Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 215/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 25 stycznia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Andrzej Wróbel (przewodniczący)
SSN Małgorzata Gersdorf
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania A. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 25 stycznia 2010 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 marca 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 20 października 2008 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K. oddalił odwołanie A. P. od decyzji Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 5 października 2007 r. odmawiającej
wnioskodawczyni prawa do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy w
związku z chorobą zawodową. Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące
ustalenia.
Wnioskodawczyni posiada wykształcenie podstawowe, w okresie od 16
września 1977 r. do 31 maja 2002 r. była zatrudniona w charakterze piekarza, a w
okresie od 1 marca 2004 r. do 30 czerwca 2005 r. pobierała rentę z tytułu
częściowej niezdolności do pracy w związku ze stwierdzoną u niej chorobą
zawodową - astmą oskrzelową. W wyniku ponowienia wniosku o świadczenie
rentowe, organ rentowy odmówił wnioskodawczyni prawa do tego świadczenia, jej
odwołanie zostało oddalone wyrokiem Sadu Okręgowego w K. z dnia 21 kwietnia
2006 r., a apelacja - prawomocnym wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 14 lipca
2007 r. W miesiącu październiku 2007 r. wnioskodawczyni złożyła kolejny wniosek
o rentę. Biegli z zakresu pulmonologii wyrazili opinię, że wnioskodawczyni, w
związku ze stwierdzoną u niej astmą oskrzelową, jest niezdolna do pracy
wymagającej kontaktu z pyłem mąki, natomiast wydaje się celowe
przekwalifikowanie jej do pracy w innym niż zawód piekarza zawodzie.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji, przywołując
treść art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu
społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199,
poz. 1673 ze zm.) oraz art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, uznał, że
ubezpieczona nie jest osobą co najmniej częściowo niezdolną do pracy w związku
z stwierdzoną chorobą zawodową, gdyż po pierwsze - ma tylko wykształcenie
podstawowe, co pozwala jej na podjęcie ciężkiej lub średniociężkiej pracy fizycznej
dla kobiet, po drugie - nie posiada wyuczonego, w sensie szkoły zawodowej lub
technikum, zawodu piekarza a jedynie się do tego zawodu przyuczyła, po trzecie
3
zatem - nic nie stoi na przeszkodzie, aby wnioskodawczyni przyuczyła się do
innych zawodów, takich jak np. sprzątaczka, konsjerżka, kierowca wózka
widłowego czy portier.
Wyrokiem z dnia 18 marca 2009 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawczyni od powyższego wyroku, podzielając dokonaną przez Sąd
pierwszej instancji ocenę dowodów oraz ocenę prawną.
Zdaniem Sądu odwoławczego, istotą sporu jest ocena zdolności
wnioskodawczyni do pracy w związku ze stwierdzoną u niej chorobą zawodową i
tę kwestię Sąd Okręgowy dostatecznie wyjaśnił w sposób przewidziany w art. 278
k.p.c. Z opinii biegłych wynika, że schorzenie zawodowe uniemożliwia
wnioskodawczyni jedynie wykonywanie pracy w charakterze piekarza i każdej
związanej z mąką, natomiast może ona wykonywać inną pracę po
przekwalifikowaniu. Częściowa niezdolność do pracy nie jest równoznaczna z
niemożliwością wykonywania dotychczasowego zajęcia, a dopiero zmiana zawodu
w ramach posiadanych kwalifikacji i brak rokowania odzyskania zdolności do pracy
po przekwalifikowaniu stanowią podstawę do przyznania renty z tytułu częściowej
niezdolności do pracy. Kwalifikacji zawodowych wnioskodawczyni, posiadającej
wykształcenie podstawowe, nie można odnosić tylko do wykonywanej uprzednio
pracy piekarza, ale również do innych nieskomplikowanych prac fizycznych, które
w świetle opinii biegłych może ona wykonywać. W konsekwencji Sąd drugiej
instancji uznał, że wnioskodawczyni nie jest osobą częściowo niezdolną do pracy
w rozumieniu art. 12 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r., skoro nie nastąpiło
w jej przypadku znaczne ograniczenie do pracy odpowiedniej do posiadanego
wykształcenia podstawowego.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku wnioskodawczyni zarzuciła: 1)
naruszenie prawa procesowego, a to art. 227 i art. 233 k.p.c., przez niewyjaśnienie
wszystkich istotnych dla sprawy okoliczności oraz przez przekroczenie zasady
swobodnej oceny dowodów wynikające z nieuwzględnienia charakteru pracy
wnioskodawczyni oraz wpływu dolegliwości ze strony schorzenia na dalszą
możliwość wykonywania tego zatrudnienia; 2) naruszenie prawa materialnego, a
mianowicie art. 57 oraz art. 13 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, przez pominięcie socjalno-
4
ekonomicznego aspektu niezdolności do pracy ubezpieczonego, polegające na
zaniechaniu uwzględnienia obiektywnej możliwości podjęcia przez
wnioskodawczynię zatrudnienia zgodnego z wiekiem i poziomem posiadanych
kwalifikacji, wykształcenia i zdolności psychofizycznych.
