Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 108/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 października 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSA Michał Kłos
w sprawie z powództwa S.F.
przeciwko R.L.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 października 2007 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 września 2006 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy Sąd Gospodarczy w K. wyrokiem z dnia 14 września 2006 r.
zasądził od pozwanego i powoda wzajemnego na rzecz powoda (pozwanego
wzajemnego) kwotę 230.397 złotych z ustawowymi odsetkami, a w pozostałym
zakresie jego powództwo oddalił, zaś powództwo wzajemne oddalił w całości.
Sąd ten ustalił, że w związku z realizacją inwestycji strony łączyło szereg
umów, na podstawie których powód wykonywał różnego rodzaju roboty o charakterze
budowlanym na zamówienie pozwanego. W dniu 21 sierpnia 2003 r. strony zawarły
umowę, zgodnie z którą powód miał wykonać na rzecz pozwanego roboty ziemne za
wynagrodzeniem, które w oparciu o kosztorys ofertowy zostało określone wstępnie na
kwotę 300.000 złotych netto, natomiast faktyczne wynagrodzenie miało być ustalone
na podstawie cen jednostkowych przyjętych w kosztorysie ofertowym oraz ilości
wykonanych robót, potwierdzonych przez inspektora nadzoru i zatwierdzonych przez
pozwanego. Kosztorys ofertowy stanowił integralną część umowy.
Sąd l instancji stwierdził, iż strony łączyła umowa o roboty budowlane
w rozumieniu art. 647 i następne k.c., która została stwierdzona pismem,
a dochodzona przez powoda należność za wykonane prace jest w świetle jej
postanowień uzasadniona, co do wysokości zasądzonej na jego rzecz kwoty. Zarzut
potrącenia podniesiony przez pozwanego nie został uwzględniony, gdyż zdaniem
Sądu pozwany nie wykazał, aby przysługiwała mu względem powoda przedstawiona
do potrącenia wymagalna wierzytelność w kwocie 333 154,57 złotych.
Apelację od powyższego wyroku wniósł pozwany (powód wzajemny)
w zakresie obejmującym zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kwoty 230 397
złotych. Wyrokowi temu zarzucił naruszenie prawa materialnego oraz prawa
procesowego: art. 233 § 1, art. 3, art. 232 oraz art. 47912
§ 1 k.p.c. oraz wniósł
o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 19 września 2006 r. oddalił apelację
pozwanego. Sąd ten podzielił ustalenia faktyczne Sądu l instancji i przeprowadzoną
3
ocenę dowodów, która w jego ocenie nie wykraczała poza uprawnienia wynikające z
przepisu art. 233 § 1 k.p.c. i przyjął je za podstawę własnego rozstrzygnięcia.
Odnosząc się do zarzutu dotyczącego oparcia rozstrzygnięcia o dowody,
których zgłoszenie nastąpiło z naruszeniem zasady prekluzji dowodowej (art. 47912
§
1 k.p.c.) Sąd Apelacyjny stwierdził, iż okoliczność późniejszego dołączenia załącznika
do umowy nie stanowiła naruszenia tej zasady. Pozostałe zaś dowody zostały
dołączone do pisma procesowego z dnia 10 stycznia 2005 r. stanowiącego
równocześnie odpowiedź pozwanego na pozew wzajemny. Dlatego powołanie się na
nie było uprawnione.
Od powyższego wyroku Sądu Apelacyjnego pozwany wniósł skargę
kasacyjną, opierając ją o podstawę naruszenia przepisów postępowania i zarzucił
obrazę art. 233 § 1 k.p.c., naruszenie zasady kontradyktoryjności procesu (art. 3 i 232
k.p.c.) oraz art. 47912
§ 1 k.p.c. poprzez dopuszczenie dowodów w postaci
kosztorysów, które nie zostały powołane w pozwie, ani też załączone do tegoż pozwu.
Skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej części,
a także uchylenie poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w K. i przekazanie
sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonych wyroków i orzeczenie co do istoty sprawy
poprzez oddalenie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się do pierwszego z zarzutów kasacyjnych, stwierdzić należy, iż
zgodnie z brzmieniem art. 3983
§ 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być
zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Zarzut naruszenia art. 233 §
1 k.p.c. nie mógł zatem stanowić podstawy uwzględnienia skargi kasacyjnej.
Rozpoznając pozostałe zarzuty skargi kasacyjnej, która oparta została na
podstawie naruszenia przepisów postępowania - art. 3 i 232 k.p.c. oraz art. 47912
§ 1
k.p.c., stwierdzić należy, iż skarżący formułując te zarzuty zakwestionował możliwość
dopuszczenia przez Sąd z urzędu sprekludowanego dowodu.
Wymaga zatem podkreślenia, że dokonane w minionym piętnastoleciu zmiany
4
w przepisach kodeksu postępowania cywilnego, nie oznaczają rezygnacji z zasady
prawdy materialnej. Inny niż w okresie wcześniejszym jest sposób dochodzenia do
prawdy. To strony w kontradyktoryjnym procesie mają jej poszukiwać, natomiast sąd
ma zadbać o to, aby reguły postępowania obowiązujące przy jej dochodzeniu zostały
zachowane. Nie wyklucza to podjęcia inicjatywy dowodowej także przez sąd (zob.
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2004 r., IV CK 24/03,
OSNC 2005, nr 3, poz. 45). Reguł tych, wyznaczających rozkład obowiązków
obciążających strony i sąd oraz przysługujących im uprawnień w zakresie
poszukiwania prawdy w cywilnym postępowaniu sądowym - charakterystycznych dla
współczesnego procesu - nie przekreśla ani zasada prekluzji dowodowej, znajdująca
swój wyraz w art. 47912
§ 2, art. 47914
§ 2, art. 495 § 3 i art. art. 5055
k.p.c., ani
systemem władzy dyskrecjonalnej sędziego (art. 207 § 3, art. 217 § 2, art. 242 k.p.c.).
Rozszerzenie bowiem zakresu środków gwarantujących zasadę koncentracji
materiału procesowego - przez wprowadzenie reguły, zgodnie z którą zaniedbania
stron w zakresie zgłaszania na określonym etapie postępowania twierdzeń, dowodów
i zarzutów, nie mogą być konwalidowane w późniejszym czasie - nie przekreśla
możliwości dojścia do prawdy.
Dał temu wyraz Sąd Najwyższy przy interpretacji przepisów, według których
prowadzone są sprawy gospodarcze, zwracając uwagę, że dla strony należycie
dbającej o swoje interesy, szczególnie dla przedsiębiorcy mogącego zapewnić sobie
profesjonalną obsługę prawną, przepisy realizujące system prekluzji procesowej nie
powinny stanowić przeszkody w prowadzeniu procesu i wykazaniu wszystkich swych
racji. Wychodząc z tych założeń Sąd Najwyższy w najnowszym orzecznictwie
stwierdził, że: w postępowaniu w sprawach gospodarczych pozwany traci prawo
powoływania twierdzeń, zarzutów oraz dowodów na ich poparcie, niepowołanych
w odpowiedzi na pozew, bez względu na ich znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy,
chyba, że wykaże, iż ich powołanie w odpowiedzi na pozew nie było możliwe albo że
potrzeba powołania wynikła później (uchwała z dnia 17 lutego 2004 r., III CZP 115/03,
OSNC 2005, nr 5, poz. 77); w postępowaniu w sprawach gospodarczych powództwo
wzajemne może być wytoczone w terminie określonym w art. 204 § 1 k.p.c., nie
można go jednak skutecznie oprzeć na twierdzeniach, zarzutach i dowodach, które
5
