Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 55/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 maja 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa P. S.A. w W.
przeciwko Pr. S.A. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 maja 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 21 września 2005 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 1 i 3 (pierwszym i trzecim)
i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód – P. S.A. domagał się zasądzenia od pozwanego Pr. S.A. kwoty
916.903.31 z odsetkami tytułem reszty ceny za sprzedane pozwanemu urządzenia
oraz oprogramowanie komputerowe (C. Systems). Nakaz wydany w postępowaniu
upominawczym uwzględnił żądanie pozwu w całości. W sprzeciwie od nakazu
zapłaty pozwany podniósł zarzut potrącenia z wierzytelnością objętą pozwem
wzajemnej wierzytelności stanowiącej kary umowne za zwłokę powoda w
wykonaniu umowy sprzedaży.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo, ustalając następujący stan faktyczny.
Strony zawarły w dniu 15 stycznia 2004 r. umowę sprzedaży towaru
obejmującego urządzenia i oprogramowanie C. Systems. Rodzaje i ilość towaru
określono szczegółowo w zał. Nr 1 do umowy. Możliwe były częściowe dostawy
tych towarów (§ 2 umowy), potwierdzane stosownym protokołem stron. Termin
zakończenia dostawy towaru uzgodniono na dzień 31 stycznia 2004 r. Uzgodniono
ogólną cenę sprzedaży. W § 4 umowy przewidziano możliwość domagania się
przez pozwanego (kupującego) kary umownej w wysokości 0,5 % wynagrodzenia
umownego (ceny) za każdy dzień zwłoki w dostawie towaru. Powód wyraził zgodę
na potrącanie kar umownych z należnego mu wynagrodzenia. Strony podpisały
protokół końcowy stwierdzający zakończenie wykonywania umowy i w związku
z tym powód wystawił odpowiednią fakturę obejmującą cenę sprzedaży. Strona
powodowa nie spełniła świadczenia w całości w terminie określonym w umowie, tj.
w dniu 31 stycznia 2004 r. W dniu 28 kwietnia 2004 r. strona pozwana złożyła
pisemne oświadczenie o potrąceniu z ceny sprzedaży kwotę 916 903,31 zł
wierzytelności obejmującą kary umowne za zwłokę powoda w wykonaniu umowy
sprzedaży. Karę umowną pozwany obliczył za okres 76 dni zwłoki zgodnie z § 4
umowy.
Sąd Okręgowy uznał, że po stronie pozwanej powstała wierzytelność
obejmująca karę umowną w wysokości wskazanej przez tę stronę. Powód nie
wykazał odpowiednich przyczyn wyłączających jego odpowiedzialność za
nieterminowe wykonanie umowy sprzedaży. Potrącenie dokonane przez
3
pozwanego okazało się zatem w pełni skuteczne, co oznaczało konieczność
oddalenia powództwa w pełnym zakresie.
W wyniku apelacji strony powodowej Sąd Apelacyjny zamienił zaskarżony
wyrok (w pkt I) i zasądził od strony pozwanej na rzecz strony powodowej kwotę
616.903,31 zł z odsetkami, oddalając apelację w pozostałym zakresie. Uzupełnił
ustalenia dokonane przez Sąd pierwszej instancji (podpisanie protokołu końcowego
przez strony nastąpiło w dniu 19 kwietnia 2004 r.; nabyty u pozwanego sprzęt
komputerowy i oprogramowanie przeznaczone było dla Gminy W., z którą strona
pozwana zawarła umowę w dniu 21 listopada 2003 r.; strona powodowa zakupiła
towary u osoby trzeciej, tj. w I. Polska – Spółka z o.o. i towary te objęte były umową
sprzedaży z dnia 15 stycznia 2004 r.).
Sąd Apelacyjny uznał, że skoro w § 4 umowy obowiązek zapłaty kary
umownej był powiązany z opóźnieniem w „realizacji przedmiotu umowy”, to strony
objęły obowiązkiem zapłaty kar umownych przypadki opóźnienia w dostarczeniu
rzeczy będących przedmiotem sprzedaży oraz przypadki opóźnienia
w dostarczeniu przez powoda licencji na korzystanie z oprogramowania i urządzeń
pozwalających na korzystanie z usługi S.
