Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 266/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 marca 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Romualda Spyt (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Halina Kiryło
Protokolant Ewa Wolna
w sprawie z odwołania G. B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w T.
o emeryturę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 18 marca 2010 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 31 marca 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 31
marca 2009 r. oddalił apelację G. B. od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych we W. z dnia 9 maja 2008 r. Wyrokiem tym Sąd
2
Okręgowy oddalił odwołanie ubezpieczonej od decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych Oddziału w T. z dnia 23 października 2007 r. odmawiającej prawa do
emerytury nauczycielskiej, stwierdzając, że nie spełnia ona jednego z warunków
tego prawa, a mianowicie, nie legitymuje się trzydziestoletnim okresem
zatrudnienia.
W pisemnych motywach rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia
faktyczne Sądu Okręgowego, z których wynika, że ubezpieczona, urodzona 28
sierpnia 1959 r., złożyła wniosek o przyznane jej prawa do emerytury na podstawie
art. 88 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (jednolity tekst:
Dz.U. z 2006 r. Nr 96, poz. 674 ze zm.). G. B. ma wymagany okres pracy w
szczególnym charakterze (pracy nauczycielskiej) – 20 lat, nie przystąpiła do
otwartego funduszu emerytalnego i rozwiązała na swój wniosek stosunek pracy ze
Szkołą Podstawową nr 1 w R. w dniu 31 sierpnia 2007 r. Sąd Apelacyjny za Sądem
Okręgowym przyjął, że spór dotyczy tego czy ubezpieczona legitymuje się
wymaganym trzydziestoletnim okresem zatrudnienia wskazanym w art. 88 ust. 1
Karty Nauczyciela. Organ rentowy nie uwzględnił bowiem okresu pobierania renty
inwalidzkiej od 9 maja 19987 r. do 31 sierpnia 1990 r., w którym ubezpieczona
jednocześnie nie wykonywała pracy z powodu opieki na dwojgiem dzieci
(urodzonymi kolejno 17 stycznia 1987 r. i 3 stycznia 1987 r.), a bez tego okresu jej
ogólny staż ubezpieczeniowy wynosi 27 lat, 4 miesiące i 1 dzień. Sąd Apelacyjny
zaakceptował również ocenę prawną Sądu Okręgowego, że ani okres pobierania
renty, ani okres przerwy w zatrudnieniu spowodowany koniecznością opieki nad
dzieckiem do lat 4 przypadający w okresie pobierania renty nie może być wliczony
– jako okres nieskładkowy - do okresu zatrudnienia wynikającego z art. 88 ust. 1
Karty Nauczyciela. Dokonując interpretacji przepisu art. 7 pkt 5 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U.z 2009 r. Nr 153, poz. 1227), Sąd drugiej instancji
zaakceptował stanowisko wyrażone w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23
sierpnia 2005 r., I UK 347/04 (OSNP 2006 nr 13 – 14, poz. 220), z którego wynika,
że okres sprawowania opieki nad dzieckiem do lat 4, przypadający w czasie
korzystania z prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, nie jest okresem
nieskładkowym w rozumieniu art. 7 pkt 5 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
3
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku skarżąca zarzuciła naruszenie
art. 88 Karty Nauczyciela oraz art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z FUS
– poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie i z tego względu
wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej
instancji do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania, w
tym kosztach zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.
