Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 156/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Instytutu […] Polskiej Akademii Nauk z siedzibą w K.
przeciwko N. G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 stycznia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powództwo Instytutu […] Polskiej Akademii Nauk w K. o zapłatę przez
pozwanego N. G. kwoty 114 090,40 zł z ustawowymi odsetkami od wymienionych
kwot i okresów płatności tytułem wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z lokali
użytkowych po rozwiązaniu umowy najmu, zostało uwzględnione wyrokiem Sądu
Okręgowego w K. z dnia 8 marca 2012 r.
Podstawą tego rozstrzygnięcia były ustalenia:
Strony łączyła umowa najmu lokali użytkowych w budynku położonym K.
przy ulicy S. 9, zawarta w dniu 28 grudnia 2007 r. Pozwany jako najemca był
zobowiązany do płacenia na rzecz wynajmującego powoda czynszu w ustalonej
wysokości w terminie do 14 dnia każdego miesiąca. W razie opóźnienia w płatności
czynszu za dwa pełne okresy rozliczeniowe, wynajmujący miał prawo
wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym. Zaleganie z zapłatą
czynszu i brak reakcji na upomnienia doprowadziły do wypowiedzenia umowy.
Mimo tego pozwany nie wydał zajmowanych pomieszczeń. Nie zareagował również
na wezwanie do zapłaty wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nich w
okresie od marca do lipca 2011 r., którego wysokość powód określił na poziomie
umówionego czynszu, bez podatku od towarów i usług. Prawomocnym wyrokiem z
dnia 10 lutego 2011 r. Sąd Okręgowy w K. nakazał pozwanemu opuszczenie i
opróżnienie nieruchomości, a jego wykonanie wstrzymał, do czasu rozpoznania
wniosku pozwanego o przywrócenie terminu do sporządzenia uzasadnienia.
Sąd Okręgowy uznał, że pozwany zajmuje nieruchomość bez tytułu
prawnego, a zatem zgodnie z art. 224 § 2 w związku z art. 225 i art. 230 k.c. jest
zobowiązany do płacenia wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z niej
w wysokości umówionego czynszu. Niewystawianie faktur nie stanowiło przeszkody
do wypełnienia zobowiązania.
Pozwany w apelacji zarzucił naruszenie przez Sąd Okręgowy prawa
materialnego, polegające na błędnym zastosowaniu art. 224 w związku z art. 230
k.c., skoro powód nie jest właścicielem nieruchomości oraz przepisu postępowania
3
- art. 139 k.p.c., skutkującym nieważnością postępowania z przyczyny objętej
art. 379 pkt 5 k.p.c.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił wskazany wyrok Sądu
Okręgowego w ten sposób, że oddalił powództwo i obciążył powoda obowiązkiem
ponoszenia kosztów postępowania.
Za uzasadniony Sąd ten uznał zarzut naruszenia prawa materialnego. Skoro
bezsporne było, że właścicielem nieruchomości jest Polska Akademia Nauk w W.
będąca odrębną osobą prawną, to bezzasadne było przyznanie powodowi
uprawnienia do żądania wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z lokali na
podstawie art. 224 i art. 225 k.c. Objęte pozwem żądanie i jego uzasadnienie
wskazuje, że podstawę faktyczną powództwa stanowi bezumowne zajmowanie
pomieszczeń po wygaśnięciu najmu. Wyłącza to możliwość uznania, że
roszczenie, którego wysokości pozwany nie kwestionował, powinno być ocenione
według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Brak przesłanek
do rozpatrzenia go jako odszkodowawczego o charakterze obligacyjnym, ponieważ
prowadziłoby to do naruszenia art. 321 k.p.c., co odnosi się również do podstawy
objętej art. 415 k.c.
Powód oparł skargę kasacyjną na obu podstawach, przewidzianych w art.
3983
§ 1 k.p.c. Naruszenie prawa materialnego połączył z niezastosowaniem art.
