r., poz. 101; dalej: k.p.c.) oraz w zw. z art. 48 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) z art. 32 ust. 1 i 2, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 oraz art. 79 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Skarga została złożona na tle następującego stanu faktycznego. Skarżąca wniosła o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej w związku z postanowieniem Trybunału Konstytucyjnego z 11 października 2012 r. (sygn. akt Ts 115/10). Postanowieniem z 7 grudnia 2012 r. (sygn. akt IX Co 1918/12) Sąd Rejonowy w Tychach – Wydział IX Cywilny oddalił wniosek. Na to orzeczenie skarżąca wniosła zażalenie. Postanowieniem z 11 marca 2013 r. (sygn. akt III Cz 54/13) Sąd Okręgowy w Katowicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy oddalił zażalenie. W związku z tym postanowieniem skarżąca wniosła o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Sąd Rejonowy w Tychach – Wydział IX Cywilny oddalił wniosek postanowieniem z 16 maja 2013 r. (sygn. akt IX Co 783/13). Skarżąca wniosła zażalenie. Postanowieniem z 27 czerwca 2013 r. (sygn. akt IX Co 783/13) Sąd Rejonowy w Tychach – Wydział IX Cywilny uchylił swoje postanowienie z 16 maja 2013 r. i ustanowił dla wnioskodawcy pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej oraz reprezentowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w związku z postanowieniem Sądu Okręgowego w Katowicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy z 11 marca 2013 r.
Skarżąca zarzuciła, że dla osób fizycznych, w przeciwieństwie do osób prawnych, ustawodawca wprowadza znaczące ułatwienia w ubieganiu się o ustanowienie pomocy prawnej z urzędu, co jest sprzeczne z zakazem dyskryminacji i zasadą równości (art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji). Ponadto zdaniem skarżącej sposób ukształtowania w zakwestionowanych przepisach instytucji pomocy prawnej dla osób prawnych znacząco ogranicza możliwość skorzystania przez nie ze wskazanej instytucji, a tym samym narusza prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Osoba prawna musi bowiem wykazać, że nie ma środków na opłacenie pełnomocnika z wyboru. Ustawodawca przy tym nie zawarł w k.p.c. żadnych wskazówek ani pouczeń, które ułatwiałby osobie prawnej udowodnienie tych okoliczności.
Skarżąca podniosła, że sprzeczność zakwestionowanych przepisów z powszechnym prawem do wniesienia skargi konstytucyjnej (art. 79 ust. 1 Konstytucji) i zakazem zamykania drogi sądowej (art. 77 ust. 2 Konstytucji) wynika z braku możliwości osobistego reprezentowania w postępowaniu przed Trybunałem, ani skorzystania z pomocy prawnej z urzędu. Zdaniem skarżącej ograniczenia jej konstytucyjnych praw są nieuzasadnione i zbędne, zatem sprzeczne z zasadą proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji).
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
Złożona skarga konstytucyjna nie spełnia warunków formalnych stawianych jej przez art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 47 ustawy o TK, wobec czego nie może jej zostać nadany dalszy bieg.
W myśl art. 117 § 3 k.p.c., osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, może się domagać ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, jeżeli wykaże, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Natomiast art. 117 § 2 k.p.c. stanowi, że osoba fizyczna, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, może się domagać ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.
Zakwestionowany art. 1171 k.p.c. przewiduje: „Osoba fizyczna dołącza do wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o swoim stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Oświadczenie sporządza się według ustalonego wzoru. Jeżeli wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego składany jest łącznie z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych, osoba fizyczna dołącza tylko jedno oświadczenie [§ 1]. Sąd może odebrać od osoby fizycznej przyrzeczenie o treści: »Świadomy znaczenia mych słów i odpowiedzialności przed prawem zapewniam, że złożone przeze mnie oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania jest prawdziwe i rzetelne«. Przed odebraniem przyrzeczenia poucza się stronę ubiegającą się o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego o treści art. 120 § 4 [§ 2]. Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego złożony przez stronę reprezentowaną przez adwokata lub radcę prawnego bez dołączenia oświadczenia, o którym mowa w § 1, przewodniczący zwraca bez wzywania do uzupełnienia braków [§ 3]. W razie złożenia wniosku ustnie do protokołu, oświadczenie, o którym mowa w § 1, może być złożone także do protokołu. [§ 4]. Przepisów § 1-4 nie stosuje się, jeżeli wniosek składa strona, o której mowa w art. 117 § 1 [§ 5]. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, wzór oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, o którym mowa w § 1, a także sposób udostępniania osobom fizycznym wzoru druków tych oświadczeń, mając na względzie umożliwienie stronie złożenia jednego oświadczenia w razie składania wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych i komunikatywność niezbędnych pouczeń dla stron co do sposobu wypełnienia, skutków niezłożenia oraz złożenia nieprawdziwego oświadczenia [§ 6]”.
