Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 115/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 marca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z odwołania J. M.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o ponowne ustalenie prawa do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 27 marca 2014 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 20 marca 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Decyzją z dnia 29 marca 2012 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych na
podstawie art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze
zm.; zwana dalej: ustawą o emeryturach i rentach z FUS) oraz przepisów
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.; zwane dalej:
rozporządzeniem RM z dnia 7 lutego 1983 r.) odmówił prawa do emerytury J. M.,
ponieważ nie udowodnił on 15-letniego okresu pracy w warunkach szczególnych.
W odwołaniu od powyższej decyzji wnioskodawca domagał się jej zmiany i
przyznania dochodzonego świadczenia podnosząc, że przepracował w warunkach
szczególnych na oddziałach produkcyjnych Wydziału Stalownia Zakładu
Hutniczego Huty S. ponad piętnastoletni okres, co potwierdzą zeznania świadków,
jak również okoliczność zaliczenia współpracownikom do stażu pracy w warunkach
szczególnych okresów pracy wykonywanej na stanowiskach odpowiadających
stanowiskom wnioskodawcy. W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o
jego oddalenie zarzucając, iż przedstawione przez wnioskodawcę dokumenty i
oświadczenia nie podważają oceny charakteru jego pracy dokonanej przez Zakład
Ubezpieczeń Społecznych w decyzji z dnia 25 września 2009 r., odmawiającej
ubezpieczonemu prawa do wcześniejszej emerytury.
Wyrokiem z dnia 25 października 2012 r. Sąd Okręgowy - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w T. zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał J. M. prawo
do emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych począwszy od dnia 5 marca
2012 r. oraz zasądził od organu rentowego na rzecz wnioskodawcy kwotę 360 zł
tytułem kosztów zastępstwa procesowego.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że J. M., urodzony […] 1949 r., wystąpił z
ponownym wnioskiem o prawo do emerytury z tytułu pracy w warunkach
szczególnych. Wnioskodawca udowodnił łącznie 32 lata, 2 miesiące i 13 dni
okresów składkowych i nieskładkowych, a ponadto organ rentowy uwzględnił 4 lata,
11 miesięcy i 13 dni pracy w warunkach szczególnych. W spornych okresach
wnioskodawca zatrudniony był w Hucie S. na stanowiskach: młodszego technologa
3
(od 28 października 1968 r. do 31 października 1969 r.), planisty (od 1 listopada
1969 r. do 28 lutego 1972 r.), technologa, specjalisty technologa (od 1 grudnia 1974
r. do 30 września 1979 r.), kierownika sekcji zaopatrzenia w materiały ogniotrwałe i
odlewnicze (od 1 października 1979 r. do 31 października 1986 r.), specjalisty ds.
zaopatrzenia, kierownika sekcji złomu, specjalisty ds. obrotu towarowego,
specjalisty handlowca (od 15 lutego 1990 r. do 15 kwietnia 1999 r.). Za wymienione
okresy wnioskodawca otrzymał świadectwo wykonywania pracy w warunkach
szczególnych, potwierdzające wykonywanie stale i w pełnym wymiarze czasu prac
wymienionych w wykazie A, dziale XIV, poz. 24 pkt. 1, tj. kontroli
międzyoperacyjnej, kontroli jakości produkcji, dozoru inżynieryjno - technicznego na
oddziałach i wydziałach, na których jako podstawowe wykonywane są prace
wymienione w wykazie A, dziale III, poz. 10 i poz. 8.
Sąd Okręgowy dokonał szczegółowej charakterystyki poszczególnych
okresów pracy, uwzględniając charakter wykonywanych przez wnioskodawcę
czynności oraz warunki wykonywania pracy przez wnioskodawcę i podległych mu
pracowników, po czym ustalił, że odwołujący się na stanowisku technologa
wykonywał pracę fizyczną odpowiadającą pracy wytrawiacza trzonu oraz
wytapiacza stali, która podlega zaliczeniu do stażu pracy w warunkach
szczególnych. Także praca na stanowisku samodzielnego specjalisty technologa
jest pracą w warunkach szczególnych. Analizując okres pracy wnioskodawcy na
stanowisku kierownika sekcji zaopatrzenia w materiały ogniotrwałe i odlewnicze,
przy zestawieniu go z okresami pracy na analogicznych stanowiskach
kierowniczych potwierdzonych jako przepracowane w warunkach szczególnych i
niekwestionowanych przez organ rentowy, jakimi legitymowali się świadkowie -
współpracownicy odwołującego się, Sąd Okręgowy uznał, że wnioskodawca
sprawował dozór inżynieryjno – techniczny, o jakim mowa w przepisie wykazu A,
działu XIV, poz. 24, zawartym w rozporządzeniu RM z dnia 7 lutego 1983 r. Będąc
zatrudniony w Hucie Stalowa Wola, wnioskodawca jedynie w okresie od 1 listopada
1969 r. do 28 lutego 1972 r. (na stanowisku planisty) oraz od 15 lutego 1990 r. do
15 kwietnia 1999 r. (na stanowisku specjalisty handlowca) nie pracował w
warunkach szczególnych. Zatem wykazał on ponad 15 lat okresów pracy w
4
warunkach szczególnych i spełnia przesłanki nabycia prawa do emerytury w
obniżonym wieku zgodnie z § 4 rozporządzenia RM z dnia 7 lutego 1983 r.