471 w związku z art. 477, art. 675 § 1 i art. 361 k.c., chociaż poniósł szkodę
na skutek dalszego zajmowania pomieszczeń przez pozwanego po rozwiązaniu
umowy najmu. Niewłaściwe zastosowanie art. 659 § 1 k.p.c. polegało na przyjęciu,
że wynajmującym musi być właściciel, bo jeżeli jest nim inny podmiot, to nie może
żądać zapłaty od najemcy za używanie pomieszczeń po zakończeniu stosunku
najmu, w sytuacji, gdy odmawia zwrotu przedmiotu najmu. Zarzut niezastosowania
podniósł również w odniesieniu do art. 405 k.c., chociaż spełniona została
przesłanka zubożenia, bo powód nie może korzystać z zajmowanych przez
pozwanego pomieszczeń. Naruszenie przepisów postępowania dotyczy art. 187 § 1
k.p.c. przez niewłaściwe uznanie, że powód wskazując jako podstawę roszczenia
„bezumowne zajmowanie pomieszczeń”, podał jednocześnie podstawę prawną,
wiążącą Sąd, podczas gdy nie znajduje to uzasadnienia w okolicznościach sprawy,
4
również i z tej przyczyny, że nie powołał w pozwie żadnej podstawy prawnej
roszczenia. Nie było uzasadnione, prowadzące do naruszenia art. 232 k.p.c.
w związku z art. 6 k.c., przyjęcie, że powód nie wykazał wysokości swojego
roszczenia mimo, że wyliczył je w taki sam sposób jak czynsz najmu.
Z uchybieniem art. 321 § 1 k.p.c. Sąd Apelacyjny nie zastosował właściwej
podstawy prawnej zgłoszonego roszczenia. Niezastosowanie art. 385 k.p.c.
polegało na nieoddaleniu apelacji i podzieleniu spóźnionych zarzutów pozwanego,
co stanowi zarazem naruszenie art. 386 § 1 k.p.c. Skarżący domagał się uchylenia
zaskarżonego wyroku w całości i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania,
ewentualnie uchylenia go i zmiany przez oddalenie apelacji.
Pozwany wniósł o oddalenie apelacji.
Prokurator Generalny w zajętym stanowisku wyraził pogląd, że skarga
kasacyjna powinna być uwzględniona przez uchylenie wyroku Sądu drugiej
instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ponieważ trafny okazał
się zarzut naruszenia art. 471 k.c. przez niezastosowanie go.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty naruszenia przepisów postępowania, wypełniające drugą podstawę
kasacyjną (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) mogą być uznane za skuteczne po wykazaniu,
że uchybienia ich dotyczące kształtowały lub współkształtowały treść orzeczenia.
Spośród tych powołanych przez skarżącego warunki te spełniają zarzuty
naruszenia art. 187 § 1 k.p.c. i art. 321 k.p.c.
Nakazane art. 187 § 1 k.p.c. wymagania pozwu jako pisma procesowego,
inicjującego postępowanie cywilne, obejmują poza ogólnymi warunkami jakie
spełniać powinny pisma procesowe, obowiązek dokładnego określenia żądania
oraz przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających je. Powód, wypełniając
ten nakaz podał, że żąda zasądzenia konkretnej sumy z dokładnie oznaczonymi
odsetkami. Przytoczył również okoliczności faktyczne, z których wywodził
obowiązek pozwanego. Należały do nich fakty wskazujące na jego uprawnienie do
dysponowania przedmiotem najmu, rozwiązanie umowy, niewydanie rzeczy
przez byłego najemcę, uzyskanie tytułu nakazującego mu opróżnienie
i opuszczenie zajmowanych pomieszczeń oraz niepłacenie żadnych należności
5
z tytułu dalszego ich zajmowania. Dochodzone świadczenie określił jako
wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z nieruchomości.
Nie została przewidziana powinność podania podstawy prawnej
dochodzonego żądania, co podyktowane było ogólną zasadą, że jego kwalifikacja
prawna jest obowiązkiem sądu. Oznacza to, że nawet wskazanie jej przez powoda
nie jest wiążące dla sądu, który w ramach dokonywanej subsumcji jest
zobowiązany do oceny roszczenia w aspekcie wszystkich przepisów prawnych,
które powinny być zastosowane jako mające oparcie w ustalonych faktach
(por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 1947 r., C III 137/47, OSNC
1948, nr 1, poz. 20, z dnia 2 maja 1957 r., II CR 305/57, OSNC 1958, nr 3, poz. 72;
wyrok z dnia 15 września 2004 r., III CK 352/03, niepubl.). Podanie błędnej
podstawy prawnej nie może wywołać negatywnych skutków dla powoda. Zwrócono
również uwagę w orzecznictwie na to, że wskazanie w pozwie przez
profesjonalnego pełnomocnika powoda podstawy prawnej żądania, mimo braku
takiego obowiązku, może spowodować ukierunkowanie postępowania,
przez pośrednie określenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 1999 r., I CKN 252/98, OSNC
1999, nr 9, poz. 152). Ukierunkowanie to nie może jednak oznaczać formalnego
związania sądu podaną podstawą prawną zwłaszcza, gdy okoliczności faktyczne
mogą stanowić oparcie dla innej, adekwatnej podstawy prawnej (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego 2002 r., III CKN 182/01, niepubl.).