Zgodnie z art. 48 ust. 2 ustawy o TK, w razie niemożności poniesienia kosztów pomocy prawnej, skarżący może zwrócić się do sądu rejonowego jego miejsca zamieszkania o ustanowienie dla niego adwokata lub radcy prawnego z urzędu na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego. Do czasu rozstrzygnięcia przez sąd wniosku nie biegnie termin przewidziany w art. 46 ust. 1.
Trybunał zbadał przede wszystkim, czy zakwestionowane przepisy były podstawą ostatecznego orzeczenia w sprawie skarżącej, tj. postanowienia Sądu Okręgowego w Katowicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy z 11 marca 2013 r. Niewątpliwie, sąd orzekał w oparciu o art. 117 § 3 k.p.c. w zw. z art. 48 ust. 2 ustawy o TK, ponieważ skarżąca jest osobą prawną (spółką z ograniczoną odpowiedzialnością). Podstawą orzeczenia nie był natomiast ani art. 117 § 2 k.p.c., ani art. 1171 k.p.c., które dotyczą osoby fizycznej. Jest to samoistna przesłanka odmowy nadania dalszego biegu skardze w zakresie zarzutu niekonstytucyjności art. 117 § 2 k.p.c. i art. 1171 k.p.c. (na podstawie art. 49 w zw. z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK).
Odnosząc się do zarzutów przywołanych w skardze konstytucyjnej, Trybunał stwierdza, że art. 32 Konstytucji nie może być samodzielnym wzorcem kontroli, a art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji są w rozpatrywanej sprawie nieadekwatnymi wzorcami kontroli.
W swoim orzecznictwie Trybunał wyraził pogląd, zgodnie z którym zasada równości każdorazowo wymaga odniesienia reguł z niej wynikających do praw podmiotowych jednostki. W postanowieniu pełnego składu z 24 października 2001 r., dotyczącym art. 32 Konstytucji, Trybunał stwierdził: „Uznając (…) prawo do równego traktowania za konstytucyjne prawo jednostki Trybunał Konstytucyjny podkreśla, iż ma ono charakter niejako prawa »drugiego stopnia« (…), tzn. przysługuje (…) w związku z konkretnymi normami prawnymi lub innymi działaniami organów władzy publicznej, a nie w oderwaniu od nich – niejako »samoistnie«. Jeżeli te normy lub działania nie mają odniesienia do konkretnych określonych w Konstytucji wolności i praw, prawo do równego traktowania nie ma w pełni charakteru prawa konstytucyjnego, a to sprawia, że nie może ono być chronione za pomocą skargi konstytucyjnej” (SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225). Powyższy pogląd należy odnieść również do zasady niedyskryminacji.
W skardze konstytucyjnej skarżąca zarzuciła niezgodność zaskarżonych przepisów z przywołanymi samodzielnie zasadą równości wobec prawa i zakazem dyskryminacji (art. 32 Konstytucji). Trybunał stwierdza zatem, że nie wskazała ona naruszonych praw, a w konsekwencji nie określiła sposobu ich naruszenia. Okoliczność ta jest – w myśl art. 49 w zw. z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK – podstawą odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.
Trybunał odniósł się również do stanowiska skarżącej, zgodnie z którym o przyznaniu pełnomocnika z urzędu powinny zawsze decydować te same kryteria, bez względu na status strony występującej z wnioskiem.
Zdaniem Trybunału stanowisko to jest niezasadne. Należy zwrócić uwagę na to, że obowiązek wykazania sytuacji finansowej oraz złożenia oświadczenia dotyczy tylko tych podmiotów, które nie zostały zwolnione przez sąd od kosztów sądowych w całości lub w części. Strony zwolnione od kosztów orzeczeniem sądu nie mają obowiązku ani wykazywania swojej sytuacji finansowej, ani „składania oświadczenia”. Zatem gdy strona niezwolniona od kosztów domaga się sfinansowania zastępstwa procesowego przez Skarb Państwa, sąd musi ocenić zasadność takiego żądania. W związku z tym ustawodawca zobowiązał zainteresowanych do wykazania swojej sytuacji finansowej. Uznał, że w przypadku osób fizycznych wystarczy złożenie oświadczenia zawierającego dane wskazane w art. 1171 § 1 k.p.c. (według wzoru określonego w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 kwietnia 2010 r. w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego [Dz. U. Nr 65, poz. 418]). Ustawodawca nie sprecyzował natomiast sposobu wykazania – przez osobę prawną lub inną jednostkę organizacyjną mającą zdolność sądową – braku dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Oceny możliwości poniesienia takich kosztów można dokonać na podstawie analizy dokumentów obrazujących sytuację majątkową i finansową strony ubiegającej się o udzielenie pomocy prawnej z urzędu, a rodzaj tych dokumentów może zależeć od konkretnego przypadku. W odniesieniu do podmiotów takich jak skarżąca określenie katalogu wymaganych dokumentów jest niemożliwe.