Wskazując na powyższe zarzuty wnioskodawczyni wniosła o zmianę
zaskarżonego wyroku w całości i przyznanie prawa do świadczenia rentowego lub
uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi drugiej
instancji do ponownego rozpoznania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że skarżąca posiada
kwalifikacje piekarza i tylko taki zawód wykonywała na przestrzeni swojego życia
zawodowego. Tymczasem Sąd drugiej instancji przyjął nazbyt ogólne kryterium
zawodu (uznając za taki pracownika fizycznego) i możliwości wykonywania innego
zawodu, pomijając w konsekwencji, że wnioskodawczyni nie ma możliwości
wykonywania zatrudnienia w swoim zawodzie, a więc pracy zgodnej z posiadanymi
kwalifikacjami, a możliwość przekwalifikowania praktycznie nie istnieje. W
rezultacie Sąd drugiej instancji nie uwzględnił przy wyrokowaniu kryteriów
określonych w art. 13 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, co doprowadziło do „niewłaściwej interpretacji” art. 57 tej ustawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona, aczkolwiek nie wszystkie
podniesione w niej zarzuty zasługują na uwzględnienie.
Niezasadne są zarzuty naruszenia przepisów postępowania. W myśl art.
3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., można co prawda oprzeć skargę kasacyjną na podstawie
naruszenia przepisów postępowania, ale dla skuteczności takiego zarzutu skarżący
ma obowiązek wykazania, że obraza przepisów procesowych przez sąd drugiej
instancji miała istotny wpływ na wynik sprawy. Tymczasem skarżąca nie tylko, że
takiego wpływu nie wykazuje, ale nawet nie powołuje się na tę przesłankę. Nadto
zgodnie z art. 3983
§ 3 k.p.c., podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty
dotyczącego ustalenia faktów lub oceny dowodów, do której to sfery wprost odnosi
się art. 233 § 1 k.p.c., naruszenie którego w istocie zarzuca skarżąca. Z kolei art.
227 określa jedynie fakty jakie są przedmiotem dowodu, stanowiąc, że są to fakty
mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy. Jest on zatem stosowany
5
przed podjęciem rozstrzygnięć dowodowych, uprawniając sąd do selekcji
zgłoszonych dowodów jako skutku przeprowadzonej oceny istotności okoliczności
faktycznych, których wykazaniu dowody te mają służyć (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 12 lutego 2009 r., III CSK 272/08, LEX nr 520030). W
konsekwencji twierdzenie, że przepis ten został naruszony przez sąd rozpoznający
sprawę ma rację bytu tylko w sytuacji, gdy wykazane zostanie, że sąd
przeprowadził dowód na okoliczności niemające istotnego znaczenia w sprawie i ta
wadliwość postępowania dowodowego mogła mieć wpływ na wynik sprawy, bądź
gdy sąd odmówił przeprowadzenia dowodu na fakty mające istotne znaczenie w
sprawie, wadliwie oceniając, że nie mają one takiego charakteru (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 4 listopada 2008 r., II PK 47/08, LEX nr 500202). Samo więc
twierdzenie, że nastąpiło naruszenie art. 227 k.p.c. bez równoczesnego wskazania
na uchybienie innym przepisom regulującym postępowanie dowodowe (np. art. 217
§ 2 k.p.c.) nie stanowi w istocie podstawy kasacyjnej naruszenia przepisów
postępowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 listopada 2008 r., II PK
47/08, LEX nr 500202) (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2006 r., IV
CSK 272/06, LEX nr 250047). Takich zarzutów skarżąca nie formułuje.
Zasadne okazały się natomiast zarzuty naruszenia prawa materialnego. W
myśl art. 57 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227,
powoływanej dalej jako ustawa o emeryturach i rentach), podstawowym warunkiem
nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy jest istnienie tej niezdolności.
