Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 55/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Fabryki Cukrów i Czekolady "K."
Spółki z o.o. w K.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Gospodarki
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 20 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 31 lipca 2012 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 1 oraz w punkcie 3,
2. oddala apelację strony powodowej w części dotyczącej
oddalenia powództwa o zapłatę kwoty 1 517 651 zł (jeden milion
pięćset siedemnaście tysięcy sześćset pięćdziesiąt jeden)
z odsetkami ustawowymi,
3. oddala skargę kasacyjną w pozostałym zakresie,
4. znosi między stronami koszty postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Strona powodowa Fabryka Cukrów i Czekolady „K.” sp. z o.o. w K.,
zmieniając kilkukrotnie żądanie pozwu, wniosła ostatecznie o zasądzenie od
pozwanego Skarbu Państwa - Ministra Gospodarki kwoty 7.000.000 zł tytułem
odszkodowania za utracone mienie przedsiębiorstwa, a także utracone korzyści w
związku z brakiem możliwości prowadzenia przedsiębiorstwa i korzystania z
należącego do niego mienia.
Wyrokiem z dnia 24 października 2011 r. Sąd Okręgowy w W. uwzględnił
powództwo do kwoty 1.445.815 zł wraz z odsetkami. Sąd pierwszej instancji ustalił,
że powodowe przedsiębiorstwo zostało przejęte na własność Skarbu Państwa w
oparciu o przepisy ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność
państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej (Dz. U. Nr 3, poz. 17) oraz
przypisy wydanego ma jej podstawie rozporządzenia. Podstawę przejęcia
przedsiębiorstwa stanowiły dwie decyzje: orzeczenie nr 62 Ministra Przemysłu
i Handlu z dnia 27 grudnia 1948 r. w sprawie przejęcia przedsiębiorstwa na
własność Skarbu Państwa oraz orzeczenie Ministra Przemysłu Spożywczego
i Skupu z dnia 12 marca 1958 r. w sprawie zatwierdzenia protokołu zdawczo –
odbiorczego z przejęcia tego przedsiębiorstwa. Protokół zdawczo – odbiorczy
z przejęcia przedsiębiorstwa sporządzono w dniu 1 lipca 1949 r. wymieniając
w nim należące do przedsiębiorstwa mienie. Decyzjami Ministra Gospodarki oraz
Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi stwierdzono nieważność powyższych orzeczeń,
a strona powodowa wystąpiła z roszczeniami odszkodowawczymi wobec Skarbu
Państwa na drodze administracyjnej. Zwrócono jej odebrane na podstawie decyzji
nacjonalizacyjnej nieruchomości. Zwrot nieruchomości przy ul. L. w K. nastąpił na
podstawie protokołu zdawczo-odbiorczego z dnia 9 stycznia 2008 r. W
posadowionych na niej budynkach znajdowało się 10 lokali mieszkalnych i 12 lokali
użytkowych. Wszystkie lokale mieszkalne były zajęte, w tym 8 na podstawie umów
najmu. Z lokalu nr 11 wyrokiem z dnia 6 grudnia 2005 r. orzeczona została
eksmisja najemców, a z lokalu nr 13 eksmisja orzeczona została wyrokiem z dnia
27 października 2006 r. Najemcom lokalu nr 12 wypowiedziano umowę. Z 12 lokali
użytkowych 11 było wynajętych a 1 stanowił pustostan. W styczniu 2011 r. w
3
budynku znajdowało się 17 lokali - 10 mieszkalnych (3 pustostany oraz 7
wynajętych) i 7 lokali użytkowych. Stan techniczny budynków był zły; wymagały
poważnych remontów, a różnica w wartości zwróconej nieruchomości z najemcami
w lokalach mieszkalnych w stosunku do ich wartości bez takich obciążeń wynosi
1.517.651 zł. W dacie nacjonalizacji w budynkach przy ul. L. 30 w K. znajdowały się
dwa prywatne mieszkania. Pozostałe lokale zajęte były na cele produkcyjno -
administracyjno - socjalne przedsiębiorstwa. Po przejęciu fabryki przez ZPC „W." w
latach 60-tych doszło do zmiany funkcji produkcyjnej budynków na mieszkalne i
użytkowe. Wartość majątku ruchomego znacjonalizowanego przedsiębiorstwa
według stanu na dzień przejęcia i według cen aktualnych wyniosła 826.242 zł.
