Pełny tekst orzeczenia

388/5/B/2014

POSTANOWIENIE

z dnia 22 października 2014 r.

Sygn. akt Ts 297/12



Trybunał Konstytucyjny w składzie:



Andrzej Wróbel – przewodniczący

Marek Zubik – sprawozdawca

Wojciech Hermeliński,



po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym zażalenia na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 lutego 2014 r. o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej G. G.-J.,



p o s t a n a w i a:



nie uwzględnić zażalenia.



UZASADNIENIE



1. W sporządzonej przez adwokata skardze konstytucyjnej, wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 30 listopada 2012 r. (data nadania), G. G.-J. (dalej: skarżąca) zarzuciła niezgodność art. 292 § 2 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, ze zm.; dalej: k.p.k.) z art. 64 i art. 21, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji.

Zdaniem skarżącej zakwestionowany przepis – „w zakresie, w jakim przyznaje organowi procesowemu postępowania karnego uprawnienie do zabezpieczenia przyszłych i niepewnych roszczeń Skarbu Państwa w postaci ustanowienia zakazu zbywania i obciążania nieruchomości, które w sposób bezpośredni wpływa na wymagalne i pewne prawa rzeczowe osób trzecich, niebędących stronami postępowania karnego, w tym prawo własności i ograniczone prawa rzeczowe w stosunku do tej nieruchomości, czyniąc faktycznie niemożliwym ich ochronę i dochodzenie w sposób prawem przewidziany oraz tworząc uprzywilejowaną pozycję roszczeń Skarbu Państwa w stosunku do praw podmiotów prywatnych” – narusza „zasadę ochrony własności sensu largissimo” (art. 64 i art. 21 Konstytucji), zasadę proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji), zasadę równości wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji) oraz prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji).



2. Postanowieniem z 28 lutego 2014 r. Trybunał Konstytucyjny odmówił nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej: w zakresie badania zgodności art. 292 § 2 k.p.k. z art. 21 ust. 2, art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji z powodu niedopuszczalności orzekania (art. 39 ust. 1 pkt 1 in fine oraz art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym, Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK), a w zakresie badania zgodności zaskarżonego przepisu z art. 21 ust. 1 i art. 64 Konstytucji z powodu oczywistej bezzasadności zarzutu (art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK).

Trybunał wskazał na nieprawidłowe przywołanie przez skarżącą art. 31 ust. 3 i art. 32 ust. 1 Konstytucji jako „samodzielnych” wzorców kontroli. Przepisy te nie są samoistnym źródłem praw podmiotowych jednostki, nie mogą być zatem samoistną podstawą kontroli w sprawach skargowych, gdyż wyznaczają jedynie standardy kreowania wolności i praw przez prawodawcę, nie wprowadzając jednocześnie konkretnej wolności czy konkretnego prawa. Z kolei art. 21 ust. 2 Konstytucji (jako przepis dotyczący wywłaszczenia) był nieadekwatnym wzorcem kontroli w sprawie. Także art. 45 ust. 1 Konstytucji nie mógł stanowić wzorca kontroli konstytucyjności zaskarżonego przepisu. Wyraża on prawo do sądu, które obejmuje w szczególności: po pierwsze – prawo dostępu do sądu, tj. prawo do uruchomienia postępowania przed sądem; po drugie – prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności; po trzecie – prawo do wyroku sądowego, tj. prawo uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd. Tym samym wskazany przepis ustawy zasadniczej może być punktem odniesienia dla rozpoznającego skargę konstytucyjną Trybunału Konstytucyjnego jedynie wówczas, gdy skarżący kwestionuje regulacje materii procesowej, które niewspółmiernie ograniczają bądź całkowicie zamykają jednostce prawo do sądowej kontroli wydanych wobec niej indywidualnych rozstrzygnięć. W analizowanej sprawie skarżąca zakwestionowała wprawdzie przepis o charakterze proceduralnym, jednakże z jego brzmienia – ani wprost, ani pośrednio – nie można wyprowadzić normy lub norm, które uniemożliwiałyby sądową ochronę jednostki będącej stroną stosunku obligacyjnego z osobą, wobec której zastosowano zabezpieczenie majątkowe w postaci zakazu zbywania lub obciążania nieruchomości.