Definicję osoby niezdolnej do pracy zawiera art. 12 tej ustawy, który uznaje za taką
osobę, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z
powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do
pracy po przekwalifikowaniu (ust. 1), przy czym osobą częściowo niezdolną do
pracy jest osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z
poziomem posiadanych kwalifikacji (ust. 3). Z kolei zgodnie z art. 13 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach, przy ocenie stopnia i przewidywanego okresu niezdolności
do pracy oraz rokowania co do odzyskania zdolności do pracy uwzględnienia się:
stopień naruszenia sprawności organizmu oraz możliwości przywrócenia
niezbędnej sprawności w drodze leczenia i rehabilitacji (pkt 1) oraz możliwość
6
przekwalifikowania zawodowego, biorąc pod uwagę rodzaj i charakter dotychczas
wykonywanej pracy, poziom wykształcenia, wiek i predyspozycje psychofizyczne
(pkt 2). Skarżąca - co wynika ze sformułowania zarzutu obrazy tego przepisu -
odwołuje się do punktu drugiego powołanego unormowania.
Sąd drugiej instancji z jednej strony przyjął, że wnioskodawczyni po
przekwalifikowaniu może wykonywać inną pracę niż praca piekarza lub „każda
związana z mąką”, z drugiej natomiast uznał, iż skoro skarżąca posiada tylko
wykształcenie podstawowe, to w ramach posiadanych kwalifikacji może wykonywać
inne niż praca piekarza nieskomplikowane prace fizyczne. Innymi słowy, Sąd
Apelacyjny niekonsekwentnie raz uznał skarżącą za niezdolną do pracy zgodnej z
poziomem posiadanych kwalifikacji, ale zdolną do pracy po przekwalifikowaniu, a
następnie - utożsamiając kwalifikacje wnioskodawczyni z poziomem jej
wykształcenia (podstawowego) - przyjął, że zdolności do takiej pracy nie utraciła.
Tymczasem czym innym jest kwestia odzyskania zdolności do pracy po
przekwalifikowaniu, a czym innym zachowanie zdolności do pracy w ramach
posiadanych kwalifikacji.
W judykaturze Sądu Najwyższego przyjmowane jest zgodnie, że utrata
zdolności do pracy nie może być utożsamiana z niezdolnością do wykonywania
ostatniego z dotychczasowych zatrudnień, jeżeli pracownik może podjąć prace
zgodne z poziomem posiadanych kwalifikacji (tak np. w wyrokach z dnia 1 grudnia
2000 r., II UKN 113/00, OSNAPiUS 2002 nr 14, poz. 343; z dnia 12 marca 2007 r., I
UK 299/06, OSNP 2008 nr 7-8, poz. 112). Jednocześnie uznaje się za częściowo
niezdolną do pracy osobę, która wobec naruszenia sprawności organizmu nie jest
w stanie wykonywać prawidłowo czynności związanych z zawodem (por. wyrok z
dnia 2 lutego 2006 r., I UK 188/05, LEX nr 272573), gdy zachowała zdolność do
wykonywania jakiejkolwiek pracy (np. wymagającej niższych albo niewymagającej
żadnych kwalifikacji), lecz jednocześnie utraciła w znacznym stopniu zdolność do
wykonywania pracy, do której posiada kwalifikacje, przy czym dla oceny poziomu
tych kwalifikacji znaczenie ma także uzyskanie rzeczywistych umiejętności,
mających wpływ na karierę zawodową, np. decydujących o uzyskaniu wyższych
zarobków niż pracownicy mający takie same kwalifikacje formalne,
przesądzających o awansach lub możliwości znajdowania nowego miejsca pracy
7
(por. wyroki z dnia 17 listopada 2000 r., II UKN 59/00, OSNAPiUS-wkł. 2001 nr 10,
poz. 8; z dnia 15 września 2006 r., I UK 103/06, OSNP 2007 nr 17-18, poz. 261; z
dnia 17 kwietnia 2008 r., II UK 192/07, OSNP 2009 nr 15-16, poz. 206). W
powołanym wyroku z dnia 15 września 2006 r., I UK 103/06 Sąd Najwyższy
stwierdził, że wyjaśnienie treści pojęcia „pracy zgodnej z poziomem posiadanych
kwalifikacji” wymaga uwzględnienia zarówno kwalifikacji formalnych (zakresu i
rodzaju przygotowania zawodowego udokumentowanego świadectwami,
dyplomami, zaświadczeniami), jak i kwalifikacji rzeczywistych (wiedzy i umiejętności
faktycznych, wynikających ze zdobytego doświadczenia zawodowego), przy czym