W uzasadnieniu skargi ubezpieczona nie zgodziła się z przedstawioną przez
Sąd Apelacyjny oceną prawną. Stwierdziła, że wymienione w art. 6 i 7 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS okresy składkowe i nieskładkowe nie wymieniają
okresów pobierania zasiłku chorobowego, okresów pobierania renty inwalidzkiej
czy okresów przebywania na urlopie dla poratowania zdrowia, ale ich
uwzględnienie w okresach nieskładkowych utrwaliło się w praktyce sądowej,
popartej stanowiskiem doktryny. Zdaniem skarżącej, w niniejszej sprawie ma
zastosowanie art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z FUS, stosownie do
treści art. 46 ust. 1 tej ustawy, z którego wynika, że prawo do emerytury na
warunkach określonych w art. 29, 32, 33 i 39 przysługuje również ubezpieczonym
urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia 1969 r. Ponadto
art. 86 Karty Nauczyciela wskazuje, że nauczyciel oraz członek jego rodziny mają
prawo do zaopatrzenia emerytalnego określonego w przepisach o emeryturach i
rentach z FUS, z uwzględnieniem przepisów ustawy, z tym, że nauczyciel zaliczany
jest do pracowników wykonujących pracę w szczególnym charakterze. Dalej
skarżąca wywiodła, że art. 32 ust. 1a ustawy o emeryturach i rentach z FUS wszedł
w życie od 1 lipca 2004 .r, a przedtem kwestia zaliczalności okresów
niewykonywania pracy była sporna, bowiem obowiązujące przepisy nie regulowały
tej kwestii w sposób dostatecznie jasny. Natomiast Sąd Najwyższy wielokrotnie
prezentował stanowisko, że do okresu pracy w szczególnym charakterze wlicza się
okresy nieobecności w pracy spowodowane czasową niezdolnością do pracy,
okresy nieobecności z powodu przebywania na urlopie macierzyńskim i urlopie dla
poratowania zdrowia przypadające przed 1 lipca 2004 r. (tak: w wyrokach z dnia 30
lipca 2003 r., II UK 323/02, OSNP 2004 nr 11, poz. 197, z dnia 5 maja 2005r., II UK
215/04, OSNP 2005r. nr 22, poz. 360) z dnia 5 maja 2005 r., II UK 219/04, OSNP
2005 r. nr 22, poz. 361). Z tych przyczyn, w ocenie skarżącej, nie można zgodzić
4
się z twierdzeniem, że nieujęcie okresu renty inwalidzkiej w art. 6 i 7 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, wyklucza możliwość zaliczenia tego okresu do okresu
składkowego i nieskładkowego. Podobnie niejasna jest kwestia możliwości
zaliczenia okresu niewykonywania pracy z powodu sprawowania opieki nad
dzieckiem do lat 4 w sytuacji, kiedy zbiega się on z okresem pobierania renty.
Zdaniem skarżącej, nie ma przepisu, który wskazywałby, jak potraktować taki
okres, a Sąd Najwyższy rozpatrywał tę kwestię tylko w jednym orzeczeniu, w
wyroku z dnia 23 sierpnia 2005 r., I UK 347/04, i stanowisko w nim wyrażone nie
ma mocy zasady prawnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zawiera uzasadnionych podstaw. Przepis art. 88 ust. 1
Karty Nauczyciela stanowi odrębną regulację w stosunku do art. 32 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, stanowiąc własne przesłanki nabycia tego prawa.
Zgodnie z art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela nauczyciele mający trzydziestoletni okres
zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy w szczególnym charakterze, zaś
nauczyciele szkół, placówek, zakładów specjalnych oraz zakładów poprawczych i
schronisk dla nieletnich - dwudziestopięcioletni okres zatrudnienia, w tym 20 lat
wykonywania pracy w szczególnym charakterze w szkolnictwie specjalnym, mogą -
po rozwiązaniu na swój wniosek stosunku pracy - przejść na emeryturę. Art. 86
Karty Nauczyciela, w myśl którego nauczyciel zaliczany jest do pracowników
wykonujących pracę w szczególnym charakterze, chociaż zawiera pojęcie znane
przepisom ustawy o emeryturach i rentach z FUS „praca w szczególnym
charakterze,” nie stanowi odesłania do przepisów tej ustawy. Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 30 lipca 2003r., w sprawie II UK 323/02 (OSNP 2004r. nr 11, poz.
197) wskazał, że po wejściu w życie ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z FUS wyraźnie zarysowują się dwa odrębne systemy
emerytalne nauczycieli, wywodzące się z potraktowania pracy nauczycielskiej jako
zatrudnienie w szczególnym charakterze: pierwszy, związany z wykonywaniem
pracy w szczególnym charakterze określonej w przepisach rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U.
5
Nr 8, poz. 43 ze zm.) w związku z art. 32 i 46 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. i
drugi, w którym warunki emerytalne regulowane są przepisami odrębnymi. Jedyny
związek, jaki zachodzi pomiędzy tymi regulacjami, to konieczność uwzględniania
dorobku judykatury dotyczącego wykładni art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS z uwagi na to, że przepisy Karty Nauczyciela nie definiują pojęć użytych w art.