Od powyższego wyroku organ rentowy wywiódł apelację.
Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 20
marca 2013 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił odwołanie.
Sąd drugiej instancji podkreślił, że przedmiotem postępowania
odwoławczego przed Sądem Okręgowym była decyzja Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z 29 marca 2012 r., odmawiająca J. M. prawa do emerytury w
obniżonym wieku emerytalnym z uwagi na pracę w warunkach szczególnych.
Składając 5 marca 2012 r. wniosek o świadczenie, ubezpieczony nie przedstawił
organowi rentowemu żadnych nowych dowodów, które nie były znane temu
organowi z postępowania dotyczącego wcześniej wydanej, prawomocnej decyzji z
25 września 2009 r. odmawiającej prawa do spornego świadczenia emerytalnego.
Decyzja ta była przedmiotem postępowania odwoławczego zakończonego
wydaniem przez Sąd Okręgowy w T. wyroku z 26 października 2010 r.,
oddalającego odwołanie wnioskodawcy, gdzie sporną kwestią było wykazanie co
najmniej 15 lat pracy w warunkach szczególnych w okresie zatrudnienia
ubezpieczonego w Hucie. Apelacja wnioskodawcy od tego wyroku została
oddalona przez Sąd Apelacyjny wyrokiem z 27 stycznia 2011 r. Postanowieniem z
29 sierpnia 2011 r. Sąd Apelacyjny odrzucił skargę wnioskodawcy o wznowienie
postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem tego Sądu z 27 stycznia
2011 r. Należało zatem przyjąć, że w istocie decyzja organu rentowego z 29 marca
2012 r., ponownie odmawiająca ubezpieczonemu prawa do świadczenia
emerytalnego, przy tym samym uzasadnieniu, co prawomocna decyzja z 25
września 2009 r., była decyzją wydaną w trybie art. 114 ust. 1 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, w której organ rentowy stwierdził, że przedstawione
wraz z wnioskiem dowody nie mają cechy nowości, lub te nowe dowody i ujawnione
okoliczności nie mają wpływu na prawo do dochodzonego świadczenia. Dlatego
więc Sąd rozpoznając odwołanie od takiej decyzji, powinien dokonać kontroli
prawidłowości zastosowania art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.
Skoro brak prawa wnioskodawcy do świadczenia emerytalnego w obniżonym
wieku wobec niewykazania 15 lat pracy w warunkach szczególnych został
5
prawomocnie stwierdzony wyrokiem Sądu Apelacyjnego z 27 stycznia 2011 r., to
powaga rzeczy osądzonej tym wyrokiem wyłączała możliwość ponownego
wszczęcia postępowania o to samo roszczenie zarówno przed sądem jak i przed
organem rentowym, bez przedłożenia nowych dowodów lub wskazania nieznanych
okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji i mających wpływ na jej zmianę.
Pomimo tego organ rentowy wydał ponownie merytoryczną decyzję odmowną. Tak
samo uczynił Sąd pierwszej instancji, chociaż zgłaszane przez wnioskodawcę
żądania zmierzały do zmiany decyzji wydanej w sprawie zakończonej
prawomocnym wyrokiem, a w obecnym wniosku ubezpieczony nie powołał
żadnych nowych dowodów ani okoliczności istniejących przed wydaniem tej
decyzji, jak również przed wydaniem prawomocnego wyroku. Okolicznościami
takimi nie mogły być zgłaszane w odwołaniu działania organu rentowego
polegające na przyznaniu prawa do emerytury na podstawie art. 184 i art. 32
ustawy o emeryturach i rentach z FUS współpracownikom wnioskodawcy, którzy
byli zatrudnieni w Hucie na równorzędnych stanowiskach.