bardziej istotne są kwalifikacje rzeczywiste, gdyż ocena niezdolności do pracy dla
celów rentowych sprowadza się do stwierdzenia, w jakim stopniu wiedza i
umiejętności, którymi dysponuje ubezpieczony, mogą być wykorzystane przez
niego w pracy pomimo zaistniałych ograniczeń sprawności organizmu. W
konsekwencji zachowanie przez osobę posiadającą rzeczywiste kwalifikacje
robotnika wykwalifikowanego zdolności do wykonywania prostych prac fizycznych,
które może wykonywać każdy pracownik, nawet nieposiadający żadnych
kwalifikacji, nie może być traktowane jako zachowanie zdolności do pracy zgodnej
z poziomem posiadanych kwalifikacji. Podobnie w wyroku z dnia 20 listopada 2008
r., I UK 112/08 (niepublikowanym) Sąd Najwyższy stwierdził, że ocena zdolności
ubezpieczonego do pracy nie może być dokonywana abstrakcyjnie i wymaga
uwzględnienia nie tylko formalnego wykształcenia (stopnia ukończonej szkoły i jej
profilu), lecz także zdobytych umiejętności i kwalifikacji w faktycznie wykonywanych
zawodach.
Z poczynionych w sprawie ustaleń wynika, że wnioskodawczyni (urodzona w
1958 r.), przez całe swoje życie zawodowe (lata 1977-2002) wykonywała pracę
piekarza. Zatem pomimo posiadania przez nią jedynie wykształcenia
podstawowego, a nie zawodowego o takim profilu, należy uznać, że zdobyła
rzeczywiste umiejętności i kwalifikacje w tym zawodzie. W konsekwencji utrata
przez nią zdolności do wykonywania takiej pracy oraz każdej innej powodującej
kontakt z mąką - wskutek naruszenia sprawności organizmu wywołanego chorobą
zawodową - powoduje, że w istocie skarżąca utraciła zdolność do pracy zgodnej z
poziomem posiadanych kwalifikacji. Nietrafne było w takiej sytuacji uznanie przez
8
Sąd drugiej instancji, że wnioskodawczyni - w ramach zachowanej zdolności do
pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji pracownika fizycznego o
podstawowym wykształceniu - może wykonywać wszystkie „nieskomplikowane
prace fizyczne” niewymagające żadnych kwalifikacji (np. sprzątaczki, portiera,
konsjerżki), a w konsekwencji ocena, że z uwagi na zachowanie zdolności do pracy
w granicach posiadanych kwalifikacji osoby o podstawowym wykształceniu
skarżąca nie jest osobą częściowo niezdolną do pracy w rozumieniu art. 12 ust. 3
ustawy o emeryturach i rentach, a tym samym nie spełnia ustanowionego w art. 57
ust. 1 pkt 1 tej ustawy warunku niezdolności do pracy.
Powoduje to zasadność zarzutu naruszenia - poprzez jego niezastosowanie
- art. 13 ustawy o emeryturach i rentach, który to przepis odnosi się do osoby
niezdolnej do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji, w tym również
takiej, co do której stwierdzono celowość przekwalifikowania zawodowego (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 stycznia 2004 r., II UK 167/03, OSNP 2004 nr
18, poz. 320). Dla stwierdzenia częściowej niezdolności do pracy decydująca jest
bowiem nie tylko utrata możliwości wykonywania pracy zarobkowej z powodu
naruszenia sprawności organizmu, ale także brak rokowania odzyskania zdolności
do pracy po przekwalifikowaniu, przy uwzględnieniu celowości tego
przekwalifikowania z uwagi na rodzaj i charakter dotychczas wykonywanej pracy,
poziom wykształcenia, wiek i predyspozycje psychofizyczne (por. także wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2007 r., II UK 156/06, OSNP 2008 nr 3-4,
poz. 45 oraz z dnia 8 maja 2008 r., I UK 356/07, OSNP 2009 nr 17-18, poz. 238).
Bez dokonania oceny w tym zakresie co najmniej przedwczesne jest uznanie przez
Sąd drugiej instancji, że skarżąca w ramach przekwalifikowania zawodowego może
odzyskać zdolność do pracy po uzyskaniu uprawnień do wykonywania zatrudnienia
w charakterze np. kierowcy wózka widłowego.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
§ 1 zdanie pierwsze k.p.c.
9