Natomiast łączna wartość materiałów do produkcji wyrobów cukierniczych oraz
półproduktów i wyrobów gotowych przedsiębiorstwa wg stanu z dnia 14 stycznia
1949 r. i cen aktualnych wyniosła 619.573 zł. Spis inwentarzowy z 14 stycznia 1949
r. stanowił podstawę protokołu przejęcia mienia znacjonalizowanego
przedsiębiorstwa sporządzonego na dzień 30 czerwca 1949 r.
Sąd Okręgowy uznał, że na podstawie art. 160 k.p.a. powództwo zasługuje
na uwzględnienie jedynie w zakresie szkody rzeczywistej poniesionej z tytułu
utraconych maszyn i urządzeń, a także utraconych produktów, zapasów
i półproduktów.
Sąd Apelacyjny częściowo uwzględnił apelację powódki i wyrokiem z dnia
31 lipca 2012 r. zasądzone odszkodowanie podwyższył o kwotę 1.517.651 zł.
Przyjął ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji za własne, z
wyjątkiem rozważań odnoszących się do obniżenia wartości nieruchomości przy ul.
L. 30 poprzez obciążenie jej prawem najmu co do 7 lokali mieszkalnych na
początku lat 60-tych. Sąd Apelacyjny wskazał, że w normalnych warunkach
właściciel przedsiębiorstwa nie zmieniłby przeznaczenia lokali w tym budynku na
mieszkalne, a nadal wykorzystywałby je do prowadzenia działalności
przedsiębiorstwa. Taka zmiana doprowadziłaby bowiem do ograniczenia
produktywności przedsiębiorstwa. W związku ze zmianą przeznaczenia
nieruchomości strona powoda poniosła szkodę, a działanie szkodzące trwa nadal
i pozostaje w związku z działaniami nacjonalizacyjnymi państwa. Ustalając
wysokość szkody przyjął w tym zakresie wyliczenie przedstawione przez biegłego,
4
który obliczył jej wysokość, mając na uwadze jedynie zajęte lokale i uznał za
uzasadnione podwyższenie odszkodowania o tę właśnie kwotę.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony skargą kasacyjną przez stronę
pozwaną w części uwzględniającej powództwo i oddalającej jej apelację. Skarga
kasacyjna została oparta na podstawie naruszenia przepisów postępowania oraz
prawa materialnego. Skarżący zarzucił naruszenie art. 67 § 2 w zw. z art. 391 § 1
k.p.c. oraz 160 § 6 k.p.a. w zw. z art. 3 ust. 1 ustawy z dnia 3 stycznia 1946 r.
o przejęciu na własność Państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej
(Dz. U. nr 3, poz. 17) i § 65, § 71, § 75a ust. 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 30 stycznia 1947 r. w sprawie trybu postępowania przy przejmowaniu
przedsiębiorstw na własność Państwa (Dz. U. nr 16. poz. 62), art. 123 § 1 pkt 1 k.c.
w zw. z art. 160 § 6 k.p.a. i art. 361 § 1 i 2 k.c. oraz art. 481 § 1 w zw. z art. 363 § 2
k.c. W oparciu o te zarzuty wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i jego
zmianę w tym zakresie poprzez oddalenie powództwa, ewentualnie jego uchylenie
i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Podstawa naruszenia przepisów postępowania była nieuzasadniona. Strona
powodowa domagała się zasądzenia odszkodowania za szkodę spowodowaną
wydaniem wadliwej decyzji nacjonalizacyjnej. Szkodę w tym zakresie spowodowało
niewątpliwie orzeczenie nr 62 Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 27 grudnia 1948 r.
o przejęciu na własność Skarbu Państwa Fabryki Cukrów i Czekolady „K.” sp. z o.o.
(dalej: decyzja nacjonalizacyjna). To powyższa decyzja spowodowała bowiem
utratę prawa własności przez spółkę, gdyż z jej wydaniem należy wiązać skutek w
postaci przejścia prawa własności na rzecz Skarbu Państwa. Nieważność decyzji
nacjonalizacyjnej z dnia 27 grudnia 1948 r. stwierdził Minister Gospodarki w decyzji
z dnia 18 października 2002 r. Z tego względu w pełni uzasadnione było stanowisko
sądów obu instancji, że w toczącym się postępowaniu Skarb Państwa powinien być
reprezentowany przez Ministra Gospodarki. Nieuzasadniony był zatem zarzut
naruszenia art. 67 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
Odmiennym zagadnieniem jest natomiast, czy stwierdzenie nieważności
decyzji z dnia 27 grudnia 1948 r. stanowiło wystarczającą przesłankę do
dochodzenia odszkodowania przez stronę powodową, co ma istotne znaczenie
5
z punktu widzenia biegu terminu przedawnienia tego roszczenia. Zawarty
w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 160 § 6 k.p.c. jest wynikiem
kwestionowania przez skarżącego oceny Sądu Apelacyjnego, że bieg terminu
przedawnienia nie był związany z wydaniem decyzji nadzorczej Ministra
Gospodarki z dnia 18 października 2002 r. lecz datą wydania kolejnej decyzji
nadzorczej przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi o stwierdzeniu nieważności
orzeczenia Ministra Przemysłu Spożywczego i Skupu z dnia 12 marca 1958 r.
