Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 120/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 września 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa "S." S.A.
przeciwko "O." S.A.
z udziałem interwenienta ubocznego Skarbu Państwa
- Ministra Skarbu Państwa
o stwierdzenie nieważności uchwały walnego zgromadzenia,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 września 2006 r.,
skarg kasacyjnych pozwanego i interwenienta ubocznego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 grudnia 2005 r., sygn. akt [...],
1) uchyla zaskarżony wyrok i oddala apelację,
2) zasądza od strony powodowej na rzecz strony pozwanej i na
rzecz interwenienta ubocznego po 1600 (tysiąc sześćset) zł
tytułem zwrotu kosztów postępowania za drugą instancję,
2
3) zasądza od strony powodowej na rzecz strony pozwanej
kwotę 3600 (trzy tysiące sześćset) zł, a na rzecz interwenienta
ubocznego kwotę 1600 (tysiąc sześćset) zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Strona powodowa – S. (poprzednio B.) Spółka Akcyjna - wniosła o
stwierdzenie nieważności uchwały nr 14 z dnia 5 sierpnia 2004 r. podjętej przez
nadzwyczajne walne zgromadzenie akcjonariuszy „O.- Spółki Akcyjnej.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 8 grudnia 2005 r. zmienił oddalający
powództwo wyrok Sądu Okręgowego i stwierdził nieważność objętej pozwem
uchwały.
Jest bezsporne, że A.C. - który kwestionowaną uchwałą został powołany na
przewodniczącego i tym samym członka rady nadzorczej pozwanej spółki – pełnił w
dniu podjęcia tej uchwały funkcję publiczną w rozumieniu ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby
pełniące funkcje publiczne (Dz. U. nr 106, poz. 679 ze zm. – dalej: „ustawa
antykorupcyjna)” i tym samym należał do grona osób objętych zakazem zawartym
w art. 4 pkt 1 wspomnianej ustawy, tj. nie mogących być członkami zarządów, rad
nadzorczych i komisji rewizyjnych spółek prawa handlowego, pod określoną w art.
9 tej ustawy sankcją nieważności z mocy prawa wyboru lub powołania w skład tych
organów. Piastował funkcję prezesa zarządu spółki, w której udział Skarbu
Państwa przekraczał 50% liczby akcji, a ściślej – funkcję prezesa zarządu B. Spółki
Akcyjnej; dotyczył go więc art. 2 pkt 9 ustawy antykorupcyjnej.
Według Sądu Apelacyjnego, powołanie A.C. na przewodniczącego rady
nadzorczej pozwanej spółki nie mieściło się w granicach zastrzeżonego w art. 6 ust.
1 ustawy antykorupcyjnej wyjątku od zakazu ustanowionego w art. 4 pkt 1 ustawy
antykorupcyjnej. Zgodnie z art. 6 ust. 1 ustawy antykorupcyjnej w brzmieniu sprzed
3
nowelizacji, która weszła w życie 12 lipca 2006 r. (zob. art. 4 ustawy z dnia 12 maja
2006 r. o zmianie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji oraz o zmianie innych
ustaw, Dz. U. nr 107, poz. 721), przewidziany w art. 4 pkt 1 ustawy antykorupcyjnej
zakaz zajmowania stanowisk w zarządach, radach nadzorczych lub komisjach
rewizyjnych spółek prawa handlowego nie dotyczył wyznaczenia osób
wymienionych w art. 2 pkt 1, 2, 6-10 ustawy antykorupcyjnej do zajmowania
stanowisk w zarządach, radach nadzorczych lub komisjach rewizyjnych spółek
prawa handlowego z udziałem Skarbu Państwa, jako jego reprezentantów. W
ocenie Sądu Apelacyjnego „wyznaczenie” w rozumieniu art. 6 ust. 1 ustawy
antykorupcyjnej przez Skarb Państwa swego reprezentanta w radzie nadzorczej
mogło nastąpić jedynie przez podjęcie aktu bezpośrednio skutkującego
uzyskaniem przez reprezentanta mandatu członka rady nadzorczej. Nie stanowiło
więc takiego aktu zgłoszenie przez Skarb Państwa A.C. jako swego kandydata do
wyboru na członka rady nadzorczej przez walne zgromadzenie, źródłem bowiem
nawiązania stosunku członkostwa w radzie nadzorczej przez wybranego kandydata
nie było jego zgłoszenie, lecz wybór do rady nadzorczej przez walne zgromadzenie.