Roszczenie powoda zostało w dostateczny sposób zindywidualizowane, a podanie,
że żądana kwota stanowi wynagrodzenie tytułem bezumownego korzystania
z nieruchomości przez byłego najemcę, nie mogło prowadzić do wyłączenia
zastosowania innej podstawy prawnej niż art. 224 i 225 w związku z art. 230 k.c.
Związanie sądu przy wyrokowaniu żądaniem, zgodnie z art. 321 k.p.c.,
stanowi wyraz obowiązywania zasady dyspozycyjności i oznacza
niedopuszczalność orzekania co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem, ani
ponad żądanie. Ze względu na to, że powód nie ma obowiązku przytaczania
w pozwie podstawy prawnej dochodzonego roszczenia, dopuszczalne jest
zasądzenie roszczenia wynikającego z przytoczonej przez niego podstawy
faktycznej. Jednolite jest stanowisko Sądu Najwyższego, akceptowane w doktrynie,
6
że przyjęcie przez sąd innej podstawy prawnej niż wskazana przez powoda nie
stanowi wyjścia poza granice żądania, określone art. 321 k.p.c. (wyroki: z dnia
15 kwietnia 2003 r., V CKN 115/01, z dnia 15 września 2004 r., III CK 352/03;
z dnia 6 grudnia 2006 r., IV CSK 269/06; z dnia 24 maja 2007 r., V CSK 25/07,
OSNC - ZD 2008, nr 2, poz. 32; z dnia 27 marca 2008 r., II CSK 524/07; z dnia
20 lutego 2008 r., II CSK 449/07). Ocena, czy doszło do naruszenia art. 321 k.p.c.
wymaga wskazania stosunku w jakim pozostaje rozstrzygnięcie sądu do
zgłoszonego przez powoda żądania. Niedopuszczalne byłoby zasądzenie przez
sąd czegokolwiek na podstawie innego stanu faktycznego niż ten, który jest
podstawą powództwa. Przemawia za nim również wiążące podejście Sądu
Najwyższego do zakresu kognicji sądu drugiej instancji, rozpoznającego sprawę
na skutek apelacji, w myśl którego sąd ten musi samodzielnie dokonać jurydycznej
oceny dochodzonego żądania i ustalić podstawę prawną orzeczenia niezależnie od
zarzutów podniesionych w apelacji (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego, stanowiącego zasadę prawną, z dnia 31 stycznia 2008 r., III CZP
49/07, OSNC 2008, nr 6, poz. 55). Nietrafnie zatem stwierdził Sąd Apelacyjny,
że rozpoznanie sprawy w aspekcie roszczenia odszkodowawczego stanowiłoby
naruszenie art. 321 k.p.c. Błędne określenie przez powoda roszczenia
jako wynagrodzenia związanego z bezumownym korzystaniem z nieruchomości nie
stanowiło przeszkody do jego oceny jako odszkodowania, na co wskazywały
przytoczone okoliczności faktyczne. Nie zasługuje na podzielenie stanowisko Sądu
Apelacyjnego, że skoro podstawę faktyczną powództwa stanowi bezumowne
zajmowanie pomieszczeń po zakończeniu umowy najmu, a żądanie określone
zostało jako wynagrodzenie, to nie można rozpoznać go jako roszczenia
odszkodowawczego bez naruszenia art. 321 k.p.c.
Zarzut naruszenia art. 232 k.p.c. w związku z art. 6 k.c. był
bezprzedmiotowy, ponieważ w zaskarżonym wyroku nie doszło do
zakwestionowania rozmiaru dochodzonego żądania. Nie mogły odnieść skutku
zarzuty naruszenia art. 385 i art. 386 § 1 k.p.c., z uwagi na brak ich związku
z treścią orzeczenia.
Zasadnym okazał się, w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), zarzut naruszenia art. 471 w związku z art. 675 § 1 i art.
7
361 § 2 k.c. Stosunek najmu powstaje na podstawie umowy wynajmującego
z najemcą, a jej obligacyjny charakter, stosownie do art. 659 § 1 k.c., nie wymaga
od wynajmującego legitymowania się tytułem własności. Musi mu jednak
przysługiwać prawo i faktyczna możliwość oddania najemcy rzeczy do używania.