Sąd drugiej instancji przyjął, że wniosek o miarkowanie kary umownej strona
pozwana zgłosiła w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji i sąd meriti był
zobowiązany do rozważenia merytorycznej zasadności tego wniosku. W ocenie
Sądu Apelacyjnego, istniały usprawiedliwione podstawy do zredukowania
wysokości kary umownej, ponieważ kara ta okazała się rażąco wygórowana
w roszczeniu art. 484 § 2 k.c. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sąd drugiej
instancji wskazał na kilka zasadniczych kryteriów, które uzasadniały obniżenie
wierzytelności o zapłatę kary umownej do kwoty 300.000 zł. Jedynie w zakresie tej
kwoty mógł być skutecznie dokonany zarzut potrącenia wierzytelności
obejmujących kary umowne.
W skardze kasacyjnej pozwanego podniesiono zarzuty uzasadnienia
przepisów postępowania cywilnego, tj. art. 378 § 1 k.p.c., art. 391 k.p.c. w zw. z art.
47912
§ 1 k.p.c., art. 47912
§ 1 k.p.c. i art. 100 k.p.c. W grupie zarzutów naruszenia
prawa materialnego eksponowano zarzut naruszenia art. 484 § 2 k.c. w wyniku
4
”niewłaściwego zastosowania ustawowych kryteriów miarkowania kary umownej”
oraz „poprzez przyjęcie metody miarkowania kary umownej uzależnionej od
wysokości szkody”. Skarżący wnosił o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego
w zaskarżonej części i oddalenie apelacji powoda, ewentualnie - o uchylenie
zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Spór w rozpoznawanej sprawie koncentrował się na tym, czy istniały
podstawy do potrącenia ceny sprzedaży, wynikającej z umowy z dnia 15 stycznia
2004 r. z wierzytelności obejmującej kary umowne w związku z nieterminowym
wykonaniem zobowiązania przez sprzedającego (powoda). Powód początkowo
kwestionował w ogóle samo powstanie roszczenia o zapłatę kary umownej,
a następnie – wskazywał na podstawy do jej miarkowania. W pozwie powód
podnosił niedopuszczalność potrącenia wierzytelności obejmującej kary umowne,
kwestionując fakt powstania w ogóle takich roszczeń. W odpowiedzi na sprzeciw
pozwanego wskazał – z ostrożności procesowej – na podstawy do miarkowania
wysokości kary umownej (pismo z dnia 18 listopada 2004 r., k. 93 akt sprawy).
Trafnie zatem zauważył Sąd Apelacyjny, że wniosek o miarkowanie kary umownej
powód zgłosił w toku postępowania przed Sądem pierwszej instancji. Uzasadniając
naruszenie art. 47912
§ 1 k.p.c., odnoszący się do tzw. prekluzji dowodowej
w postępowaniu w sprawach gospodarczych, skarżący podnosił m. in. to, że
twierdzenie powoda w zakresie istnienia podstaw miarkowania kary umownej
i samo miarkowanie kary umownej było spóźnione w świetle tego przepisu.
Stanowiska takiego nie sposób podzielić. Za zbyt daleko idącą należałoby
uznać sugestię skarżącego, że powód miał „świadomość dokonanego potrącenia
z tytułu kary” już w momencie złożenia pozwu i w związku z tym mógł już w tym
czasie formułować odpowiednie zarzuty dotyczące miarkowania kary umownej
i kryteriów takiego miarkowania. Skoro zarzut potrącenia został zgłoszony w toku
postępowania w sprzeciwie od nakazu zapłaty (art. 503 k.p.c.), to otwierała się
wówczas możliwość zwalczania tego zarzutu po tym okresie i powód z tej
możliwości skorzystał. Trudno byłoby wymagać od powoda, aby zgłaszał w pozwie
5
także takie twierdzenia i dowody, które antycypowałyby ewentualny sposób obrony
dłużnika (pozwanego) przy założeniu, że istniało – w chwili złożenia pozwu –
prawdopodobieństwo podjęcia przez dłużnika określonego sposobu obrony, w tym
– podniesienia zarzutu potrącenia obejmującego dochodzoną wierzytelność.