Wchodziłoby natomiast w zakres hipotezy art. 6 ust. 1 ustawy antykorupcyjnej
skorzystanie przez Skarb Państwa z przewidzianej w § 8 statutu pozwanej spółki
możliwości powoływania jednego członka rady nadzorczej.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony przez pozwaną spółkę oraz
przez interwenienta ubocznego po stronie pozwanej spółki: Skarb Państwa -
Ministra Skarbu Państwa.
Pozwana spółka jako podstawy kasacyjne przytoczyła naruszenie art. 6 ust.
1 ustawy antykorupcyjnej (w brzmieniu sprzed nowelizacji, która weszła w życie
w dniu 12 lipca 2006 r.) oraz art. 9 ustawy antykorupcyjnej.
Podstawy skargi kasacyjnej interwenienta ubocznego stanowią, oprócz
twierdzeń o naruszeniu przepisów objętych skargą kasacyjną pozwanej, zarzuty
naruszenia art. 385 § 1 i 2 k.s.h. oraz § 8 statutu pozwanej w związku z art. 6 ust. 1,
art. 2 pkt 9 i art. 4 pkt 1 ustawy antykorupcyjnej, art. 354 i 425 k.s.h.
Spór także na obecnym etapie postępowania ogniskuje się wokół wykładni
art. 6 ust. 1 ustawy antykorupcyjnej w brzmieniu sprzed nowelizacji, która weszła
4
w życie w dniu 12 lipca 2006 r. Jak rozumieć zawarty w tym przepisie zwrot
mówiący o wyznaczeniu do spółki prawa handlowego z udziałem Skarbu Państwa
lub z udziałem innych państwowych osób prawnych albo z udziałem jednostek
samorządu terytorialnego lub z udziałem innych samorządowych osób prawnych
funkcjonariuszy publicznych wymienionych w art. 2 pkt 1, 2, 6-10 ustawy
antykorupcyjnej jako reprezentantów Skarbu Państwa bądź innych wspomnianych
podmiotów: czy chodziło tu tylko o taki akt Skarbu Państwa lub innego
wspomnianego podmiotu, na którego podstawie dana osoba uzyskiwała mandat
członka organu spółki prawa handlowego – tak jak przyjął Sąd Apelacyjny i jak
uważa strona powodowa, czy też chodziło tu o każdy akt, z którego w sposób
dostateczny wynikała wola Skarbu Państwa lub innego wspomnianego podmiotu,
aby dana osoba wchodziła w skład organu spółki prawa handlowego, choćby jej
członkostwo w tym organie nie wynikało z tego aktu, lecz z innego zdarzenia
(w spółce akcyjnej: wyboru w skład tego organu przez walne zgromadzenie
akcjonariuszy) – jak twierdzą pozwana spółka i interwenient uboczny.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosując art. 6 ust. 1 ustawy antykorupcyjnej w zakresie odnoszącym się do
spółek prawa handlowego z udziałem Skarbu Państwa, do niedawna - w praktyce
będącej odzwierciedleniem postanowień zarządzenia nr 34 Ministra Skarbu
Państwa z dnia 5 listopada 2002 r. w sprawie zasad doboru kandydatów do składu
rad nadzorczych spółek z udziałem Skarbu Państwa oraz przeprowadzenia
egzaminów dla kandydatów na członków rad nadzorczych (Dz. Urz. MSP nr 3,
poz. 6) oraz postanowień zarządzenia nr 14 Ministra Skarbu Państwa z dnia
31 marca 2005 r. w sprawie zasad i trybu doboru kandydatów do składu rad
nadzorczych spółek handlowych z udziałem Skarbu Państwa i rad nadzorczych
innych podmiotów prawnych nadzorowanych przez Ministra Skarbu Państwa,
sposobu prowadzenia bazy danych o kandydatach na członków rad nadzorczych
oraz przeprowadzania szkoleń i egzaminów dla kandydatów na członków rad
nadzorczych (Dz. Urz. MSP nr 1, poz. 1) - uznawano powszechnie zgłoszenie
przez Skarb Państwa kandydatów do rady nadzorczej wybieranej przez walne
zgromadzenie akcjonariuszy lub zgromadzenie wspólników spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością za wyznaczenie w rozumieniu art. 6 ust. 1 ustawy
5
antykorupcyjnej. Konsekwencją było uznanie wspomnianych kandydatów w razie
ich wyboru, jeżeli należeli do kręgu osób wymienionych w art. 2 pkt 1, 2, 6-10
ustawy antykorupcyjnej, za objętych wyjątkiem zastrzeżonym w art. 6 ust. 1 ustawy
antykorupcyjnej.