Reasumując, Sąd drugiej instancji stwierdził, że postępowanie Sądu
Okręgowego zmierzające do obalenia ustaleń prawomocnego wyroku i
prowadzenie w tym celu dowodu z zeznań świadków na te same sporne
okoliczności, naruszało art. 199 § 1 pkt 2 w związku z art. 379 pkt 3 k.p.c. Decyzję
organu rentowego z 29 marca 2012 r. należało potraktować jako decyzję o
odmowie ponownego ustalenia prawa do emerytury, wydaną w trybie art. 114 ust. 1
ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Od decyzji tej przysługiwało odwołanie na
zasadach ogólnych. Odwołanie to powinno jednak zostać oddalone. Przy wniosku o
ponowne rozpoznanie sprawy nie zostały wskazane nowe dowody lub ujawnione
okoliczności, o jakich mowa w art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS, zatem Sąd nie mógł o prawie wnioskodawcy do emerytury rozstrzygnąć
inaczej, niż w prawomocnym wyroku z dnia 26 października 2011 r.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną powoda. Skargę
oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego, tj.: 1/ art. 114
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, przez niewłaściwe jego zastosowanie
polegające na uznaniu, że wystarczającą podstawą do oddalenia odwołania
wnioskodawcy jest stwierdzenie organu rentowego zamieszczone w uzasadnieniu
6
merytorycznej decyzji odmawiającej prawa do emerytury wydanej w związku ze
złożeniem przez wnioskodawcę wniosku o ponowne jego ustalenie, iż przedłożone
przez wnioskodawcę dowody nie stanowią - w przekonaniu organu - nowych
dowodów w sprawie, podczas gdy wydanie merytorycznej decyzji przez organ
rentowy obliguje Sąd Okręgowy do weryfikacji podstaw odmowy ponownego
ustalenia prawa do emerytury i stwierdzenia, czy rzeczywiście dowody przedłożone
przez wnioskodawcę nie spełniają cech nowości oraz czy ujawnienie się w sprawie
okoliczności istniejących przed wydaniem decyzji miało wpływ na ustalenie prawa
do świadczenia emerytalnego, a w przypadku stwierdzenia uchybień organu w tym
zakresie - do merytorycznego rozpoznania odwołania, co miało miejsce w niniejszej
sprawie; 2/ art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, przez błędną jego
wykładnię polegającą na przyjęciu, że niezbędnym elementem do wszczęcia
postępowania na tej podstawie jest przedłożenie przez wnioskodawcę wraz z
wnioskiem nowych dowodów bądź wskazanie przez wnioskodawcę bezpośrednio
we wniosku okoliczności istniejących przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ
na prawo do świadczeń lub na ich wysokość, podczas gdy z brzmienia przepisu
wynika jedynie, że niezbędnymi elementami do wszczęcia ponownego
postępowania jest złożenie wniosku, przedłożenie nowych dowodów bądź
ujawnienie się (zaistnienie) okoliczności istniejących przed wydaniem tej decyzji,
które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość. Ponadto skargę
oparto na podstawie naruszenia przepisów postępowania: 1/ art. 233 § 1 k.p.c. w
związku z 391 k.p.c., polegającego na przekroczeniu przez Sąd Apelacyjny granic
swobodnej oceny dowodów i uznanie, że z ustalonego w sprawie stanu
faktycznego wynika, iż organ rentowy miał podstawy do odmowy przyznania prawa
do emerytury w trybie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS z uwagi
na brak nowych dowodów i okoliczności istniejących przed wydaniem tej decyzji,
które miałyby wpływ na ustalenie prawa do emerytury, podczas gdy fakt taki nie
wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału ani z twierdzeń żadnej ze stron, w
szczególności samego organu rentowego. Sąd Apelacyjny wydał taki osąd z
pominięciem faktu, iż w sprawie ujawniły się okoliczności mające wpływ na prawo
do świadczeń, które również mogą stanowić podstawę wszczęcia postępowania w
trybie art. 114 ust.1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS; 2/ art. 366 k.p.c. w
7
związku z art. 365 § 1 k.p.c., przez bezpodstawne przyjęcie, że dotychczasowe
ustalenia sądu zawarte w wyroku w sprawie pierwszego wniosku o ustalenie prawa
do emerytury nie pozwalają na uwzględnienie przez Sąd Okręgowy, rozstrzygający
sprawę o sygn. akt III U …/12, zgłaszanych żądań wnioskodawcy, co w
konsekwencji winno skutkować oddaleniem odwołania, podczas gdy
prawomocność wyroku wydanego w sprawie o świadczenie z ubezpieczeń
społecznych nie stanowi przeszkody w ponownym rozpoznaniu przed sądem
sprawy o to świadczenie, jeżeli na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS organ rentowy wydał decyzję, od której ubezpieczony odwołał się do
sądu, co miało miejsce w niniejszej sprawie; 3/ art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. w związku z
art. 379 pkt 3 k.p.c., polegające na błędnym przyjęciu, że przepisy te zostały
naruszone przez Sąd Okręgowy przez przeprowadzenie dowodu z zeznań nowych
świadków na te same sporne okoliczności ustalone już prawomocnym wyrokiem
sądu, podczas gdy w odniesieniu do stosunków ubezpieczenia społecznego
zasadą rządzącą tymi stosunkami jest możliwość wzruszenia ustaleń stanowiących
podstawę prawomocnych orzeczeń na podstawie art. 114 ust. 1 i 2 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS. Zmiana okoliczności zawsze otwiera drogę do
ponownego rozpoznania sprawy i wydania nowej decyzji. Decyzja ta może być
zaskarżona i owo zaskarżenie wszczyna nową sprawę o nowe roszczenie. Tak też
stało się w okolicznościach spornego przypadku; 4/ art. 328 § 2 k.p.c., przez brak
wyjaśnienia przez Sąd Apelacyjny podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem
właściwych przepisów prawa, polegające na wydaniu wyroku w oparciu o art. 386 §
1 k.p.c., z jednoczesnym uzasadnieniem tego rozstrzygnięcia powagą rzeczy
osądzonej i zarzutem naruszenia przez Sąd Okręgowy art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. w
związku z art. 379 pkt 3 k.p.c., które to naruszenie obligowałoby Sąd Apelacyjny do
uchylenia wyroku Sądu pierwszej instancji, zniesienia postępowania w zakresie
dotkniętym nieważnością i przekazania sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, z
pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
8
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie.