w sprawie zatwierdzenia protokołu zdawczo-odbiorczego z przejęcia na własność
Państwa przedsiębiorstwa, którego dotyczyła decyzja nacjonalizacyjna z dnia
27 grudnia 1948 r. (dalej: decyzja zatwierdzająca protokół zdawczo-odbiorczy),
co miało miejsce w dniu 6 kwietnia 2006 r. Jak już wyżej wskazano, to decyzja
nacjonalizacyjna Ministra Przemysłu i Handlu spowodowała skutek w zakresie
prawa rzeczowego (przejście własności znacjonalizowanego przedsiębiorstwa).
Takie stanowisko jest prezentowane w judykaturze (zob. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 11 grudnia 2009 r., V CSK 182/09 i z dnia 24 marca 2010 r., V CSK 317/09).
Nie można jednak pominąć, że zgodnie z treścią § 75 a ust. 2 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 30 stycznia 1947 r. w sprawie trybu postępowania przy
przejmowaniu przedsiębiorstw na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 16, poz. 62)
zatwierdzony protokół zdawczo-odbiorczy jest integralną częścią orzeczenia
właściwego ministra o przejściu lub przejęciu przedsiębiorstwa na własność
Państwa. Zgodnie z § 75 tego rozporządzenia protokół ten zawierał między innymi
dokładny opis przedsiębiorstwa i wymienienie wszystkich jego składników
majątkowych. Nie kwestionując zatem stanowiska skarżącego, pozostającego
w zgodzie z poglądami judykatury, w myśl którego orzeczenie zatwierdzające
protokół zdawczo-odbiorczy miało charakter jedynie prawnoprocesowy i nie
wywoływało skutków w zakresie prawa rzeczowego (por. powołane wyżej wyroki
Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2009 r. i z dnia 24 marca 2010 r.), należy
jednak stwierdzić, że zatwierdzenie tego protokołu miało istotne znaczenie z punktu
widzenia przedmiotu nacjonalizacji (określenia jej zakresu), skoro wskazywał on
z jakich składników majątkowych składało się przejmowane przedsiębiorstwo.
Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 24 marca 2010 r. podkreślił,
odwołując się do wcześniejszych wypowiedzi judykatury w tym zakresie, że
6
zatwierdzony protokół zdawczo-odbiorczy jest jedynym dowodem świadczącym
o tym, że dane przedsiębiorstwo z określonymi składnikami przeszło na własność
Państwa z mocy ustawy nacjonalizacyjnej. Zatem w przypadku wydania decyzji
administracyjnej zatwierdzającej protokół zdawczo odbiorczy zachodziła potrzeba
przeprowadzenia odrębnie postępowania w celu stwierdzenia jej nieważności.
W rozpoznawanej sprawie potwierdzeniem zasadności tej oceny jest decyzja
nadzorcza Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 6 kwietnia 2006 r. Należy
w związku z tym przyjąć, że uzyskanie tego rodzaju decyzji nadzorczej było
warunkiem dochodzenia odszkodowania za wydanie wadliwej decyzji
nacjonalizacyjnej. Obowiązkiem powoda jest bowiem wykazanie między innymi
wysokości szkody a dla oceny wysokości roszczenia odszkodowawczego istotne
znaczenia ma stwierdzenie w jakim zakresie mienie przedsiębiorstwa zostało
przejęte na własność Skarbu Państwa niezgodnie z prawem. Dlatego też
prawidłowa była ocena Sądu Apelacyjnego, że w rozpoznawanej sprawie bieg
terminu przedawnienia rozpoczął się po wydaniu decyzji nadzorczej z dnia
6 kwietnia 2006 r., stwierdzającej nieważność decyzji zatwierdzającej protokół
zdawczo-odbiorczy. Roszczenie strony powodowej nie uległo zatem przedawnieniu
na gruncie art. 160 § 6 k.p.a.