Przewidziana w art. 47912
§ 1 k.p.c. tzw. prekluzja dowodowa odnosi się przede
wszystkim do twierdzeń i dowodów dotyczących bezpośrednio zgłoszonego
w pozwie roszczenia, a nie do twierdzeń i dowodów, które mogłyby być
przedstawione przy hipotetycznym przyjęciu możliwego sposobu obrony
pozwanego dłużnika. Innymi słowy, fakt podnoszenia przez stronę pozwaną,
jeszcze przed wytoczeniem powództwa, zarzutu potrącenia własnej wierzytelności
z wierzytelnością objętą pozwem, nie oznacza tego, że powód powinien zakładać
taki właśnie sposób obrony pozwanego dłużnika i przedstawić w pozwie
odpowiednie twierdzenia dotyczące także potrzeby miarkowania kary umownej
(wierzytelności wzajemnej), skoro nie było jeszcze pewności, że strona pozwana
skorzystała z możliwości podniesienia zarzutu potrącenia także w postępowaniu
przed sądem.
W tej sytuacji nie ma więc usprawiedliwionych podstaw do wysuwania
zarzutu, że twierdzenia powoda dotyczące istnienia podstaw do redukowania kary
umownej i samo żądanie jej redukowania należało uznać za spóźnione
w rozumieniu art. 47912
§ 1 k.p.c.
W piśmie powoda z dnia 18 listopada 2004 r. (odpowiedź powoda na
sprzeciw) wprawdzie eksponowano w pierwszym rzędzie brak podstaw do
powstania roszczenia o zapłatę kary umownej po stronie pozwanego (i tym samym
– skuteczność dokonanego potrącenia), jednakże sformułowano tam także –
z ostrożności procesowej – twierdzenie o rażąco wygórowanej wysokości kary
umownej, przedstawionej do potrącenia z dochodzonym roszczeniem, podano
prawną podstawę takiego twierdzenia (art. 484 § 2 k.c.) oraz niektóre kryteria
świadczące o wspomnianym wygórowaniu. Pełny katalog takich kryteriów nie jest,
oczywiście, niezbędny z racji ogólnego brzmienia przepisu art. 484 § 2 k.c.
W ocenie Sądu, w wystarczający zatem sposób zakwestionowano wysokość
zgłoszonej przez pozwanego kary umownej i tym samym – otworzyła się możliwość
rozstrzygnięcia tej kwestii przez sąd meriti. Jeżeli zatem już w samej apelacji
6
(k. 174 akt sprawy) powód skoncentrował się tylko na eksponowaniu braku
przesłanek powstania roszczenia o zapłatę kary umownej po stronie pozwanego
(kupującego), to po wzięciu pod uwagę obrony powoda przed zgłoszonym przez
pozwanego zarzutem potrącenia, prezentowanym już od początku postępowania
(po wniesieniu przez pozwanego sprzeciwu od nakazu zapłaty), należałoby przyjąć,
że w samym kwestionowaniu przez powoda przesłanek powstania wierzytelności
o zapłatę kary umownej tkwi również implicite ewentualny wniosek o odpowiednie
zredukowanie wysokości kary umownej (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
16 lipca 1998 r., I CKN 802/97, OSNC 1999, nr 2, poz. 32; wyrok z dnia 22 maja
2002 r., I CKN 1567/99, OSNC 2003, nr 7 – 8, poz. 109; wyrok z dnia 25 marca
1998 r., II CKN 660/97, nieopublik., wyrok z dnia 21 listopada 1997 r., I CKN
330/97, nieopublik.).