Odnośnie zaś do zarzutu niezgodności art. 292 § 2 k.p.k. z art. 21 ust. 1 i art. 64 Konstytucji Trybunał wskazał, że: po pierwsze – kwestionowana regulacja dotyczy ograniczenia praw majątkowych osoby podejrzanej lub oskarżonej w postępowaniu karnym. W tym wypadku chodzi o zabezpieczenie ewentualnych, orzeczonych w przyszłości przez sąd sankcji o charakterze majątkowym oraz roszczeń majątkowych osób pokrzywdzonych przeciwko sprawcy przestępstwa. Zabezpieczenie to, choć regulowane w Kodeksie postępowania karnego, dokonywane jest zgodnie z prawem cywilnym (chodzi o niektóre formy zabezpieczenia) i przepisami postępowania cywilnego. Jak każde zabezpieczenie ma więc charakter tymczasowy. Jego trwanie jest ograniczone w czasie; granicę wyznacza ostateczne ustalenie powinności czy kary przez sąd albo ostateczne uwolnienie od nich. Po drugie – art. 292 § 2 k.p.k. in casu dotyczy sytuacji prawnej skarżącej wyłącznie pośrednio (skutek zabezpieczenia ustanowionego na majątku kontrahenta skarżącej, który czasowo uniemożliwia skarżącej wyegzekwowanie swoich roszczeń). Po trzecie – skarżąca nie została pozbawiona przez art. 292 § 2 k.p.k. (wobec jej kontrahenta) prawa wyegzekwowania swoich roszczeń, gdyż po zakończeniu postępowania karnego wobec jej kontrahenta będzie mogła dochodzić ich wykonania – w razie wydania wyroku uniewinniającego – w reżimie cywilnoprawnym albo – w razie wydania wyroku skazującego – w trybie art. 190 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557, ze zm.; dalej: k.k.w.). Po czwarte – zabezpieczenie majątkowe, niezależnie od tego, czy ma na celu gwarancję wypłacalności dłużnika w postępowaniu cywilnym czy skuteczność egzekucji sankcji majątkowej w postępowaniu karnym, nie może być oceniane jako sprzeczne z Konstytucją ograniczenie własności czy innych praw majątkowych. Trybunał nie neguje tego, że stosowanie zabezpieczenia wiąże się z ograniczeniem tych praw. Trzeba jednak pamiętać, że nawet własność nie jest prawem absolutnym i – zgodnie z art. 64 ust. 3 Konstytucji – może podlegać ograniczeniom, byle były one przewidziane w ustawie i nie naruszały istoty prawa własności. W ocenie Trybunału Konstytucyjnego limitowanie własności i innych praw majątkowych wynikające z ustanowienia na nich zabezpieczenia odpowiada standardom wskazanym w art. 64 ust. 3 Konstytucji. Zabezpieczenie jest bowiem przewidziane w ustawie i z całą pewnością nie narusza istoty praw, których dotyczy. Jak wyżej powiedziano, oznacza zaledwie czasowe ograniczenie dysponowania własnością czy innym prawem majątkowym. W tej sytuacji nie można mówić o naruszeniu art. 64 ust. 3 Konstytucji (por. wyrok TK z 6 września 2004 r., SK 10/04, OTK ZU nr 8/A/2004, poz. 80). Po piąte – kwestionowana regulacja in abstracto nie narusza praw osób trzecich, gdyż mają one prawo do zaskarżenia orzeczeń ustanawiających zabezpieczenie oraz wnioskowania o ich zmianę.

Odpis postanowienia Trybunału został doręczony pełnomocnikowi skarżącej 7 marca 2014 r.



3. W piśmie procesowym sporządzonym przez adwokata i wniesionym do Trybunału Konstytucyjnego 14 marca 2014 r. (data nadania) skarżąca złożyła zażalenie na postanowienie z 28 lutego 2014 r. Zarzuciła Trybunałowi naruszenie art. 39 ust. 1 pkt 1 oraz art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK, a także art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK, „polegające na odmówieniu nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej, a tym samym odmówieniu merytorycznej kontroli art. 292 § 2 k.p.k. w zakresie zgodności z Konstytucją RP we wskazanych zakresach”. Ponadto, skarżąca wniosła o „merytoryczne rozpoznanie skargi konstytucyjnej (…) i skierowanie sprawy na rozprawę, a w konsekwencji stwierdzenie, że przepis art. 292 § 2 k.p.k. jest niezgodny z art. 64 i art. 21, w związku z art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji RP”.

W uzasadnieniu zażalenia skarżąca zmodyfikowała zakres zaskarżenia w ten sposób, że zarzuciła art. 292 § 2 k.p.k. niezgodność: po pierwsze – z art. 64 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji; po drugie – z art. 64 w związku z art. 32 ust. 1 Konstytucji; po trzecie – z art. 64 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Zakwestionowała także ustalenia Trybunału odnośnie do oczywistej bezzasadności zarzutu naruszenia art. 21 ust. 1 i art. 64 Konstytucji przez art. 292 § 2 k.p.k.



Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:



1. Zgodnie z art. 36 ust. 4 w związku z art. 49 ustawy o TK skarżącemu przysługuje prawo wniesienia zażalenia na postanowienie Trybunału Konstytucyjnego o odmowie nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu. Trybunał, w składzie trzech sędziów, rozpatruje zażalenie na posiedzeniu niejawnym (art. 25 ust. 1 pkt 3 lit. b in fine w związku z art. 36 ust. 6 i 7 w związku z art. 49 ustawy o TK). Na etapie rozpatrzenia zażalenia Trybunał Konstytucyjny przede wszystkim bada, czy wydając zaskarżone postanowienie, prawidłowo stwierdził istnienie przesłanek odmowy nadania skardze dalszego biegu.



2. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że zaskarżone postanowienie jest prawidłowe. Odniesienie się do treści zażalenia musi zaś zostać poprzedzone uwagami natury ogólnej, dotyczącymi zasady skargowości obowiązującej w postępowaniu przed polskim sądem konstytucyjnym. Zgodnie z art. 66 ustawy o TK, Trybunał orzekając, jest związany granicami wniosku, pytania prawnego lub skargi. Zasada ta wymaga, aby sam skarżący określił akt normatywny lub jego część, które są przedmiotem postępowania. Trybunał nie może z urzędu rozszerzyć tak wskazanego przedmiotu kontroli. Istotne jest przy tym, że niemożność działania Trybunału ex officio zachowuje aktualność we wszystkich stadiach postępowania przed tym organem. Należy zatem przyjąć, że podmiot występujący z zażaleniem na postanowienie o odmowie nadania skardze dalszego biegu sam określa granice, w ramach których sprawa podlega rozpoznaniu.

Niezwykle istotna jest przy tym funkcja, jaką pełni ten środek odwoławczy. Jak wynika z treści art. 36 ust. 4 w związku z art. 49 ustawy o TK, na postanowienie w sprawie nienadania skardze dalszego biegu skarżącemu przysługuje zażalenie do Trybunału w terminie siedmiu dni od daty doręczenia postanowienia. Przedmiotem zażalenia jest wydane w ramach wstępnej kontroli postanowienie dotyczące oceny strony formalnej skargi. W przepisie tym stanowi się o postanowieniu w sprawie nienadania dalszego biegu skardze, a zatem należy uznać, że zażalenie może odnosić się jedynie do przedstawionych przez Trybunał Konstytucyjny argumentów przemawiających za negatywną oceną strony formalnej skargi. Brak takiego odniesienia każdorazowo musi zostać oceniony jako niepodważenie zasadności argumentacji zawartej w zaskarżonym postanowieniu i skutkować będzie nieuwzględnieniem zażalenia (por. np. postanowienie TK z 31 października 2011 r., Ts 306/10, OTK ZU nr 5/B/2011, poz. 381).



3. Przystępując do oceny wniesionego przez skarżącą środka odwoławczego, Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że skarżąca – mimo iż w petitum wniosła o uchylenie postanowienia z 28 lutego 2014 r. w całości – w uzasadnieniu zażalenia odniosła się jedynie do odmowy nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie badania zgodności art. 292 § 2 k.p.k. z art. 21 ust. 1 i art. 64 Konstytucji. Nie zakwestionowała natomiast podstawy odmowy odnośnie do pozostałych wzorców kontroli. Nie można bowiem za takowe zakwestionowanie uznać modyfikacji wzorców dokonanej w zażaleniu, tj. powiązania art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji z jej art. 64 ust. 3.

W skardze konstytucyjnej skarżąca przywołała jako wzorce samoistne art. 31 ust. 3, art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 oraz art. 64 Konstytucji; jedynie z uzasadnienia skargi wynikało, że art. 21 ustawy zasadniczej stanowi wzorzec „związkowy” w odniesieniu do art. 64 Konstytucji.

Zważywszy na to, że art. 31 ust. 3 i art. 32 ust. 1 Konstytucji nie kreują samoistnych praw podmiotowych, a skarżąca nie powiązała tych przepisów z art. 64 ustawy zasadniczej, Trybunał odmówił badania zgodności z nimi art. 292 § 2 k.p.k. w oparciu o przesłankę niedopuszczalności orzekania. Z kolei art. 45 ust. 1 Konstytucji – ze względu na przedmiot zaskarżenia – nie stanowił adekwatnego wzorca kontroli, co również przekładało się na odmowę nadania dalszego biegu skardze w odniesieniu do tego przepisu ustawy zasadniczej.