Trybunał zauważa, że skarżąca porównuje podmioty, które nie mają wspólnej istotnej cechy uzasadniającej konieczność ich jednakowego traktowania. W swoim orzecznictwie Trybunał wielokrotnie jednak wskazywał, że zgodnie z zasadą równości podmioty podobne należy traktować jednakowo, przy czym nie zakazuje się przyjmowania odmiennych rozwiązań prawnych wobec podmiotów różniących się pewnymi cechami istotnymi. Innymi słowy, „tylko podmioty prawa (adresaci norm prawnych), charakteryzujące się daną cechą istotną (relewantną) w równym stopniu, mają być traktowane równo, a więc według jednakowej miary, bez zróżnicowań zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących” (zob. wyrok TK z 26 października 2004 r., SK 7/04, OTK ZU nr 9/A/2004, poz. 95). Oceniając daną regulację prawną w kontekście zasady równości, należy zatem rozważyć, czy można wskazać wspólną cechę istotną podmiotów prawa, która uzasadnia ich równe traktowanie, i dodatkowo wziąć pod uwagę zarówno treść, jak i cel danej regulacji prawnej (zob. orzeczenia TK z 9 marca 1988 r., U 7/87, OTK ZU nr 1/1988 oraz 3 września 1996 r., K 10/96, OTK ZU nr 4/1996 poz. 33; a także wyrok TK z 16 grudnia 1997 r., K 8/97, OTK ZU nr 5-6/1997, poz. 70). Trybunał zwraca także uwagę na to, że zakwestionowany w skardze i będący podstawą ostatecznego orzeczenia art. 117 § 3 k.p.c. w żaden sposób nie określa sytuacji prawnej osób fizycznych.
Nieadekwatność wzorców kontroli wynikających z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji, wskazanych w rozpatrywanej skardze, wynika z braku związku prawa do sądu i zakazu zamykania drogi sądowej z przepisami dotyczącymi postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Przedmiotem skargi konstytucyjnej jest bowiem art. 117 § 3 k.p.c. w zw. z art. 48 ust. 2 ustawy o TK, a zarzuty dotyczą problematyki ubiegania się o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania przed Trybunałem.
W swoim orzecznictwie Trybunał podkreślał, że „z zastrzeżeniem szczególnych przepisów konstytucyjnych, powierzających rozpoznawanie określonych spraw trybunałom, wszelkie sprawy w rozumieniu art. 45 Konstytucji powinny być rozpatrywane przez sądy wymienione w Konstytucji, a jednocześnie sądy te muszą spełniać wymogi: 1) właściwości, 2) niezależności, 3) bezstronności i 4) niezawisłości. (…) Art. 45 ust. 1 Konstytucji musi być interpretowany w kontekście regulacji zawartej w rozdziale VIII Konstytucji. Wykładnia systemowa Konstytucji nakazuje przyjąć, iż założone przez ustrojodawcę w art. 45 ust. 1 Konstytucji cechy sądu i postępowania przed sądem winny być interpretowane przez pryzmat odpowiednich uregulowań zawartych w art. 173 i nast. Konstytucji” (wyrok TK z 24 października 2007 r., SK 7/06, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 108).
Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego prawo do sądu obejmuje w szczególności: 1) prawo do uruchomienia postępowania sądowego; 2) prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, zgodnie z zasadami sprawiedliwości, jawności i dwuinstancyjności; 3) prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia i 4) prawo do właściwego ukształtowania składu sądu (porównaj przywołany już wyrok TK z 24 października 2007 r., SK 7/06).
Trybunał Konstytucyjny nie jest sądem (zob. rozdział VIII Konstytucji), zaś skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony praw i wolności, uregulowanym odrębnie w art. 79 Konstytucji. Dlatego w rozpatrywanej sprawie art. 45 ust. 1 Konstytucji jest nieadekwatnym wzorcem kontroli.