Analizę prawidłowości zaskarżonego wyroku rozpocząć wypada od
przypomnienia, że wniosek emerytalny ubezpieczonego J. M., inicjujący
postępowanie przed Zakładem Ubezpieczeń Społecznych zakończone decyzją
odmowną z dnia 29 marca 2012 r., nie jest wnioskiem pierwszorazowym, lecz
kolejnym, złożonym po wydaniu przez organ rentowy wcześniejszej decyzji z dnia
25 września 2009 r., odmawiającej ubezpieczonemu prawa do emerytury z
obniżonego wieku z tytułu pracy w szczególnych warunkach, utrzymanej w mocy
wyrokami Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w T. z dnia
26 października 2010 r. oraz Sądu Apelacyjnego – Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 27 stycznia 2011 r. Ubezpieczony nawiązał w obecnym
wniosku do dowodów złożonych w poprzednim postępowaniu emerytalnym, tym
samym wskazując na fakt wcześniejszego prowadzenia przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych postępowania o przyznanie wnioskodawcy przedmiotowego
świadczenia. Prawdą jest, iż organ rentowy powołując w podstawie prawnej
zaskarżonej decyzji przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z FUS, nie wskazał art. 114 ust. 1 tego aktu. Tymczasem w przypadku
wystąpienia ubezpieczonego z ponownym wnioskiem emerytalnym po uprzednim
prawomocnym rozstrzygnięciu przez sąd ubezpieczeń społecznych o braku po
stronie wnioskodawcy prawa do dochodzonego świadczenia, możliwe jest
zaistnienie kilku sytuacji faktycznych i prawnych implikujących różne
rozstrzygnięcia, a istota problemu dotyka zastosowania w tych przypadkach
instytucji związania organu rentowego i sądu odwoławczego poprzednim
prawomocnym wyrokiem sądowym oraz instytucji powagi rzeczy osądzonej.
Należy zatem zauważyć, że w myśl art. 365 § 1 k.p.c., orzeczenie
prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy
oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w
ustawie przewidzianych także inne osoby. Z prawomocnością orzeczenia
sądowego (zarówno w ujęciu materialnym, jak i formalnym) związana jest powaga
rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.), przy czym jest to konstrukcja prawna odmienna -
9
choć ściśle powiązana - z regulacją art. 365 § 1 k.p.c. Wyrok prawomocny ma
powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu
stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami.
Moc wiążąca orzeczenia (art. 365 § 1 k.p.c.) może być rozważana tylko wtedy, gdy
rozpoznawana jest inna sprawa niż ta, w której wydano poprzednie orzeczenie oraz
gdy kwestia rozstrzygnięta innym wyrokiem stanowi zagadnienie wstępne. Moc
wiążąca prawomocnego orzeczenia sądu charakteryzuje się dwoma aspektami.
Pierwszy z nich odnosi się tylko do faktu istnienia prawomocnego orzeczenia. Ten
aspekt występuje, gdy w poprzednim postępowaniu, w którym zapadło
prawomocne orzeczenie, nie brała udziału choćby jedna ze stron nowego
postępowania, a nie jest ona objęta prawomocnością rozszerzoną. Nie można
bowiem takiej strony obciążać dalszymi skutkami wynikającymi z prawomocnego
orzeczenia. Drugi aspekt mocy wiążącej prawomocnego orzeczenia jest określony
jako walor prawny rozstrzygnięcia (osądzenia) zawartego w treści orzeczenia. Jest
on ściśle związany z powagą rzeczy osądzonej (art. 366 § 1 k.p.c.) i występuje w
nowej sprawie pomiędzy tymi samymi stronami, choć przedmiot obu spraw jest
inny. W nowej sprawie nie może być wówczas zastosowany negatywny
(procesowy) skutek powagi rzeczy osądzonej, polegający na niedopuszczalności
ponownego rozstrzygania tej samej sprawy. Występuje natomiast skutek pozytywny
(materialny) rzeczy osądzonej, przejawiający się w tym, że rozstrzygnięcie zawarte
w prawomocnym orzeczeniu (rzecz osądzona) stwarza stan prawny taki, jaki z
niego wynika. Sądy rozpoznające między tymi samymi stronami nowy spór muszą
przyjmować, że dana kwestia prawna kształtuje się tak, jak przyjęto to w
prawomocnym, wcześniejszym wyroku, a więc w ostatecznym rezultacie procesu
uwzględniającym stan rzeczy na datę zamknięcia rozprawy. Taka jest treść
prawomocnego orzeczenia, o którym stanowi art. 365 § 1 k.p.c., a więc treść
wyrażonej w nim indywidualnej i konkretnej normy prawnej. A zatem w kolejnym
postępowaniu, w którym pojawia się ta sama kwestia, nie może być ona już
ponownie badana. Związanie orzeczeniem oznacza zatem zakaz dokonywania
ustaleń sprzecznych z uprzednio osądzoną kwestią, a nawet niedopuszczalność
prowadzenia w tym zakresie postępowania dowodowego (por. wyrok Sądu
10
Najwyższego z dnia 14 listopada 2013 r., II PK 438/13, LEX nr 140888 i powołane
tam orzecznictwo).