Trybunał przypomina, że określony w art. 46 ust. 1 ustawy o TK trzymiesięczny termin do złożenia skargi konstytucyjnej ma charakter terminu zawitego do sformułowania wszystkich tych elementów skargi konstytucyjnej, które w myśl art. 47 ust. 1 ustawy o TK stanowią jej niezbędną treść. Zgodnie z art. 66 ustawy o TK Trybunał jest związany granicami skargi konstytucyjnej, nie może więc rozpatrywać merytorycznie zarzutów sformułowanych po upływie trzech miesięcy od doręczenia skarżącemu ostatecznego rozstrzygnięcia, uprawniającego do wniesienia skargi (por. np. wyrok TK z 14 grudnia 1999 r., SK 14/98, OTK ZU nr 7/1999, poz. 163 oraz postanowienia TK z 22 stycznia 2002 r., Ts 139/01, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 107 i 15 stycznia 2009 r., Ts 99/08, OTK ZU nr 2/B/2009, poz. 130). Modyfikacja wzorców kontroli nie ma także wpływu na postępowanie zażaleniowe, którego przedmiotem jest zasadność odmowy nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu (por. np. postanowienie TK z 11 stycznia 2012 r., Ts 72/11, OTK ZU nr 1/B/2012, poz. 129).

W związku z powyższym zmiana przez skarżącą ujęcia wzorców kontroli jest bezprzedmiotowa i nie stanowi podstawy do uwzględnienia zażalenia.



4. Następnie Trybunał odniósł się do zarzutów skarżącej dotyczących podstaw odmowy nadania dalszego biegu skardze w zakresie badania zgodności art. 292 § 2 k.p.k. z art. 21 ust. 1 i art. 64 Konstytucji.



4.1. Jak wskazuje skarżąca: „Fakt, iż instytucja zabezpieczenia co do zasady ma charakter tymczasowy nie ma wpływu na konstatację, iż zabezpieczenie w istocie narusza w sposób nieproporcjonalny prawo własności osoby trzeciej. (…) Zabezpieczenie roszczeń przyszłych Skarbu Państwa na nieruchomości z perspektywą ewentualnego przepadku tejże nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa czyni całkowicie iluzoryczną ochronę własności osoby trzeciej (…), która uzyskała zabezpieczenie rzeczowe na tejże nieruchomości w dodatku z prawem pierwszeństwa wynikającym z kolejności wpisu w księdze wieczystej”. Zdaniem skarżącej „[s]ystemowy problem przewlekłości postępowania karnego oraz brak wyznaczenia maksymalnego czasu zabezpieczenia roszczenia Skarbu Państwa na poczet ewentualnego przyszłego prawa do przejęcia mienia sprawia, że zachowanie proporcjonalności ochrony interesu Skarbu Państwa względem ochrony prawa rzeczowego osoby trzeciej jest naruszone poprzez uprzywilejowanie Skarbu Państwa”. Ponadto, skarżąca kwestionuje „przewidziany przez ustawę sposób zabezpieczenia, oraz fakt, iż nie przewiduje ona [instytucja zabezpieczenia] żadnej ochrony praw majątkowych osób trzecich, które mogą również zostać naruszone w wyniku ustanowionego zabezpieczenia”.



4.2. Trybunał zauważa, że istota problemu w rozpatrywanej sprawie sprowadza się do ważenia wartości związanych – z jednej strony – z ochroną interesu publicznego, z drugiej zaś – interesu jednostki. Artykuł 292 § 2 k.p.k. określa sposób zabezpieczenia na mieniu oskarżonego środków na poczet ewentualnej grzywny, roszczeń o naprawienie szkody, zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, świadczenia pieniężnego oraz nawiązki przez zakaz zbywania i obciążania nieruchomości. Jak stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 6 września 2004 r. o sygn. SK 10/04 (OTK ZU nr 8/A/2004, poz. 80), zabezpieczenie to ma charakter publicznoprawny i wynika z kompetencji państwa do wymierzania sprawiedliwości. Ma na celu realizację jednego z podstawowych założeń demokratycznego państwa prawnego – wykonywania wyroków sądowych, co jest elementarnym warunkiem porządku publicznego w państwie. Zabezpieczenie jest więc sposobem zagwarantowania realności ewentualnej przyszłej sankcji orzeczonej prawomocnie przez sąd.