Z tych samych względów nieadekwatnym wzorcem kontroli w tej sprawie jest art. 77 ust. 2 Konstytucji. Zakaz zamykania drogi sądowej oznacza zakaz wykluczenia dostępu do jakiegokolwiek sądu. Konstytucyjne pojęcie „droga sądowa” jest pojęciem sensu largo, obejmującym postępowanie przed jakimkolwiek sądem przewidzianym w art. 175 Konstytucji (L. Garlicki, komentarz do art. 77, teza 23, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa 1999-2007, t. 5). Trybunał Konstytucyjny nie jest zaś sądem w rozumieniu art. 175 Konstytucji. Zgodnie z tym przepisem wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe (ust. 1). Sąd wyjątkowy lub tryb doraźny może być ustanowiony tylko na czas wojny (ust. 2).
W odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 79 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji, Trybunał stwierdza, że dotyczy on sfery stosowania prawa.
Celem wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej jest zbadanie nie tylko formalnej poprawności (tego, czy spełnia warunki określone w art. 46-48 ustawy o TK), ale także tego, czy wolność lub prawo konstytucyjne, na które powołuje się skarżący, pozostają w odpowiednim związku z zakwestionowanym przepisem, będącym podstawą ostatecznego orzeczenia wydanego w sprawie skarżącego (zob. postanowienie TK z 24 stycznia 1999 r., Ts 124/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 8). Należy podkreślić, że „skarga konstytucyjna wedle Konstytucji nie jest skargą »na rozstrzygnięcie« lecz skargą »na przepis«. Gdy przyczyną zarzucanego naruszenia jest niekonstytucyjne zastosowanie lub zinterpretowanie przepisu zgodnego z Konstytucją – skarga nie służy. To kształtuje w szczególny sposób dowodowe powinności skarżącego: nawet bowiem wykazanie istnienia związku koniecznego (typu conditio sine qua non) między zarzucanym naruszeniem wolności (praw) konstytucyjnych a rozstrzygnięciem, które ów skutek spowodowało, nie jest tożsame z dowodem, że przyczyną zarzucanego naruszenia jest niekonstytucyjność samego przepisu będącego prawną podstawą rozstrzygnięcia. Niezbędne jest bowiem wykazanie, że związek ten istnieje między brakiem konstytucyjności przepisu a naruszeniem prawa lub wolności” (wyrok TK z 15 października 2002 r., OTK ZU nr 5/A/2002, poz. 65).
Skarżąca takiego związku nie wykazała, ponieważ naruszenie swoich konstytucyjnych praw wiąże nie z treścią, lecz z zastosowaniem w jej sprawie zakwestionowanych art. 117 § 3 k.p.c. w zw. z art. 48 ust. 2 ustawy o TK. Jest to samoistna przesłanka odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w tym zakresie. Potwierdzają to rozstrzygnięcia wydane w sprawie skarżącej. Postanowieniem z 11 marca 2013 r. Sąd Okręgowy w Katowicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy prawomocnie odmówił skarżącej ustanowienia pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania przed Trybunałem. Natomiast postanowieniem z 27 czerwca 2013 r. – na skutek złożenia kolejnego wniosku przez skarżącą – Sąd Rejonowy w Tychach – Wydział IX Cywilny ustanowił dla niej pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej oraz reprezentowania przed Trybunałem Konstytucyjnym.
Z wyżej przedstawionych powodów Trybunał Konstytucyjny, na podstawie art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.
POSTANOWIENIE
z dnia 2 czerwca 2014 r.
Sygn. akt Ts 272/13
Trybunał Konstytucyjny w składzie:
Andrzej Wróbel,
po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej Przedsiębiorstwa Komunikacyjno-Spedycyjnego Tychy Sp. z o.o. w sprawie zgodności:
art. 117 § 3 w zw. z art. 117 § 2 i art. 1171 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Dz. U. z 2014 r., poz. 101) oraz w zw. z art. 48 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.) z art. 32 ust. 1 i 2, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 oraz art. 79 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
p o s t a n a w i a:
odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.