Postępowanie cywilne w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych
charakteryzuje się jednak pewną specyfiką, co ma swoje implikacje również w
zakresie funkcjonowania instytucji powagi rzeczy osądzonej, nadając tej instytucji
szczególny walor, ograniczający jej praktyczne znaczenie. Sprawy z zakresu
ubezpieczeń społecznych są bowiem sprawami cywilnymi jedynie w ujęciu
formalnym (art. 1 k.p.c.). Trzeba wszak pamiętać, że w sprawach tych
postępowanie sądowe nie jest inicjowane przez wniesienie pozwu, lecz odwołanie
od decyzji organu rentowego. Powszechnie przyjmuje się jednak, iż odwołanie jest
surogatem pozwu i jego wniesienie podlega tym samym regułom, co pozew
wnoszony w zwykłym postępowaniu procesowym. Co do zasady, wydanie decyzji
przez organ rentowy powoduje możliwość wszczęcia postępowania cywilnego,
chociażby dotyczyła ona ponownie tego samego świadczenia, które było już
przedmiotem sporu w poprzednio toczącym się procesie. Wynika to stąd, że
przedmiotem postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych jest
kontrola określonej decyzji. Wydanie przez organ rentowy kolejnej decyzji otwiera
drogę do wniesienia odwołania, a więc do wszczęcia nowego postępowania
cywilnego. W judykaturze zauważa się, że nieważność postępowania, związana z
nieodrzuceniem przez sąd ubezpieczeń społecznych odwołania od decyzji organu
rentowego z powodu powagi rzeczy osądzonej, mogłaby być rozważana wówczas,
gdyby odwołanie zostało wniesione od decyzji już wcześniej zaskarżonej
odwołaniem, które zostało oddalone prawomocnym wyrokiem sądowym. Natomiast
odwołanie od nowej decyzji organu rentowego podlega merytorycznemu
rozpoznaniu, zgodnie z zasadą przewidzianą w art. 83 ust. 2 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z
2013 r., poz. 1442 ze zm. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2012 r., I UK
299/11, OSNP 2013 nr 9 – 10, poz. 118).
W konsekwencji tego, należy podzielić stanowisko judykatury, zgodnie z
którym wydanie przez organ rentowy nowej decyzji, także co do świadczenia
będącego przedmiotem wcześniejszej decyzji i postępowania wcześniej
zakończonego prawomocnym wyrokiem sądu, wszczętego w wyniku wniesienia od
11
niej odwołania, uprawnia ubiegającego się o świadczenie do wniesienia kolejnego
odwołania do sądu, a wszczęta w ten sposób sprawa cywilna nie jest sprawą o to
samo świadczenie w rozumieniu art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Prawomocny wyrok
rozstrzygający o braku prawa do świadczenia emerytalnego lub rentowego nie jest
zatem przeszkodą do wystąpienia z ponownym wnioskiem o to samo świadczenie.
Taki wniosek jest dopuszczalny przede wszystkim wówczas, gdy po
uprawomocnieniu się wyroku wystąpiły nowe okoliczności mające wpływ na prawo
do świadczeń. W takiej sytuacji sprawa tocząca się w wyniku rozpoznania nowego
wniosku - wydania nowej decyzji - nie jest sprawą o to samo roszczenie, które było
przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie poprzednio zakończonej wydaniem wyroku.
Nowe zdarzenia zachodzące po uprawomocnieniu się orzeczenia sądowego mogą
bowiem spowodować przekształcenie treści praw i obowiązków stron stosunku
ubezpieczenia społecznego, gdyż nie jest wykluczone spełnienie się lub upadek
przesłanek materialnoprawnych warunkujących nabycie prawa do konkretnych
świadczeń. Podstawową regułą rządzącą tymi stosunkami prawnymi jest właśnie
możliwość wzruszenia ustaleń stanowiących podstawę faktyczną prawomocnych
orzeczeń sądu, także przez wydanie nowej decyzji organu rentowego. Tak więc
zmiana okoliczności, jaka nastąpi po wydaniu prawomocnego orzeczenia sądu
ubezpieczeń społecznych, otwiera stronie drogę do ponownego rozpoznania
sprawy w postępowaniu cywilnym (por. uchwałę Sądu Najwyższego z 3 dnia
października 1996 r., II UZP 18/96, OSNAPiUS 1997 nr 7, poz. 117, a także wyroki
z dnia 8 października 1986 r., II URN 182/86, OSNCP 1987 nr 12, poz. 212, z dnia
5 sierpnia 1999 r., II UKN 231/99, OSNAPiUS 2000 nr 19, poz. 734; z dnia 8 lipca
2005 r., I UK 11/05, OSNP 2006 nr 5-6, poz. 98; z dnia 19 lutego 2007 r., I UK
266/06, OSNP 2008 nr 5-6, poz. 79; z dnia 4 grudnia 2007 r., I UK 159/07, LEX nr
863930; 21 maja 2008 r., I UK 370/07, LEX nr 491467; z dnia 13 listopada 2009 r.,
III UK 48/09, LEX nr 560876; z dnia 19 października 2010 r., II BU 4/10, LEX nr
707411; postanowienie z dnia 7 maja 2009 r., III UK 100/08, OSNP 2011 nr 1-2,
poz. 24; OSP 2011 nr 5, poz. 53, z glosą R. Babińskiej-Góreckiej).