Uwzględniając powyższe, nie mógł stanowić podstawy uwzględnienia skargi
kasacyjnej zarzut naruszenia art. 123 § 1 pkt 1 k.c., choć skarżący podniósł
zasadnie, że wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego złożenie wniosku o wypłatę
odszkodowania do organu administracyjnego, który zgodnie z przepisami nie był
już właściwy do jego rozpoznania, nie mogło spowodować przerwy biegu terminu
przedawnienia, mimo że wykładnia przepisów w tym zakresie, które uległy zmianie,
mogła w praktyce budzić wątpliwości.
Skarga kasacyjna była natomiast uzasadniona w części, w której została
oparta o zarzut naruszenia art. 361 § 1 i § 2 k.c. Sąd Apelacyjny, uwzględniając
częściowo apelację strony powodowej, przyjął, że szkoda, której doznała w wyniku
wadliwie dokonanej nacjonalizacji obejmowała obniżenie wartości zwróconych jej
nieruchomości na skutek objęcia części lokali mieszkalnych umowami najmu
i szkoda w tym zakresie pozostaje w normalnym związku przyczynowym
z wadliwie przeprowadzoną nacjonalizacją przedsiębiorstwa. Stanowisko to zostało
7
zasadnie zakwestionowane w skardze kasacyjnej. Skoro strona powodowa
dochodziła naprawienia szkody według reguł odpowiedzialności deliktowej i za czyn
niedozwolony uznała wydanie wadliwej decyzji o nacjonalizacji przedsiębiorstwa,
to wymagało rozważenia jakiego rodzaju szkoda pozostawała w normalnym
związku przyczynowym z wydaniem niezgodnej z prawem decyzji administracyjnej.
Jej skutkiem było pozbawienie powodowej spółki własności przedsiębiorstwa
i szkoda jedynie w tym zakresie pozostaje w związku z decyzją nacjonalizacyjną,
skoro nie budzi wątpliwości, że przepisy, które stanowią podstawę roszczenia
strony powodowej, wyłączyły możliwość dochodzenia odszkodowania w zakresie
utraconych korzyści. W normalnym związku przyczynowym z wydaniem decyzji
nacjonalizacyjnej nie pozostawała zatem szkoda wynikająca z utraty wartości
nieruchomości na skutek pobierania niższych niż możliwe do uzyskania stawek
czynszu, na skutek zmian związanych z przeznaczeniem nieruchomości
wchodzących w skład przejętego przedsiębiorstwa (przeznaczeniem części majątku
przedsiębiorstwa na cele mieszkaniowe), dokonanych po wydaniu decyzji
nacjonalizacyjnej przez przedsiębiorstwo państwowe, któremu przekazano mienie
przejęte na własność przez Skarb Państwa. Sąd Okręgowy przyjął zasadnie, że
w takim przypadku w normalnym związku przyczynowym z wadliwą decyzją
administracyjną, powodującą utratę prawa własności, mogłaby pozostawać szkoda
stanowiąca różnicę pomiędzy obecnie uzyskiwanymi dochodami z najmu lokali
a możliwymi do uzyskania dochodami z majątku przejętego przedsiębiorstwa,
gdyby przeznaczenie tego majątku nie uległo zmianie. Strona powodowa tak
rozumianej szkody nie wykazała. Z tych względów skarga kasacyjna w części
dotyczącej zasądzenia na rzecz strony powodowej kwoty 1 517 651 zł była
uzasadniona i w tym zakresie wyrok Sądu Apelacyjnego uwzględniający
powództwo podlegał na podstawie art. 39816
k.p.c. uchyleniu a apelację strony
powodowej należało w tej części oddalić.
Nieuzasadniony był jednocześnie zarzut naruszenia art. 481 § 1 k.c. w zw.
z art. 363 § 2 k.c. w wyniku nieprawidłowego ustalenia daty, od której zasadzono
odsetki ustawowe, w wyniku przyjęcia istnienia opóźnienia po stronie dłużnika
przed datą ustalenia odszkodowania przez sąd. Sąd Okręgowy zasądził odsetki
ustawowe od uwzględnionej części powództwa od daty wyrokowania, a zatem od
8
daty, w której ustalił wysokość należnego odszkodowania. Stwierdzenie istnienia
opóźnienia w rozumieniu art. 481 § 1 k.c. od tej daty, nie uzasadnia zarzutu
dokonania błędnej wykładni zarówno tego przepisu jak i art. 363 § 2 k.c.
Z uwagi zatem na bezzasadność części zarzutów skargi kasacyjnej oraz
uwzględniając, że zaskarżony wyrok w zakresie oddalającym apelację strony
pozwanej odpowiada prawu, Sąd Najwyższy w tym zakresie skargę kasacyjną
strony pozwanej oddalił.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego znajduje uzasadnienie
w treści art. 100 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
db