UZASADNIENIE
W skardze konstytucyjnej z 4 października 2013 r. Przedsiębiorstwo Komunikacyjno-Spedycyjne Tychy Sp. z o.o. (dalej: skarżąca) zakwestionowała zgodność art. 117 § 3 w zw. z art. 117 § 2 i art. 1171 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r., poz. 101; dalej: k.p.c.) oraz w zw. z art. 48 ust. 2 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) z art. 32 ust. 1 i 2, art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 oraz art. 79 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Skarga została złożona na tle następującego stanu faktycznego. Skarżąca wniosła o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej w związku z postanowieniem Trybunału Konstytucyjnego z 11 października 2012 r. (sygn. akt Ts 115/10). Postanowieniem z 7 grudnia 2012 r. (sygn. akt IX Co 1918/12) Sąd Rejonowy w Tychach – Wydział IX Cywilny oddalił wniosek. Na to orzeczenie skarżąca wniosła zażalenie. Postanowieniem z 11 marca 2013 r. (sygn. akt III Cz 54/13) Sąd Okręgowy w Katowicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy oddalił zażalenie. W związku z tym postanowieniem skarżąca wniosła o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej. Sąd Rejonowy w Tychach – Wydział IX Cywilny oddalił wniosek postanowieniem z 16 maja 2013 r. (sygn. akt IX Co 783/13). Skarżąca wniosła zażalenie. Postanowieniem z 27 czerwca 2013 r. (sygn. akt IX Co 783/13) Sąd Rejonowy w Tychach – Wydział IX Cywilny uchylił swoje postanowienie z 16 maja 2013 r. i ustanowił dla wnioskodawcy pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej oraz reprezentowania przed Trybunałem Konstytucyjnym w związku z postanowieniem Sądu Okręgowego w Katowicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy z 11 marca 2013 r.
Skarżąca zarzuciła, że dla osób fizycznych, w przeciwieństwie do osób prawnych, ustawodawca wprowadza znaczące ułatwienia w ubieganiu się o ustanowienie pomocy prawnej z urzędu, co jest sprzeczne z zakazem dyskryminacji i zasadą równości (art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji). Ponadto zdaniem skarżącej sposób ukształtowania w zakwestionowanych przepisach instytucji pomocy prawnej dla osób prawnych znacząco ogranicza możliwość skorzystania przez nie ze wskazanej instytucji, a tym samym narusza prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Osoba prawna musi bowiem wykazać, że nie ma środków na opłacenie pełnomocnika z wyboru. Ustawodawca przy tym nie zawarł w k.p.c. żadnych wskazówek ani pouczeń, które ułatwiałby osobie prawnej udowodnienie tych okoliczności.
Skarżąca podniosła, że sprzeczność zakwestionowanych przepisów z powszechnym prawem do wniesienia skargi konstytucyjnej (art. 79 ust. 1 Konstytucji) i zakazem zamykania drogi sądowej (art. 77 ust. 2 Konstytucji) wynika z braku możliwości osobistego reprezentowania w postępowaniu przed Trybunałem, ani skorzystania z pomocy prawnej z urzędu. Zdaniem skarżącej ograniczenia jej konstytucyjnych praw są nieuzasadnione i zbędne, zatem sprzeczne z zasadą proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji).
Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:
Złożona skarga konstytucyjna nie spełnia warunków formalnych stawianych jej przez art. 79 ust. 1 Konstytucji oraz art. 47 ustawy o TK, wobec czego nie może jej zostać nadany dalszy bieg.
W myśl art. 117 § 3 k.p.c., osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, której ustawa przyznaje zdolność sądową, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, może się domagać ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, jeżeli wykaże, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Natomiast art. 117 § 2 k.p.c. stanowi, że osoba fizyczna, niezwolniona przez sąd od kosztów sądowych, może się domagać ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.
Zakwestionowany art. 1171 k.p.c. przewiduje: „Osoba fizyczna dołącza do wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o swoim stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Oświadczenie sporządza się według ustalonego wzoru. Jeżeli wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego składany jest łącznie z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych, osoba fizyczna dołącza tylko jedno oświadczenie [§ 1]. Sąd może odebrać od osoby fizycznej przyrzeczenie o treści: »Świadomy znaczenia mych słów i odpowiedzialności przed prawem zapewniam, że złożone przeze mnie oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania jest prawdziwe i rzetelne«. Przed odebraniem przyrzeczenia poucza się stronę ubiegającą się o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego o treści art. 120 § 4 [§ 2]. Wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego złożony przez stronę reprezentowaną przez adwokata lub radcę prawnego bez dołączenia oświadczenia, o którym mowa w § 1, przewodniczący zwraca bez wzywania do uzupełnienia braków [§ 3]. W razie złożenia wniosku ustnie do protokołu, oświadczenie, o którym mowa w § 1, może być złożone także do protokołu. [§ 4]. Przepisów § 1-4 nie stosuje się, jeżeli wniosek składa strona, o której mowa w art. 117 § 1 [§ 5]. Minister Sprawiedliwości określi, w drodze rozporządzenia, wzór oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, o którym mowa w § 1, a także sposób udostępniania osobom fizycznym wzoru druków tych oświadczeń, mając na względzie umożliwienie stronie złożenia jednego oświadczenia w razie składania wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych i komunikatywność niezbędnych pouczeń dla stron co do sposobu wypełnienia, skutków niezłożenia oraz złożenia nieprawdziwego oświadczenia [§ 6]”.