Opowiedzenie się za odmiennym stanowiskiem, zajętym przez Sąd
Apelacyjny, nakazywałoby potraktować wszystkie liczne przypadki wyboru
wspomnianych kandydatów przez walne zgromadzenie lub zgromadzenie
wspólników za podlegające sankcji określonej w art. 9 ustawy antykorupcyjnej, tj.
uznać ich wybór za nieważny z mocy prawa, z wszelkimi tego następstwami
(por. art. 5 ustawy antykorupcyjnej).
Do podważenia dotychczasowego stanowiska praktyki nie ma jednak
podstaw.
Zgodnie z poglądem wyrażonym w zaskarżonym wyroku, wyjątek
przewidziany w art. 6 ust. 1 ustawy antykorupcyjnej obejmowałby, gdy chodzi
o rady nadzorcze spółek prawa handlowego z udziałem Skarbu Państwa,
przypadki powołania do rady nadzorczej przez Skarb Państwa osób wymienionych
w art. 2 pkt 1, 2, 6-10 ustawy antykorupcyjnej w drodze mianowania, na podstawie
postanowienia statutu spółki lub postanowienia umowy spółki, przewidującego taką
możliwość jako uprawnienie osobiste (art. 354 § 1 w związku z art. 385 § 2 oraz
przepis art. 215 § 2 k.s.h.) oraz przypadki wskazania przez właściwą państwową
jednostkę organizacyjną osób wymienionych w art. 2 pkt 1, 2, 6-10 ustawy
antykorupcyjnej jako przedstawicieli Skarbu Państwa w radach nadzorczych spółek
prawa handlowego na podstawie przepisu szczególnego (przykładem takiego
przepisu szczególnego jest art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1996 r. o portach
i przystaniach morskich (jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. nr 110, poz. 967), dotyczący
spółek akcyjnych, o których mowa w art. 13 ust. 1-3 tej ustawy. Według poglądu
wyrażonego w zaskarżonym wyroku, art. 6 ust. 1 ustawy antykorupcyjnej miałby
więc na przykład zastosowanie w razie mianowania przez Skarb Państwa na
podstawie przewidującego taką możliwość postanowienia statutu spółki, w której
Skarb Państwa ma 70% akcji, jednego – tak jak w rozpoznawanej sprawie - członka
rady nadzorczej, nie odnosiłby się natomiast do innych członków rady nadzorczej,
6
wybranych przez walne zgromadzenie, choćby wybór nastąpił w wyniku zgłoszenia
przez Skarb Państwa. W sytuacjach zaś, w których brak zarówno postanowienia
statutu, jak przepisu szczególnego pozwalającego Skarbowi Państwa powołać
daną osobę w skład rady nadzorczej na podstawie własnej decyzji (mianowania,
wskazania), art. 6 ust. 1 ustawy antykorupcyjnej nie mógłby mieć zastosowania
w ogóle. Dotyczyłoby to także spółek z udziałem jedynie Skarbu Państwa, spółek,
w których Skarb Państwa może wybierać członków rady nadzorczej głosując na
walnym zgromadzenia jako oddzielna grupa (art. 385 § 3 k.s.h.), spółek
wymienionych w art. 1a ust. 1 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji
i prywatyzacji (jedn. tekst: Dz. U z 2002 r. nr 171, poz. 1397 ze zm.), w których,
zgodnie z ustępem 4 tego artykułu, rady nadzorcze są powoływane przez walne
zgromadzenie po zasięgnięciu opinii ministra właściwego ze względu na przedmiot
działania spółki, spółek wskazanych w art. 69c ustawy o komercjalizacji
i prywatyzacji, w których kandydatów na reprezentujących Skarb Państwa
członków rad nadzorczych, w okresie dwóch lat od objęcia praw z akcji, zgłasza
minister właściwy do spraw Skarbu Państwa, oraz spółek określonych w art. 7 ust.
1 ustawy z dnia 20 października 1994 r. o specjalnych strefach ekonomicznych
(Dz. U. nr 123, poz. 600 ze zm.), do rad nadzorczych których powołuje się, zgodnie
z tym przepisem, między innymi, po jednym przedstawicielu wskazanych tam
ministrów i innych państwowych jednostek organizacyjnych jako reprezentantów
Skarbu Państwa. We wszystkich bowiem wymienionych przypadkach źródłem
stosunku członkostwa w radzie nadzorczej jest, ściśle biorąc, akt wyboru do rady
nadzorczej przez walne zgromadzenie lub zgromadzenie wspólników.