W tej sytuacji za nietrafny należało uznać zarzut skarżącego, że Sąd drugiej
instancji orzekał na podstawie okoliczności nie powołanych przez powoda
(dotyczących redukowania kary umownej) i tym samym – z przekroczeniem granic
apelacji powoda (art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 k.p.c.).
2. Sąd Apelacyjny rozważał możliwość miarkowania wysokości kary
umownej w oparciu o jedną z podstaw miarkowania przewidzianą w art. 484 § 2
k.c., tj. z racji rażącego jej wygórowania. Powód bowiem ostatecznie wykonał
zobowiązania w całości, pozostając w opóźnieniu w odniesieniu do
poszczególnych elementów świadczenia (poszczególnych dostaw). Obliczona
przez pozwanego kara umowna miała charakter tzw. kary umownej wyłącznej
przewidzianej w art. 484 § 1 zd. II k.c.
Ocena zarzutu kasacyjnego naruszenia art. 484 § 2 k.c. wymaga kilku
zasadniczych uwag wstępnych.
W przepisie art. 484 § 2 k.c. nie podano w ogóle (nawet w sposób
przykładowy, jak np. w art. 85 § 1 k.z.) możliwych kryteriów zredukowania kary
umownej przez sąd. Katalog takich kryteriów jest zatem otwarty i należy do uznania
sędziowskiego. To samo dotyczy ewentualnej kwestii odpowiedniej hierarchii takich
kryteriów. W każdym razie muszą to być kryteria miarodajne do skonstatowania
„rażącego wygórowania” kary umownej w jej aspekcie wartościowym. Rzecz jasna,
7
mogą tu wchodzić w grę kryteria o charakterze wartości bezwzględnych (np. sama
wysokość kary umownej), kryteria relatywizujące (np. ocena wysokości kary
umownej do innych elementów, tj. wobec ogólnej wartości świadczenia, wysokości
szkody poniesionej przez uprawnionego do kary umownej lub rozmiaru
przysługującego mu odszkodowania) lub inne jeszcze kryteria (m.in. o charakterze
słusznościowym). Za trafną należy, oczywiście, uznać myśl o powściągliwym
korzystaniu przez Sąd z instytucji redukcji kary umownej, skoro redukcja taka
stanowi modyfikację treści zobowiązania określonego w umowie.
Podzielić należy twierdzenie skarżącego, że celem redukcji kary umownej
jest jej określenie przez sąd w takiej wysokości, aby utraciła ona cechę „rażącego
wygórowania” w rozumieniu art. 484 § 2 k.c. Ciężar dowodu istnienia tej cechy kary
umownej obciąża stronę domagającą się jej redukcji (art. 6 k.c.). W konsekwencji
na tej stronie ciążyć będzie dowód wystąpienia odpowiedniego kryterium
usprawiedliwiającego zredukowanie kary umownej. Jeżeli Sąd może rozważać
kwestię redukcji kary umownej jedynie na wniosek dłużnika (w rozpoznawanej
sprawie – powoda), to nie oznacza to, iż Sąd ten pozostaje związany określonymi
we wniosku kryteriami oceny cechy „rażącego wygórowania” kary, jeżeli zebrany
w sprawie materiał dowodowy mógłby również być brany pod uwagę w tym
zakresie. Dlatego nie można podzielić sugestii skarżącego, że Sąd Apelacyjny
naruszył przepis art. 484 § 2 k.c., ponieważ wniosek powoda o zredukowanie kary
umownej badał jakoby poza granicami tego wniosku, skoro powód powoływał się
tylko na porównanie wysokości kary umownej z wartością spełnionego za zwłokę
świadczenia, a Sąd brał pod uwagę także inne kryteria redukcji (s. 9 uzasadnienia
kasacji).