88 ust. 1 tej ustawy. Przepis art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela z mocy art. 32 ust. 5 i
art. 47 ustawy o emeryturach i rentach z FUS należy do systemu emerytalnego i
do interpretacji użytych w nim zwrotów - "okres zatrudnienia" i "wykonywanie pracy
w szczególnym charakterze" - stosuje się definicje obowiązujące w tym systemie
(tak w przywołanych w skardze wyrokach Sądu Najwyższego: z dnia 5 maja 2005
r., w sprawie II UK 219/04, z dnia 5 maja 200 5r., w sprawie II UK 215/04).
Powoływanie się w zarzutach kasacyjnych na naruszenie art. 32 ust. 1a
ustawy o emeryturach i rentach z FUS nie znajduje w przedmiotowej sprawie
żadnego uzasadnienia. Przede wszystkim należy odróżnić kwestię tzw. ogólnego
stażu pracy, który w przypadku ubiegania się o emeryturę na podstawie art. 88 ust.
1 Karty Nauczyciela musi wynosi 30 lat, od okresu pracy w szczególnym
charakterze wymaganym w wymiarze 20 lat. Odwoływało się do wykładni, przy
ustalaniu prawa do emerytury nauczycielskiej z art. 88 ust. 1 Karty Nauczyciela,
przepisu art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS dotyczy wyłącznie okresu
pracy w szczególnym charakterze (nauczycielskiej), natomiast przy ogólnym stażu
pracy mają na tej samej zasadzie zastosowanie przepisy ustawy o emeryturach i
rentach z FUS dotyczące okresów składkowych, nieskładkowych i uzupełniających,
wymienione w art. 6, 7, 10 ust. 1 i art. 10a tej ustawy (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 17 kwietnia 2002 r., II UKN 337/01, OSNAPiUS 2004 nr 1, poz.
8). W niniejszej sprawie nie ma sporu co do tego, że ubezpieczona spełnia warunek
posiadania wymaganego okresu pracy w szczególnym charakterze
(nauczycielskiej), kwestionowany jest natomiast trzydziestoletni okres zatrudnienia
(ogólny staż pracy), a konkretnie możliwość zaliczenia ubezpieczonej - jako okresu
nieskładkowego – okresu sprawowania opieki nad dzieckiem (art. 7 pkt 5 lit. a) w
czasie pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy. Okres nieskładkowy
(podobnie jak okres składkowy) i okres wykonywania pracy w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze to dwie odrębne kategorie prawne i
6
dlatego dla wykładni art. 7 pkt 5 lit. a ustawy emeryturach i rentach z FUS
bezużyteczna jest interpretacja uregulowania określającego pracę w szczególnych
warunkach i w szczególnym charakterze wynikającego z przepisu art. 32 tej
ustawy. Powołane przez skarżącą orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 30 lipca
2003 r., II UK 323/02, z dnia 5 maja 2005r., II UK 215/04 oraz z dnia 5 maja 2005 r.,
II UK 219/04 dotyczą właśnie wliczania do okresów pracy w szczególnych
warunkach okresów nieobecności w pracy spowodowanej niezdolnością do pracy,
macierzyństwem czy urlopem dla poratowania zdrowia. Co więcej, dotyczą one
uprzedniego brzmienia art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, sprzed
zmiany dokonanej ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. Nr 121, poz. 1264), kiedy to dodany został do tego przepisu
ust. 1a, który zdezaktualizował wyrażone w tych orzeczeniach poglądy (por. np.
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 września 2007 r., III UK 51/07,OSNP 2008 nr
21-22, poz. 328, z dnia 27 sierpnia 2008 r., II PK 2/08, LEX nr 523531).
Powołane zatem w skardze argumenty nie mogą podważyć stanowiska
przedstawionego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 23 sierpnia 2005 r., I UK
347/04, które podzielone zostało przez Sądy obu instancji. Sąd Najwyższy w
składzie rozpoznającym niniejszą sprawę akceptuje wyrażoną w nim argumentację.
W szczególności trafny jest pogląd, że okresy nieskładkowe mogą przypadać w
okresie pobierania renty, jeżeli nie wyłączają tego przepisy określające te okresy.