Za uznaniem, z określonymi wyżej konsekwencjami, przez wyznaczenie do
rady nadzorczej spółki z udziałem Skarbu Państwa jedynie aktów Skarbu Państwa
bezpośrednio skutkujących uzyskaniem mandatu członka rady nadzorczej
(mianowanie, wskazanie) nie przemawia żaden z rodzajów wykładni ustawy.
W szczególności taki wniosek nie wynika z samego użycia w art. 6 ust. 1
ustawy terminu „wyznaczenie”. Posłużenie się w tym przepisie zwrotem mówiącym
o wyznaczeniu „do spółki” – który może oznaczać tylko wyznaczenie do
zajmowania stanowiska w wymienionych w art. 4 pkt 1 ustawy antykorupcyjnej
organach spółki - oraz zwrotem mówiącym o osobach wyznaczonych, jako
7
„reprezentantach” podmiotu wyznaczającego – nie mogącym mieć na pewno na
względzie reprezentacji w cywilnoprawnym znaczeniu, lecz, uwzględniając cel
omawianego przepisu, reprezentowanie rozumiane jako działanie w sposób służący
najlepiej spółce, a pośrednio wyznaczającemu wspólnikowi – przemawia za
braniem pod uwagę przy ustalaniu sensu wszystkich występujących w tym
przepisie terminów przede wszystkim funkcji ustawy antykorupcyjnej. Brzmienie art.
6 ust. 1 ustawy antykorupcyjnej nie wyklucza więc objęcia hipotezą wynikającej
z niego normy wszelkich sposobów powołania w skład rady nadzorczej spółki
prawa handlowego z udziałem Skarbu Państwa osób wymienionych w art. 2 pkt 1,
2, 6-10 ustawy antykorupcyjnej, także więc wyboru tych osób przez walne
zgromadzenie lub zgromadzenie wspólników, jeżeli tylko powołanie ich nastąpiło za
uprzednią lub jednoczesną zgodą Skarbu Państwa lub było wprost wyrazem jego
woli - w tym więc sensie wiązało się z wyznaczeniem przez Skarb Państwa.
Z kolei brzmienie art. 9 ustawy antykorupcyjnej, poddającego przewidzianej
w nim sankcji „wybór lub powołanie do władz spółki”, nawet to sugeruje,
a wykładnia funkcjonalna kluczowych dla rozstrzygnięcia sprawy regulacji tej
ustawy - potwierdza.
Ustawa antykorupcyjna poddała ograniczeniom określone w niej osoby
w celu przeciwdziałania zjawiskom patologicznym, wynikającym z łączenia funkcji
publicznych z działalnością gospodarczą (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 23 czerwca 1999 r., K 30/98, OTK – Zbiór Urzędowy 1999, nr 5, poz. 101,
pkt III uzasadnienia, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 2001 r., III CZP
29/01, OSNC 2001, nr 12, poz. 171). Dopuszczając przewidziany w art. 6 ust. 1
wyjątek od zakazu ustanowionego w art. 4 pkt 1 stworzyła jednak jednocześnie
możliwość wykorzystania osób objętych tym zakazem ze względu na ich
kwalifikacje do pełnienia funkcji w organach spółek prawa handlowego z udziałem
Skarbu Państwa i innych podmiotów wymienionych w art. 6 ust. 1.
Zgoda wymienionych podmiotów na powołanie wspomnianych osób w skład
organów spółki, dowodząc oficjalnej aprobaty dla funkcjonowania tych osób
w organach spółki ze względu na ich kwalifikacje, powinna stanowić wystarczającą
przesłankę wyjątku, o którym mowa w art. 6 ust. 1 ustawy antykorupcyjnej.
8
Wspomniana wcześniej, mająca charakter uprawnienia przyznanego
osobiście, możliwość mianowania przez Skarb Państwa określonej liczby członków
rady nadzorczej, gdy zastrzega to statut lub umowa spółki, zapewnia Skarbowi
Państwa minimalny wpływ na obsadę tego organu. Podobnie jest - chociaż nie
mamy tu do czynienia z uprawnieniem przyznanym osobiście w rozumieniu art. 354
§ 1 k.s.h. (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2006 r.,
II CSK 76/05 (niepubl.; teza, Biul. SN 2006, nr 8, s. 12) - w przypadkach,
w których ustawa pozwala Skarbowi Państwa wskazać określoną liczbę członków
rady nadzorczej.