Nietrudno zauważyć, że Sąd Apelacyjny rozważał wysokość kary umownej
z punktu widzenia kilku kryteriów: stosunek wysokości kary do należnego
powodowi wynagrodzenia; spełnienie świadczenia w całości chociaż z opóźnieniem
w odniesieniu jedynie do części tego świadczenia („stosunkowo niewielkiej części
towaru”); niewspółmierność kary do „wartości zobowiązania” i szkody poniesionej
przez wierzyciela (pozwanego). Z treści uzasadnienia zaskarżonego wyroku może
wynikać myśl, że zasadniczym kryterium zredukowania kary umownej (o 2/3) było
jednak to ostatnie kryterium, skoro w konkluzji swojego wywodu Sąd Apelacyjny
8
ostatecznie stwierdził, że zredukowana kara umowna „zachowuje (...) walor
rekompensaty ewentualnych szkód poniesionych przez pozwanego (...), a pozwany nie
twierdził w toku sporu, aby na skutek zwłoki powoda w spełnieniu świadczenia poniósł
szkodę przewyższającą kwotę 300.000 zł (...)”.
Należy zwrócić uwagę na to, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego
eksponowane jest przede wszystkim kryterium relacji wysokości kary umownej do
rozmiaru odszkodowania, jakie należałoby się wierzycielowi na zasadach ogólnych (zob.
przede wszystkim wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 kwietnia 2005 r., II CK 629/04,
nieopublik.; wyrok z dnia 13 czerwca 20 03 r., III CKN 50/01, nieopublik.). Stanowisko
takie należy uznać za trafne. W uzasadnieniu zaskarżonego wyroku nie przedstawiono
odpowiedniej argumentacji pozwalającej na rezygnację ze wspomnianego kryterium
oceny wysokości kary umownej. Co więcej, przyjmując kryterium wysokości szkody, nie
dokonano właściwie żadnych ustaleń w tym zakresie, stwierdzając tylko ogólnie, że
„pozwany nie twierdził w toku sporu, aby na skutek zwłoki powoda w spełnieniu
świadczenia poniósł szkodę przewyższającą kwotę 300.000 zł” (s. 8 uzasadnienia).
Skoro Sąd Apelacyjny uznał za stosowne posłużeniem się kryterium szkody, to szkodę
tę powinien udowodnić dłużnik (w rozpoznawanej sprawie – powód), zgłaszający
wniosek o zredukowanie wysokości kary umownej (art. 6 k.c.). Dopiero przeprowadzenie
takiego dowodu pozwala na ocenę wysokości kary umownej obliczonej przez
pozwanego, przy uwzględnieniu także innych jeszcze kryteriów świadczących o jej
wygórowaniu. W ten sposób najpełniej mogą być urzeczywistnione zasadnicze funkcje
kary umownej (funkcja kompensacyjna, stymulacyjna, represyjna i symplikacyjna).
Jednocześnie należy zwrócić uwagę na to, że eksponowanie kryterium szkody
(odszkodowania na zasadach ogólnych) w zakresie redukowania kary umownej na
podstawie art. 484 § 2 k.c. nie stanowi rozwiązania niekorespondującego z uchwałą
Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2003 r., III CZP 61/03 (OSNC 2004, z. 5, poz. 69).
Wprawdzie w uchwale tej przyjęto, że szkoda nie jest przesłanką powstania roszczenia
o zapłatę kary umownej, ale w uzasadnieniu uchwały także wyjaśniono, iż brak szkody
lub jej nieznaczna wysokość może tworzyć odpowiednie kryterium redukowania kary
umownej (por. art. 85 § 1 k.z. oraz uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia
14 kwietnia 2005 r., II CK 626/04, nieopublik.).
9
Skoro w skardze kasacyjnej trafnie podniesiono zarzut naruszenia art. 484
§ 2 k.c. – aczkolwiek z innym uzasadnieniem tego zarzutu – należało zaskarżony
wyrok uchylić w części nieuwzględniającej roszczenie pozwanego obejmującego
karę umowną (przedstawioną do potrącenia) i przekazać sprawę w tym zakresie do
ponownego rozpoznania (art. 39515
§ 1 k.p.c.) w celu weryfikacji wysokości kary
umownej w świetle postanowień art. 484 § 2 k.c.