Zauważa się jednak, że sytuacja jest bardziej złożona, gdy ubezpieczony
składa po raz kolejny wniosek o przyznanie prawa do emerytury, czyniąc to w trybie
art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Nie można wszakże
12
zapominać, że wprawdzie przedmiotem sprawy z zakresu ubezpieczeń
społecznych jest kontrola decyzji organu rentowego, ale w istocie nie tyle chodzi o
samą decyzję, co o ocenę prawidłowości zamieszczonego w niej rozstrzygnięcia
organu rentowego (m. in. w kwestii ustalenia prawa do świadczenia z ubezpieczeń
społecznych). Jak trafnie skonstatował Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 lutego
2010 r., I UK 247/09 (LEX nr 585725), w ubezpieczeniach społecznych regułą jest
kształtowanie sfery prawnej ubezpieczonych i instytucji ubezpieczeniowej z mocy
prawa. Z zastosowaniem mechanizmu nabycia in abstracto powstaje przede
wszystkim prawo do emerytur i rent. Zgodnie z przepisem art. 100 ustawy
emerytalnej, prawo do świadczeń w niej określonych powstaje z dniem spełnienia
warunków wymaganych do nabycia prawa. Decyzje organów rentowych mają
jedynie charakter deklaratoryjny, potwierdzający powstanie warunków koniecznych
do nabycia prawa do świadczenia. W uzasadnieniu uchwały całej Izby
Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 20 grudnia 2000 r.,
III ZP 29/00 (OSNP 2001 nr 12, poz. 418) Sąd Najwyższy stwierdził, że prawo do
świadczeń powstaje i istnieje niezależnie od decyzji organu rentowego, a tylko jego
realizacja w postaci wypłaty świadczenia wymaga potwierdzenia decyzją. Wniosek
zainteresowanego nie jest zatem elementem prawa do świadczeń emerytalno -
rentowych. Celem zgłoszenia wniosku jest realizacja powstałego ex lege prawa.
Ustawa o emeryturach i rentach z FUS zawiera zaś przepisy stanowiące podstawę
prawną weryfikacji i wzruszalności decyzji organów rentowych, w których zawarto
ustalenia pozostające w obiektywnej sprzeczności z ukształtowanym ex lege
stanem uprawnień emerytalno - rentowych ubezpieczonych. Podstawę tę stanowi
przepis art. 114, określający tryb ponownego ustalenia prawa do świadczeń
emerytalno - rentowych lub ich wysokości. Uzasadnieniem dla ponowienia
postępowania zakończonego prawomocną decyzją organu rentowego,
wyznaczającym jego cel, jest niezgodność zawartego w decyzji rozstrzygnięcia z
ukształtowaną ex lege sytuacją prawną ubezpieczonego. W ponowionym
postępowaniu organ rentowy dąży więc do ustalenia, czy popełnione przez niego
uchybienia albo przedłożone przez ubezpieczonego dowody lub ujawnione fakty
mają wpływ na zmianę dokonanych wcześniej ustaleń. Bezpośrednim celem
ponownego ustalenia jest rozstrzygnięcie o uprawnieniach emerytalno-rentowych
13
ubezpieczonych, według stanu faktycznego z chwili wydania weryfikowanych
decyzji rentowych. W doktrynie oraz judykaturze przyjmuje się, że postępowanie w
sprawie ponownego ustalenia prawa do świadczeń lub ich wysokości stanowi
nadzwyczajną kontynuację postępowania przed organem rentowym w tej samej
sprawie wskutek przedłożenia nowych dowodów lub ujawnienia nowych
okoliczności istniejących przed wydaniem tej decyzji, które miały wpływ na prawo
do określonego świadczenia (R. Babińska: Wzruszalność prawomocnych decyzji
rentowych, Warszawa 2007; K. Antonów: Ponownie ustalanie prawa do świadczeń
z ubezpieczeń społecznych, Przegląd Sądowy 2009 nr 1, s. 59 oraz K. Antonów, M.