W świetle przedstawionych wyżej założeń art. 6 ust. 1 ustawy
antykorupcyjnej trudno byłoby zrozumieć stosowanie go – gdy chodzi o wyłaniającą
się w okolicznościach sprawy obsadę rady nadzorczej - tylko w sytuacjach
zapewniających Skarbowi Państwa pewien minimalny wpływ na skład rady
nadzorczej, natomiast niestosowanie go w sytuacjach, w których Skarb Państwa
nie miał możliwości mianowania lub wskazania członków rady nadzorczej, ale miał
wpływ na wybór rady nadzorczej – zazwyczaj w większym nawet jeszcze stopniu -
przez zgromadzenie wspólników lub walne zgromadzenie (przysługiwały mu na
przykład wszystkie akcje lub pakiet akcji przekraczający 50%), i w związku z tym
doszło do powołania do rady nadzorczej jego kandydatów spośród osób
wymienionych w art. 2 pkt 1, 2, 6-10 ustawy antykorupcyjnej. Cel art. 6 ust. 1
ustawy antykorupcyjnej: umożliwienie wykorzystania osób objętych zakazem art. 4
pkt 1 tej ustawy ze względu na ich kwalifikacje do pełnienia funkcji w organach
spółek prawa handlowego z udziałem Skarbu Państwa i innych podmiotów
wymienionych w omawianym przepisie, jest jednakowo aktualny w obu grupach
sytuacji.
Kolejnego istotnego argumentu na rzecz stanowiska o objęciu hipotezą art. 6
ust. 1 ustawy antykorupcyjnej w brzmieniu sprzed nowelizacji, która weszła w życie
w dniu 12 lipca 2006 r., wszelkich sposobów powołania w skład rady nadzorczej
spółki prawa handlowego z udziałem Skarbu Państwa osób wymienionych w art. 2
pkt 1, 2, 6 -10 ustawy antykorupcyjnej, także więc wyboru tych osób przez walne
zgromadzenie lub zgromadzenie wspólników, jeżeli tylko powołanie ich nastąpiło za
uprzednią lub jednoczesną zgodą Skarbu Państwa lub było wprost wyrazem jego
9
woli, dostarcza wspomniana nowelizacja. Z obecnego brzmienia omawianego
przepisu jednoznacznie wynika, że zakaz zajmowania stanowisk w organach
spółek, o którym mowa w art. 4 pkt 1 ustawy antykorupcyjnej, nie dotyczy osób
wymienionych w art. 2 pkt 1, 2, 6-10 tej ustawy, „o ile zostały zgłoszone do objęcia
takich stanowisk w spółce prawa handlowego” przez Skarb Państwa lub inne
określone podmioty. Nowelizacja ta usunęła więc wątpliwości interpretacyjne, jakie
co do art. 6 ust. 1 ustawy antykorupcyjnej zrodziły się w toku postępowania
w niniejszej sprawie, na rzecz stanowiska, które dotąd dominowało w praktyce.
Stanowiła zatem autentyczną wykładnię tego przepisu, a co do regulacji
zawierających autentyczną wykładnię przepisów już obowiązujących, przyjmuje się
zarówno w piśmiennictwie, jak orzecznictwie (na przykład uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 11 września 2003 r., III CZP 52/03, OSNC 2004, nr 11, poz.
169, oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 stycznia 2005 r., III CK
177/04, OSNC 2005, nr 12, poz. 217), że w drodze odstępstwa od zasady
nieretroakcji uzasadnionego ich celem mają one zastosowanie z mocą wsteczną.
Zasadność podniesionych w skargach kasacyjnych zarzutów błędnej
wykładni art. 6 ust. 1 oraz bezpodstawnego zastosowaniu art. 9 ustawy
antykorupcyjnej nakazywała orzec - na podstawie art. 39816
k.p.c. - jak w sentencji;
o kosztach postępowania rozstrzygnięto zgodnie z art. art. 98 i 108 § 1 w związku
z art. 39821
k.p.c. oraz § 2 ust. 1 i 2, § 10 pkt 21 i § 12 ust. 1 pkt 2 i ust. 4 pkt 1
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa
kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego
z urzędu (Dz. U. nr 163, poz. 1349 ze zm.).