uległy prekluzji na podstawie art. 47914
§ 2 k.p.c. (uchwała z dnia 4 czerwca 2004 r.,
III CZP 28/04, OSNC 2005, nr 4, poz. 63); w postępowaniu w sprawach
gospodarczych niepowołanie w odpowiedzi na pozew zarzutów i twierdzeń mających
znaczenie dla oceny legitymacji czynnej oraz zasadności powództwa, pozbawia
pozwanego prawa zgłaszania w tym zakresie zarzutów w toku postępowania (wyrok
z dnia 19 stycznia 2005 r., l CK 410/04, OSNC 2006, nr 1, poz. 7); sąd ma obowiązek
wziąć pod uwagę w każdym stanie sprawy nieważność czynności prawnej (art. 58 § 1
k.c.), jednak tylko na podstawie materiału zgromadzonego zgodnie z regułami
wskazanymi w art. 47912
§ 1 i art. 381 k.p.c. (uchwała z dnia 17 czerwca 2005 r.,
III CZP 26/05, OSNC 2006, nr 4, poz. 63); przepis art. 47912
§ 1 k.p.c. jest normą
procesową o charakterze bezwzględnie obowiązującym (wyrok z dnia 21 kwietnia
2005 r., III CK 541/04 – nie publikowany); sąd drugiej instancji, rozpoznając apelację,
pomija dowód przeprowadzony przez sąd pierwszej instancji z naruszeniem art. 47912
§ 1 k.p.c. - niepublikowany).
Sąd Najwyższy konsekwentnie zatem podkreśla znaczenie zasad prekluzji
procesowej (dowodowej) oraz dyskrecjonalnej władzy sędziego w dochodzeniu do
prawdy materialnej, które stanowi jeden z zasadniczych celów procesu sądowego.
Współczesne postępowanie cywilne realizując model postępowania
kontradyktoryjnego nie eliminuje całkowicie - jak już zaznaczono - udziału sądu
w dochodzeniu do prawdy. Zachowana możliwość działania przez sąd z urzędu
stanowi gwarancję, że zwłaszcza w sprawach, w których wyraźnie dominuje
pierwiastek publicznoprawny dochodzenie prawdy materialnej nie zostanie
pozostawione wyłącznie stronom. Na znaczenie art. 232 zdanie drugie k.p.c.
w kontekście zasady prekluzji dowodowej zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 22 lutego 2006 r., III CK 341/05 (OSNC 2006, nr 10, poz. 174), wskazując, że
nie jest wyłączone dopuszczenie przez sąd z urzędu - na podstawie art. 232 zdanie
drugie k.p.c. - dowodu, który nie może być powołany przez stronę na podstawie art.
47912
§ 1 k.p.c. Stanowisko to wskazuje, że adresatem reguł prekluzji dowodowej są
strony, nie jest nim zaś sąd rozpoznający sprawę. To spostrzeżenie uzupełnić należy
stwierdzeniem, że w sprawach, w których obowiązują reguły prekluzji dowodowej
6
skorzystanie z przyznanej sądowi dyskrecjonalnej władzy w zakresie dopuszczenia
dowodu powinno być szczególnie rozważne i podejmowane z umiarem.
Dopuszczenie przez sąd z urzędu dowodu, który dla strony uległ sprekludowaniu,
powinno znajdować usprawiedliwienie w konkretnych okolicznościach sprawy,
w przeciwnym bowiem razie sąd naraża się na zarzut naruszenia prawa do
bezstronnego sądu i odpowiadającego mu obowiązku przestrzegania zasady równego
traktowania stron (art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). W rozpoznawanej
sprawie pozwany formułując zarzut wskazał na kosztorys ofertowy, który został
złożony do akt przez powoda w toku postępowania i to na wezwanie Sądu.
Podkreślenia wymaga, iż kosztorys ten stanowił załącznik do umowy stron, będąc jej
integralną częścią. Umowa zaś jako dowód została powołana już w pozwie. Pozostałe
dowody, w tym kosztorys powykonawczy zgłoszone i dołączone zostały do
odpowiedzi powoda na pozew wzajemny. Ich powołanie na tym etapie postępowania
było zatem uprawione.
Uwzględniając powyższe Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39815
§ 1
k.p.c.).