Bartnicki, B. Suchacki: Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. Komentarz, Warszawa 2009, a nadto uchwała Sądu Najwyższego z
dnia 3 października 1996 r., II UZP 18/96, OSNAPiUS 1997 nr 7, poz. 117 oraz
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2000 r., II UKN 41/00, Prokuratura i
Prawo 2001 nr 6 - dodatek, poz. 39; z dnia 21 września 2010 r., III UK 94/09, LEX
nr 621346 i z dnia 24 marca 2011 r., I UK 317/10, LEX nr 811823). Ponowne
ustalenie w trybie przepisu art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS zmierza
zatem do podważenia decyzji organu rentowego, niezależnie od tego, czy
uprawomocniła się ona na skutek upływu terminu odwołania, czy też
rozstrzygnięcia sądu. To swoiste "wznowienie postępowania" w takich sprawach w
sposób oczywisty ogranicza bowiem prawomocność, czy też niewzruszalność
decyzji organu rentowego. Przepisy art. 114 ustawy różnicują jedynie kompetencje
organu rentowego w zależności od okoliczności, w jakich nastąpiło
uprawomocnienie się weryfikowanych decyzji. Wyrazem tego są odrębne regulacje
zawarte w przepisach art. 114 ust. 1 i ust. 2 ustawy emerytalnej. Kryterium
odróżniające regulację ust. 1 i ust. 2 tego artykułu ma charakter podmiotowy w tym
sensie, że ust. 2 odnosi się wyłącznie do organu rentowego i to w szczególnej
sytuacji, gdy wcześniej prawo do świadczenia lub jego wysokość zostały ustalone
orzeczeniem organu odwoławczego. Oznacza to, że zakresem zastosowania tego
przepisu objęte są przede wszystkim wyroki ustalające prawo do świadczeń, i to w
szczególnych sytuacjach, gdy organ rentowy ma zamiar zmienić na korzyść
ubezpieczonego treść ustalonego uprawnienia (pkt 1) albo też na jego niekorzyść
(pkt 2). Natomiast unormowaniem ust. 1 objęto zarówno sytuacje, w których
14
decyzja organu rentowego uprawomocniła się z upływem terminu do wniesienia
odwołania, jak również wskutek wyroków ustalających prawo do świadczenia oraz
oddalających odwołanie od decyzji odmownej, przy czym w przypadku obu
rodzajów wyroków uprawnionymi do złożenia wniosku o ponowne ustalenie prawa
do świadczenia jest zainteresowany, który musi wykazać istnienie stosownych
przesłanek wynikających z tego przepisu. Z kolei organ rentowy wszczyna na
postawie ust. 1 postępowanie w przedmiocie ponownego ustalenia prawa do
świadczenia, gdy wydana wcześniej decyzja uprawomocniła się wskutek
niewniesienia odwołania od niej albo gdy wcześniej zapadł wyrok oddalający
odwołanie od decyzji odmownej (por. K. Ślebzak (w:) Emerytury i renty z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych pod redakcją B. Gudowskiej i K. Ślezaka, Warszawa
2013, s. 705 – 706 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2012 r., I UK
299/11, OSNP 2013 nr 9 - 10, poz. 118).
W przypadku wystąpienia zainteresowanego z wnioskiem w trybie art. 114
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, należy w pierwszej kolejności zbadać
przesłanki dopuszczalności złożenia takiego wniosku i w razie stwierdzenia ich
braku organ rentowy powinien odmówić ponownego ustalenia prawa do
świadczenia. Organ rentowy może jednak wydać decyzję o wznowieniu
postępowania, gdy istnieją ku temu ustawowe przesłanki i ponownej odmowie
przyznania dochodzonego przez wnioskodawcę świadczenia, jeśli nowe
okoliczności lub dowody nie pozwalają na stwierdzenie powstania po stronie
zainteresowanego prawa do tego świadczenia. W obydwu przepadkach mamy do
czynienia z nowymi decyzjami organu rentowego, od których odwołania inicjują
nowe sprawy cywilne i które nie podlegają odrzuceniu z mocy art. 199 § 1 pkt 2
k.p.c. z uwagi na powagę rzeczy osądzonej w jej znaczeniu negatywnym
(formalnym). Pozostaje natomiast kwestia pozytywnego (materialnego) skutku
rzeczy osądzonej wyrokiem zapadłym między tymi samymi stronami w sprawie o to
samo świadczenie emerytalne lub rentowe, nakazujący przyjęcie, że dana kwestia
prawna kształtuje się tak, jak stwierdzono to w tymże prawomocnym
wcześniejszym wyroku. Jeśli zatem w oparciu o zgromadzony materiał dowody,
oceniony zgodnie z regułami art. 233 k.p.c., sąd rozpoznający poprzednią sprawę
ustalił konkretny stan faktyczny, w odniesieniu do którego dokonał subsumcji
15
przepisów prawa materialnego stanowiących prawną podstawę rozstrzygnięcia o
prawie do świadczenia emerytalnego lub rentowego, to w razie wystąpienia
ubezpieczonego z kolejnym wnioskiem o przyznanie tego świadczenia, opartego na
tej samej podstawie faktycznej i prawnej, zachodzi powaga rzeczy osądzonej w jej
pozytywnym aspekcie, wykluczając ponownie badanie tej samej kwestii.
Prawomocny wyrok oddalający odwołanie od decyzji organu rentowego
odmawiającej przyznania prawa do emerytury ma zatem powagę rzeczy osądzonej
w sprawie z odwołania od decyzji wydanej wskutek złożenia wniosku na podstawie
art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jeżeli jej podstawą są te
same okoliczności faktyczne i prawne, co przyjęte w uprzednim prawomocnym
wyroku sądu. Natomiast wyrok w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych nie
ma powagi rzeczy osądzonej, jeśli dotyczy odmowy przyznania świadczenia z
ubezpieczenia społecznego, a po jego uprawomocnieniu się organ rentowy wydał w
trybie art. 114 ust. 1 ustawy emeryturach i rentach z FUS nową decyzję, opartą na
nowych dowodach mających wpływ na ujawnienie rzeczywistego stanu faktycznego
i jego prawidłową ocenę, gdyż wydanie nowej decyzji uprawnia ubezpieczonego do
złożenia od niej odwołania i zobowiązuje sąd do sprawdzenia jej prawidłowości
(postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 1984 r., III URN 131/83,
OSNCP 1984 nr 10, poz. 177). Generalnie przyjmuje się, że powaga rzeczy
osadzonej w rozumieniu art. 366 k.p.c. dotyczy tylko tych orzeczeń sądów
ubezpieczeń społecznych, których podstawa faktyczna nie może ulec zmianie lub
gdy odwołanie od decyzji organu rentowego zostało oddalone po stwierdzeniu
niespełnienia prawnych warunków do świadczenia wymaganych przed wydanie
decyzji (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2005 r., II UK 61/05,
OSNP 2006 nr 23 – 24, poz. 371). Właśnie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS pozwala na zmianę podstawy faktycznej poprzednio zapadłego
rozstrzygnięcia sądowego. Jeśli bowiem zostaną spełnione przesłanki określone w
tym przepisie, tj. wnioskodawca powoła nowe okoliczności lub przedstawi nowe
dowody mające znacznie dla oceny jego prawa do świadczenia bądź jego
wysokości, organ rentowy, a w przypadku wniesienia odwołania od negatywnej
decyzji tego organu - sąd ubezpieczeń społecznych, może dokonać odmiennych
niż w poprzednim postępowaniu sądowym ustaleń w zakresie stanu faktycznego
16
sprawy i tę nową podstawę faktyczną roszczeń ubezpieczonego poddać ocenie w
świetle przepisów prawa materialnego normujących warunki nabywania uprawnień
emerytalnych lub rentowych. Na tym polega specyfika spraw z zakresu
ubezpieczeń społecznych. Wypada przy tym dodać, że w razie złożenia odwołania
od decyzji organu rentowego wydanej w trybie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach
i rentach z FUS, nie obowiązuje prekluzja dowodowa, ograniczająca możliwość
zgłaszania wniosków dowodowych do etapu postępowania administracyjnego
poprzedzającego wydanie tejże decyzji. Ubezpieczony może zatem także w
postępowaniu sądowym powoływać się na nowe okoliczności oraz dowody
uzasadniające wznowienie postępowania w trybie tego przepisu i rzutujące na jego
prawo do wnioskowanego świadczenia.
Odnosząc powyższe rozważania do realiów niniejszej sprawy należy
stwierdzić, że w sytuacji gdy występując z kolejnym wnioskiem o przyznanie prawa
do emerytury z obniżonego wieku z tytułu pracy w szczególnych warunkach
ubezpieczony J. M. nie wskazywał na zmianę okoliczności zaistniałą po wydaniu
poprzedniej decyzji odmownej organu rentowego, od której odwołanie zostało
oddalone prawomocnym wyrokiem sądowy, lecz domagał się ponownej oceny jego
prawa do dochodzonego świadczenia z uwzględnieniem okresu zatrudnienia
uprzednio nieuznanego za pracę w szczególnych warunkach, jego wniosek
należało traktować jako złożony w trybie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS. Jeśli zatem organ rentowy nie stwierdził zaistnienia określonych w
tym przepisie przesłanek do wznowienia postępowania, powinien wydać decyzję
odmawiającą ponownego ustalenia prawa wnioskodawcy do wcześniejszej
emerytury. Skoro wydał decyzję odmawiającą prawa do świadczenia, należy
przyjąć, iż doszło do wznowienia postępowania w sprawie i ponownego rozważenia
przez organ rentowy zasadności roszczeń emerytalnych wnioskodawcy.
Rozpoznając odwołanie od zaskarżonej decyzji Sądy pierwszej i drugiej instancji
powinny zatem skontrolować w pierwszej kolejności dopuszczalność
przedmiotowego wniosku w świetle art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS, a w razie uznania spełnienia przez ubezpieczonego warunków wynikających
z tego przepisu – dokonać ustaleń w zakresie stanu faktycznego sprawy, z
uwzględnieniem przedłożonych przez wnioskodawcę nowych dowodów (także tych
17
zgłoszonych w postępowaniu odwoławczym) i na tej podstawie ponownie ocenić
roszczenia emerytalne ubezpieczonego w świetle właściwych przepisów prawa
materialnego. Tymi nowymi dowodami były zaś zeznania świadków
nieprzesłuchiwanych w poprzednim postępowaniu sądowym oraz dokumenty w
postaci akt emerytalnych tych osób. Wbrew stanowisku Sądu Apelacyjnego, w
sprawie nie zachodziła powaga rzeczy osądzonej uniemożliwiająca ponowne
rozpoznanie przez organ rentowy, a następnie sąd odwoławczy, kwestii uprawnień
emerytalnych ubezpieczonego.
Mając powyższe na uwadze, z mocy 39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak w
sentencji.