Wyłączenia takie wymienione są w trzech punktach - 5, 6 i 7 art. 7. W punkcie 5
wymienione zostały "przypadające przed dniem nabycia prawa do emerytury lub
renty okresy urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego udzielonego na
podstawie przepisów w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących
opiekujących się małymi dziećmi, innych udzielonych w tym celu urlopów
bezpłatnych oraz okresy niewykonywania pracy - z powodu opieki nad dzieckiem:
a) w wieku do lat 4 - w granicach do 3 lat na każde dziecko oraz łącznie - bez
względu na liczbę dzieci - do 6 lat, b) na które ze względu na jego stan fizyczny,
psychiczny lub psychofizyczny przysługuje zasiłek pielęgnacyjny - dodatkowo w
granicach do 3 lat na każde dziecko". W punktach 6 i 7 wymienione są
przypadające przed dniem nabycia prawa do emerytury lub renty okresy
7
sprawowania opieki nad członkami rodziny niezdolnymi do samodzielnej
egzystencji. Sformułowanie zamieszczone w początkowej części tych przepisów w
żaden sposób nie uprawnia do wniosku, że chodzi o okresy przypadające przed
przyznaniem prawa do świadczenia, o które zainteresowany aktualnie się ubiega.
Jest bowiem oczywiste, że wszystkie okresy zarówno składkowe jak i
nieskładkowe, niezbędne do spełnienia warunku posiadania wymaganego okresu
uprawniającego do emerytury lub renty, muszą przypadać przed przyznaniem tego
prawa. Wynika to z treści art. 100 ust. 1, który stanowi, że prawo do świadczeń
powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków do przyznania tego prawa.
Wszystkie okresy wymagane do nabycia prawa do emerytury ubiegający się o to
świadczenie powinien wykazać we wniosku, a więc siłą rzeczy przypadają one
przed przyznaniem prawa. Zastrzeżenie, że określone okresy muszą przypadać
przed przyznaniem prawa do świadczenia jest zbyteczne i nie występuje ono w
pozostałych punktach art. 7. Warunek określony w punktach 5-7 warunek
posiadania okresu opieki nad dzieckiem lub innym członkiem rodziny przed
przyznaniem prawa do emerytury lub renty oznacza, że okresy przypadające po
przyznaniu jednego z tych świadczeń, z którego uprawniony korzystał przed
ubieganiem się o prawo do kolejnego świadczenia, nie są okresami
nieskładkowymi. Okres sprawowania opieki nad dzieckiem do lat 4 przypadający w
czasie korzystania z prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy nie jest więc
okresem nieskładkowym w rozumieniu art. 7 pkt 5 ustawy. Wymienione w art. 7
okresy nieskładkowe są okresami niewykonywania pracy i niepodlegania
ubezpieczeniu społecznemu z powodu przeszkód uniemożliwiających jakąkolwiek
działalność, na przykład represji politycznych (pkt 4), nauki w szkole wyższej (pkt
9), dokształcania zawodowego lekarzy (pkt 10). Taką przeszkodą jest również
sprawowanie opieki nad dzieckiem lub innym członkiem rodziny. Jednak w tym
ostatnim przypadku ustawodawca uznał, że zarówno przy ustalaniu prawa do
świadczeń jak i ich wysokości nie są uwzględniane okresy niewykonywania pracy,
w których wypłacane były świadczenia z ubezpieczenia społecznego - emerytura
lub renta - także w przypadku, gdy emeryt lub rencista opiekował się dzieckiem lub
innym członkiem rodziny wymagającym opieki.
8
Jeśli zaś chodzi o sam okres pobierania renty, to dopiero ustawą z dnia 20
kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw wprowadzono przepis art.
10a, który w ust. 1 stanowi, że przy ustalaniu prawa do emerytury osoby, która
osiągnęła wiek emerytalny co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla
mężczyzn i utraciła prawo do renty z powodu odzyskania zdolności do pracy,
uwzględnia się również okresy pobierania tej renty, jeżeli okresy składkowe i
nieskładkowe ustalone na zasadach określonych w art. 5 - 7 i 10 są krótsze od
okresu wymaganego do przyznania emerytury, w zakresie niezbędnym do
uzupełnienia tego okresu. Okres pobierania renty nie jest uważany ani za okres
składkowy, ani za okres nieskładkowy i aktualnie uwzględnia się go jedynie dla
uzupełnienia okresów brakujących do przyznania prawa do emerytury przy
spełnieniu określonych w tym przepisie warunków, w szczególności osiągnięcia
wieku emerytalnego. Przed wejściem w życie tego przepisu, okresy pobierania
renty nie były uwzględniane przy ustalaniu prawa do emerytury, a regulacja w nim
zawarta nie obejmuje ubezpieczonej, która nie osiągnęła wieku emerytalnego.
Mając na uwadze powyższe, Sąd Najwyższy na mocy art. 39814
k.p.c. orzekł
jak w sentencji.