Nie ulega wątpliwości, że w odniesieniu do osób trzecich, mających wobec objętego z mocy art. 292 § 2 k.p.k. zabezpieczenia nieruchomości uprawnienia lub roszczenia, wyegzekwowanie ich praw rzeczowych w okresie trwania zabezpieczenia ulega zawieszeniu. Niemniej jednak należy zwrócić uwagę na to, że ustrojodawca nie przesądził o absolutnym charakterze prawa własności, gdyż dopuścił jej ograniczenia, byle byłyby one przewidziane w ustawie i nie naruszały istoty prawa własności (art. 64 ust. 3 Konstytucji). Tym samym analiza art. 292 § 2 k.p.k. nie może odbywać się bez uwzględnienia całokształtu regulacji prawnych związanych zarówno z samym zabezpieczeniem, jak i z uprawnieniami osób trzecich, które posiadają roszczenia wobec zabezpieczonego majątku.

Trybunał wskazuje, że instytucja zabezpieczenia ustanawiana jest orzeczeniem o charakterze wpadkowym (postanowienie sądu, a w postępowaniu przygotowawczym – postanowienie prokuratora), co wyraźnie wynika z art. 293 § 1 k.p.k. Nie ma ona charakteru permanentnego w tym sensie, że zabezpieczenie może w toku postępowania zostać zmienione albo uchylone na zasadzie art. 293 § 2 k.p.k.; w każdym zaś razie upada z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia wobec osoby, na majątku której zostało ustanowione. Osoby trzecie, które posiadają roszczenia zabezpieczone na rzeczy objętej regulacją art. 292 § 2 k.p.k., nie zostają pozbawione ani samych roszczeń, ani ich ochrony. Mogą w trybie art. 9 § 2 k.p.k. wnioskować o podjęcie przez organy procesowe czynności zmierzających do uchylenia zabezpieczenia, jak również o wystąpienie z wnioskiem na zasadzie art. 742 k.p.c. (zob. I. Gil, uwaga 2 do art. 742 k.p.c., [w:] Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. M. Marszałkowska-Krześ, wyd. 11, Warszawa 2014). Ponadto, po zakończeniu postępowania karnego mogą one dochodzić realizacji ich roszczeń – w razie wydania wyroku uniewinniającego – w reżimie cywilnoprawnym albo – w razie wydania wyroku skazującego – w trybie art. 190 k.k.w.



4.3. Zważywszy na to, że skarga konstytucyjna w polskim porządku prawnym stanowi ultima ratio w zakresie ochrony konstytucyjnych wolności lub praw jednostki, Trybunał podkreśla, iż skorzystanie z tego środka prawnego uzasadnione jest wyłącznie wtedy, gdy ustawy i inne akty normatywne prowadzą do – nieuzasadnionego żadną inną racją konstytucyjną – naruszenia tych wolności lub praw przy jednoczesnym niezapewnieniu jednostce mechanizmów gwarantujących ich ochronę. W niniejszej sprawie czasowe ograniczenie skarżącej możliwości wyegzekwowania swojego roszczenia podyktowane zostało interesem publicznym, tj. dobrem wymiaru sprawiedliwości. Należy przy tym zaznaczyć, że skarżąca nie została pozbawiona przez ustawodawcę ochrony swych praw majątkowych (zob. pkt 4.2 niniejszego uzasadnienia).

Ponadto, Trybunał stwierdza, że przywołany przez skarżącą „problem przewlekłości postępowania karnego” dotyczy sfery faktycznego działania organów procesowych (stosowanie prawa) i nie może zostać uznany za argument przemawiający za niezgodnością art. 292 § 2 k.p.k. z art. 64 i art. 21 ust. 1 Konstytucji. Z kolei zarzut „braku wyznaczenia maksymalnego czasu zabezpieczenia roszczenia Skarbu Państwa na poczet ewentualnego przyszłego prawa do przejęcia mienia” stanowi w istocie postulat legislacyjny, którego adresatem może być wyłącznie ustawodawca.



4.4. Wziąwszy pod uwagę powyższe Trybunał stwierdza, że w zaskarżonym postanowieniu prawidłowo odmówił nadania dalszego biegu skardze – ze względu na oczywistą bezzasadność zarzutu – w zakresie badania zgodności zaskarżonego przepisu z art. 21 ust. 1 i art. 64 Konstytucji.



Z wyżej przedstawionych powodów – na podstawie art. 36 ust. 7 w związku z art. 49 ustawy o TK – Trybunał Konstytucyjny postanowił nie uwzględnić zażalenia.