Zgodnie z art. 48 ust. 2 ustawy o TK, w razie niemożności poniesienia kosztów pomocy prawnej, skarżący może zwrócić się do sądu rejonowego jego miejsca zamieszkania o ustanowienie dla niego adwokata lub radcy prawnego z urzędu na podstawie Kodeksu postępowania cywilnego. Do czasu rozstrzygnięcia przez sąd wniosku nie biegnie termin przewidziany w art. 46 ust. 1.
Trybunał zbadał przede wszystkim, czy zakwestionowane przepisy były podstawą ostatecznego orzeczenia w sprawie skarżącej, tj. postanowienia Sądu Okręgowego w Katowicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy z 11 marca 2013 r. Niewątpliwie, sąd orzekał w oparciu o art. 117 § 3 k.p.c. w zw. z art. 48 ust. 2 ustawy o TK, ponieważ skarżąca jest osobą prawną (spółką z ograniczoną odpowiedzialnością). Podstawą orzeczenia nie był natomiast ani art. 117 § 2 k.p.c., ani art. 1171 k.p.c., które dotyczą osoby fizycznej. Jest to samoistna przesłanka odmowy nadania dalszego biegu skardze w zakresie zarzutu niekonstytucyjności art. 117 § 2 k.p.c. i art. 1171 k.p.c. (na podstawie art. 49 w zw. z art. 47 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK).
Odnosząc się do zarzutów przywołanych w skardze konstytucyjnej, Trybunał stwierdza, że art. 32 Konstytucji nie może być samodzielnym wzorcem kontroli, a art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 Konstytucji są w rozpatrywanej sprawie nieadekwatnymi wzorcami kontroli.
W swoim orzecznictwie Trybunał wyraził pogląd, zgodnie z którym zasada równości każdorazowo wymaga odniesienia reguł z niej wynikających do praw podmiotowych jednostki. W postanowieniu pełnego składu z 24 października 2001 r., dotyczącym art. 32 Konstytucji, Trybunał stwierdził: „Uznając (…) prawo do równego traktowania za konstytucyjne prawo jednostki Trybunał Konstytucyjny podkreśla, iż ma ono charakter niejako prawa »drugiego stopnia« (…), tzn. przysługuje (…) w związku z konkretnymi normami prawnymi lub innymi działaniami organów władzy publicznej, a nie w oderwaniu od nich – niejako »samoistnie«. Jeżeli te normy lub działania nie mają odniesienia do konkretnych określonych w Konstytucji wolności i praw, prawo do równego traktowania nie ma w pełni charakteru prawa konstytucyjnego, a to sprawia, że nie może ono być chronione za pomocą skargi konstytucyjnej” (SK 10/01, OTK ZU nr 7/2001, poz. 225). Powyższy pogląd należy odnieść również do zasady niedyskryminacji.
W skardze konstytucyjnej skarżąca zarzuciła niezgodność zaskarżonych przepisów z przywołanymi samodzielnie zasadą równości wobec prawa i zakazem dyskryminacji (art. 32 Konstytucji). Trybunał stwierdza zatem, że nie wskazała ona naruszonych praw, a w konsekwencji nie określiła sposobu ich naruszenia. Okoliczność ta jest – w myśl art. 49 w zw. z art. 47 ust. 1 pkt 2 ustawy o TK – podstawą odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.
Trybunał odniósł się również do stanowiska skarżącej, zgodnie z którym o przyznaniu pełnomocnika z urzędu powinny zawsze decydować te same kryteria, bez względu na status strony występującej z wnioskiem.