Po rozwiązaniu umowy najemca ma obowiązek, zgodnie z art. 675 § 1 k.c.,
zwrócenia rzeczy wynajmującemu. Charakter uprawnienia wynajmującego
w stosunku do rzeczy, także po zakończeniu najmu, decydować będzie o jego
ewentualnych roszczeniach do najemcy, wynikających z niewykonania lub
niewłaściwego wykonania obowiązku zwrotu rzeczy. Oznacza to, że jeżeli
wynajmujący jest właścicielem rzeczy, do rozliczeń pomiędzy nim a najemcą
z tytułu dalszego posiadania rzeczy, znajdą zastosowanie przepisy art. 224 i art.
225 w związku z art. 230 k.c. W przypadku uprawnienia wynajmującego do
dysponowania rzeczą, innego niż własność, ograniczone prawo rzeczowe lub
użytkowanie wieczyste, o jego prawie do zgłaszania roszczeń decydować będą
uregulowania wynikające z odpowiedzialności kontraktowej. Do powstania
odpowiedzialności odszkodowawczej najemcy, który nie wydał rzeczy
po zakończeniu najmu, konieczne jest zaistnienie przesłanek przewidzianych w art.
471 w związku z art. 361 § 2 k.c. Należą do nich wykazanie niewykonania lub
niewłaściwego wykonania zobowiązania zwrotu rzeczy (art. 675 § 1 k.c.) z przyczyn
leżących po stronie najemcy oraz powstanie szkody w postaci uszczerbku
w majątku wynajmującego, polegającego na utracie korzyści lub poniesieniu
wydatków oraz jej wysokości.
W rozpoznawanej sprawie nie było sporne, że powód nie był właścicielem
nieruchomości, na której wzniesiony został budynek obejmujący wynajęte lokale,
przysługiwało mu, objęte umową z właścicielem, prawo używania jej
w nieoznaczonym czasie, doszło do rozwiązania umowy najmu, a pozwany nie
płacił również odszkodowania wynikającego z niemożności dysponowania lokalami
przez powoda. Prawidłowo przyjął Sąd Apelacyjny, że powód nie był uprawniony
do dochodzenia roszczenia przewidzianego w art. 224 i art. 225 w związku
z art. 230 k.c. Nie było również podstaw do uznania, że żądanie powinno być
ocenione jako zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, stosownie do art. 405 k.c.,
skoro związane było z konsekwencjami niewykonania zobowiązania
8
kontraktowego. Ugruntowany został w literaturze i orzecznictwie pogląd, który
podziela Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną,
że dochodzenie roszczeń, wynikających z niewykonania lub nienależytego
wykonania umowy możliwe jest jedynie na podstawie przepisów regulujących
skutki uchybienia obowiązkom kontraktowym. Wyłączona została w tej sytuacji
możliwość konstruowania roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia
(por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 1995 r., III CZP 46/95,
OSNC 1995, nr 7-8, poz. 114 oraz wyroki: z dnia 18 lipca 1997 r., II CKN 289/97,
niepubl; z dnia 12 marca 1998 r., OSNC 1998, nr 11 poz. 176; z dnia 19 lutego
2002 r., IV CKN 786/00, niepubl.; z dnia 31 stycznia 2003 r., IV CKN 1716/00,
niepubl.; z dnia 24 lutego 2005 r., III CK 454/04, niepubl.; z dnia 6 lipca 2006 r.,
III CSK 66/05, niepubl.; z dnia 31 stycznia 2007 r., IV CSK 221/06, niepubl.; z dnia
14 marca 2008 r., IV CSK 460/07, niepubl). Przepisy o bezpodstawnym
wzbogaceniu należy stosować, gdy nie ma innego środka prawnego, przy
wykorzystaniu którego, możliwe byłoby przywrócenie równowagi majątkowej,
naruszonej bez prawnego uzasadnienia.
Analiza relacji przepisów regulujących odpowiedzialność kontraktową
i bezpodstawne wzbogacenie przesądza jednocześnie o bezzasadności zarzutu
naruszenia art. 405 k.c.
Nie zostało wysłowione w zaskarżonym wyroku zapatrywanie,
że wynajmujący musi posiadać status właściciela, ponieważ inny podmiot nie
może żądać od najemcy zapłaty za używanie rzeczy po zakończeniu najmu,
a zatem zarzut naruszenia art. 659 k.c. nie mógł się ostać.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok
i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego wynika z zasady przewidzianej
w art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.