Zdaniem Trybunału stanowisko to jest niezasadne. Należy zwrócić uwagę na to, że obowiązek wykazania sytuacji finansowej oraz złożenia oświadczenia dotyczy tylko tych podmiotów, które nie zostały zwolnione przez sąd od kosztów sądowych w całości lub w części. Strony zwolnione od kosztów orzeczeniem sądu nie mają obowiązku ani wykazywania swojej sytuacji finansowej, ani „składania oświadczenia”. Zatem gdy strona niezwolniona od kosztów domaga się sfinansowania zastępstwa procesowego przez Skarb Państwa, sąd musi ocenić zasadność takiego żądania. W związku z tym ustawodawca zobowiązał zainteresowanych do wykazania swojej sytuacji finansowej. Uznał, że w przypadku osób fizycznych wystarczy złożenie oświadczenia zawierającego dane wskazane w art. 1171 § 1 k.p.c. (według wzoru określonego w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 kwietnia 2010 r. w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego [Dz. U. Nr 65, poz. 418]). Ustawodawca nie sprecyzował natomiast sposobu wykazania – przez osobę prawną lub inną jednostkę organizacyjną mającą zdolność sądową – braku dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego. Oceny możliwości poniesienia takich kosztów można dokonać na podstawie analizy dokumentów obrazujących sytuację majątkową i finansową strony ubiegającej się o udzielenie pomocy prawnej z urzędu, a rodzaj tych dokumentów może zależeć od konkretnego przypadku. W odniesieniu do podmiotów takich jak skarżąca określenie katalogu wymaganych dokumentów jest niemożliwe.
Trybunał zauważa, że skarżąca porównuje podmioty, które nie mają wspólnej istotnej cechy uzasadniającej konieczność ich jednakowego traktowania. W swoim orzecznictwie Trybunał wielokrotnie jednak wskazywał, że zgodnie z zasadą równości podmioty podobne należy traktować jednakowo, przy czym nie zakazuje się przyjmowania odmiennych rozwiązań prawnych wobec podmiotów różniących się pewnymi cechami istotnymi. Innymi słowy, „tylko podmioty prawa (adresaci norm prawnych), charakteryzujące się daną cechą istotną (relewantną) w równym stopniu, mają być traktowane równo, a więc według jednakowej miary, bez zróżnicowań zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących” (zob. wyrok TK z 26 października 2004 r., SK 7/04, OTK ZU nr 9/A/2004, poz. 95). Oceniając daną regulację prawną w kontekście zasady równości, należy zatem rozważyć, czy można wskazać wspólną cechę istotną podmiotów prawa, która uzasadnia ich równe traktowanie, i dodatkowo wziąć pod uwagę zarówno treść, jak i cel danej regulacji prawnej (zob. orzeczenia TK z 9 marca 1988 r., U 7/87, OTK ZU nr 1/1988 oraz 3 września 1996 r., K 10/96, OTK ZU nr 4/1996 poz. 33; a także wyrok TK z 16 grudnia 1997 r., K 8/97, OTK ZU nr 5-6/1997, poz. 70). Trybunał zwraca także uwagę na to, że zakwestionowany w skardze i będący podstawą ostatecznego orzeczenia art. 117 § 3 k.p.c. w żaden sposób nie określa sytuacji prawnej osób fizycznych.
Nieadekwatność wzorców kontroli wynikających z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji, wskazanych w rozpatrywanej skardze, wynika z braku związku prawa do sądu i zakazu zamykania drogi sądowej z przepisami dotyczącymi postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym. Przedmiotem skargi konstytucyjnej jest bowiem art. 117 § 3 k.p.c. w zw. z art. 48 ust. 2 ustawy o TK, a zarzuty dotyczą problematyki ubiegania się o ustanowienie pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania przed Trybunałem.
W swoim orzecznictwie Trybunał podkreślał, że „z zastrzeżeniem szczególnych przepisów konstytucyjnych, powierzających rozpoznawanie określonych spraw trybunałom, wszelkie sprawy w rozumieniu art. 45 Konstytucji powinny być rozpatrywane przez sądy wymienione w Konstytucji, a jednocześnie sądy te muszą spełniać wymogi: 1) właściwości, 2) niezależności, 3) bezstronności i 4) niezawisłości. (…) Art. 45 ust. 1 Konstytucji musi być interpretowany w kontekście regulacji zawartej w rozdziale VIII Konstytucji. Wykładnia systemowa Konstytucji nakazuje przyjąć, iż założone przez ustrojodawcę w art. 45 ust. 1 Konstytucji cechy sądu i postępowania przed sądem winny być interpretowane przez pryzmat odpowiednich uregulowań zawartych w art. 173 i nast. Konstytucji” (wyrok TK z 24 października 2007 r., SK 7/06, OTK ZU nr 9/A/2007, poz. 108).
Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego prawo do sądu obejmuje w szczególności: 1) prawo do uruchomienia postępowania sądowego; 2) prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, zgodnie z zasadami sprawiedliwości, jawności i dwuinstancyjności; 3) prawo do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia i 4) prawo do właściwego ukształtowania składu sądu (porównaj przywołany już wyrok TK z 24 października 2007 r., SK 7/06).
Trybunał Konstytucyjny nie jest sądem (zob. rozdział VIII Konstytucji), zaś skarga konstytucyjna jest szczególnym środkiem ochrony praw i wolności, uregulowanym odrębnie w art. 79 Konstytucji. Dlatego w rozpatrywanej sprawie art. 45 ust. 1 Konstytucji jest nieadekwatnym wzorcem kontroli.
Z tych samych względów nieadekwatnym wzorcem kontroli w tej sprawie jest art. 77 ust. 2 Konstytucji. Zakaz zamykania drogi sądowej oznacza zakaz wykluczenia dostępu do jakiegokolwiek sądu. Konstytucyjne pojęcie „droga sądowa” jest pojęciem sensu largo, obejmującym postępowanie przed jakimkolwiek sądem przewidzianym w art. 175 Konstytucji (L. Garlicki, komentarz do art. 77, teza 23, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. L. Garlicki, Warszawa 1999-2007, t. 5). Trybunał Konstytucyjny nie jest zaś sądem w rozumieniu art. 175 Konstytucji. Zgodnie z tym przepisem wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe (ust. 1). Sąd wyjątkowy lub tryb doraźny może być ustanowiony tylko na czas wojny (ust. 2).
W odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 79 ust. 1 Konstytucji w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji, Trybunał stwierdza, że dotyczy on sfery stosowania prawa.
Celem wstępnej kontroli skargi konstytucyjnej jest zbadanie nie tylko formalnej poprawności (tego, czy spełnia warunki określone w art. 46-48 ustawy o TK), ale także tego, czy wolność lub prawo konstytucyjne, na które powołuje się skarżący, pozostają w odpowiednim związku z zakwestionowanym przepisem, będącym podstawą ostatecznego orzeczenia wydanego w sprawie skarżącego (zob. postanowienie TK z 24 stycznia 1999 r., Ts 124/98, OTK ZU nr 1/1999, poz. 8). Należy podkreślić, że „skarga konstytucyjna wedle Konstytucji nie jest skargą »na rozstrzygnięcie« lecz skargą »na przepis«. Gdy przyczyną zarzucanego naruszenia jest niekonstytucyjne zastosowanie lub zinterpretowanie przepisu zgodnego z Konstytucją – skarga nie służy. To kształtuje w szczególny sposób dowodowe powinności skarżącego: nawet bowiem wykazanie istnienia związku koniecznego (typu conditio sine qua non) między zarzucanym naruszeniem wolności (praw) konstytucyjnych a rozstrzygnięciem, które ów skutek spowodowało, nie jest tożsame z dowodem, że przyczyną zarzucanego naruszenia jest niekonstytucyjność samego przepisu będącego prawną podstawą rozstrzygnięcia. Niezbędne jest bowiem wykazanie, że związek ten istnieje między brakiem konstytucyjności przepisu a naruszeniem prawa lub wolności” (wyrok TK z 15 października 2002 r., OTK ZU nr 5/A/2002, poz. 65).
Skarżąca takiego związku nie wykazała, ponieważ naruszenie swoich konstytucyjnych praw wiąże nie z treścią, lecz z zastosowaniem w jej sprawie zakwestionowanych art. 117 § 3 k.p.c. w zw. z art. 48 ust. 2 ustawy o TK. Jest to samoistna przesłanka odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w tym zakresie. Potwierdzają to rozstrzygnięcia wydane w sprawie skarżącej. Postanowieniem z 11 marca 2013 r. Sąd Okręgowy w Katowicach – III Wydział Cywilny Odwoławczy prawomocnie odmówił skarżącej ustanowienia pełnomocnika z urzędu do sporządzenia skargi konstytucyjnej i reprezentowania przed Trybunałem. Natomiast postanowieniem z 27 czerwca 2013 r. – na skutek złożenia kolejnego wniosku przez skarżącą – Sąd Rejonowy w Tychach – Wydział IX Cywilny ustanowił dla niej pełnomocnika z urzędu w celu sporządzenia skargi konstytucyjnej oraz reprezentowania przed Trybunałem Konstytucyjnym.
Z wyżej przedstawionych powodów Trybunał Konstytucyjny, na podstawie art. 49 w zw. z art. 36 ust. 3 ustawy o TK, odmówił nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu.