Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 299/11
POSTANOWIENIE
Dnia 29 marca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Iwulski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Katarzyna Gonera
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z odwołania K. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 29 marca 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 kwietnia 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 9 lutego 2011 r., Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych odrzucił odwołanie ubezpieczonego K. S. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 27 lipca 2010 r. odmawiającej
wnioskodawcy ustalenia prawa do emerytury.
Sąd pierwszej instancji wskazał, że ubezpieczony dwukrotnie wnosił o
przyznanie prawa do emerytury górniczej, jednakże w tym przedmiocie zapadły
dwa prawomocne wyroki sądu ubezpieczeń społecznych oddalające odwołania od
decyzji organu rentowego odmawiających ustalenia prawa do emerytury. Sąd
Okręgowy wyrokiem z dnia 19 lutego 2009 r., oddalił odwołanie od decyzji organu
2
rentowego z dnia 30 września 2008 r., natomiast Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 9
lutego 2010 r., oddalił odwołanie od kolejnej decyzji organu rentowego z dnia 17
czerwca 2009 r. W uzasadnieniu wyroku z dnia 9 lutego 2010 r. Sąd Okręgowy
zwrócił uwagę, że wnioskodawca - pozostając nadal w stosunku pracy - nie spełnia
warunku przewidzianego w art. 184 ust. 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.; dalej ustawa o emeryturach i rentach z FUS),
co powoduje odmowę przyznania prawa do emerytury bez konieczności badania,
jaki charakter miała praca świadczona przez ubezpieczonego w spornym okresie.
W dniu 28 czerwca 2010 r. ubezpieczony ponownie złożył wniosek o przyznanie
emerytury na podstawie art. 114 lub art. 46 w związku z art. 39 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, w którym domagał się zaliczenia do okresu
wykonywania pracy górniczej pracy świadczonej na rzecz Przedsiębiorstwa Robót
Górniczych, Odwodnieniowych i Rekultywacyjnych od dnia 6 lipca 1982 r. do dnia
31 maja 1993 r. Organ rentowy nie uznał tego zatrudnienia jako okresu
wykonywania pracy górniczej. Sąd pierwszej instancji ustalił ponadto, że
ubezpieczony nadal pozostaje w stosunku pracy.
Sąd Okręgowy doszedł do przekonania, że w obecnym postępowaniu
zachodzą przesłanki odrzucenia odwołania na podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. W
ocenie Sądu pierwszej instancji, kwestia dotycząca niespełnienia przez
wnioskodawcę przesłanek nabycia prawa do emerytury, zawartych w art. 39, 46 i
184 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS dlatego, że nie nastąpiło
rozwiązanie jego stosunku pracy, została już prawomocnie przesądzona w wyroku
z dnia 9 lutego 2010 r. Skoro ta przesłanka warunkująca nabycie prawa do
emerytury nie uległa zmianie (wnioskodawca nadal pozostaje w stosunku pracy), to
Sąd w niniejszym procesie, w celu zbadania dalszych przesłanek nabycia prawa do
emerytury przez wnioskodawcę, musiałby dokonać ustaleń sprzecznych z już
prawomocnie osądzoną sprawą, a więc przyjąć, że rozwiązanie stosunku pracy, w
jakim ubezpieczony aktualnie pozostaje, nie stanowi przesłanki koniecznej do
nabycia uprawnień emerytalnych. Jednak takie ustalenie w sposób ewidentny
naruszałoby powagę rzeczy osądzonej wynikającą z poprzedniego prawomocnego
wyroku sądowego, niezależnie od tego, że rozpoznawane odwołanie dotyczy
3
kolejnej (nowej) decyzji organu rentowego (innej niż będącej przedmiotem
rozpoznania w sprawie IV U …/09).
Postanowieniem z dnia 18 kwietnia 2011 r., Sąd Apelacyjny oddalił zażalenie
ubezpieczonego na postanowienie Sądu pierwszej instancji o odrzuceniu
odwołania. W uzasadnieniu tego rozstrzygnięcia Sąd drugiej instancji wskazał, że
wnioskodawca - urodzony w dniu 26 stycznia 1953 r. - na razie nie może ubiegać
się o emeryturę na podstawie art. 184 ust. 1 i art. 32 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS, ponieważ nie osiągnął wieku emerytalnego wynoszącego 60 lat.
Sąd Apelacyjny przypomniał, że wnioskodawca wywodzi żądanie z art. 39 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, twierdząc, że w jego przypadku wiek emerytalny
powinien być obniżony o 10 lat ze względu na wykonywaną przez niego pracę
górniczą. Jednak nawet w takim przypadku ma zastosowanie art. 184 ust. 2 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS, który bezwzględnie wymaga rozwiązania stosunku
pracy od ubezpieczonego będącego pracownikiem. Ten warunek jest konieczny do
nabycia przez wnioskodawcę prawa do emerytury, a nie tylko do wypłaty tego
świadczenia (co błędnie sugeruje ubezpieczony). Sąd odwoławczy zwrócił ponadto
uwagę, że w poprzedniej sprawie ubezpieczony wywodził roszczenie z
wykonywania pracy w szczególnych warunkach w Zakładzie Robót Górniczych,
Odwodnieniowych i Rekultywacyjnych w okresie od 6 lipca 1982 r. do 31 maja 1993
r. Skoro jednak wnioskodawca pozostaje w stosunku pracy, to nie spełnia warunku
z art. 184 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, co prowadzi do odmowy
przyznania prawa do emerytury, bez konieczności badania charakteru pracy
wykonywanej przez niego w Zakładzie Robót Górniczych, Odwodnieniowych
Rekultywacyjnych. Tym samym (z uwagi na brak rozwiązania stosunku pracy przez
ubezpieczonego) należy przyjąć, że w poprzednim orzeczeniu została
prawomocnie osądzona kwestia braku uprawnień emerytalnych wnioskodawcy
wywodzonych z tej samej podstawy faktycznej i prawnej, co w obecnym
postępowaniu, a to z kolei rodzi konieczność odrzucenia odwołania na podstawie
art. 199 § 1 k.p.c.
Od postanowienia Sądu Apelacyjnego ubezpieczony wniósł skargę
kasacyjną, w której zarzucił naruszenie: 1) art. 397 § 2 w związku z art. 199 § 1 pkt
2 oraz art. 366 k.p.c. przez przyjęcie, że zachodzą podstawy do odrzucenia
4
odwołania i uznanie, że sprawa pomiędzy skarżącym a organem rentowym została
już prawomocnie rozstrzygnięta, co powoduje zamknięcie skarżącemu możliwości
dochodzenia roszczeń przed sądem; 2) art. 397 § 2 w związku z art. 328 § 2 k.p.c.
przez niewyjaśnienie podstawy prawnej i faktycznej postanowienia Sądu drugiej
instancji, co uniemożliwia kontrolę kasacyjną tego orzeczenia; 3) art. 397 § 2 w
związku z art. 385 k.p.c. przez oddalenie zażalenia, mimo że nie było ono
bezzasadne, w szczególności w sytuacji, gdy trafnie podniesiono w nim zarzut
naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.; 4) art. 83 ust. 2
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm.) przez uznanie, że
ubezpieczony nie był uprawniony do zaskarżenia decyzji wydanej przez organ
rentowy w dniu 27 lipca 2010 r. ze względu na to, iż poprzednie postępowanie w
kwestii ustalenia prawa do emerytury zakończyło się wydaniem prawomocnego
orzeczenia; 5) art. 386 § 4 k.p.c. w związku z art. 176 ust. 1 Konstytucji RP przez
oddalenie zażalenia, w sytuacji nierozpoznania istoty sprawy przez Sąd Okręgowy
oraz wskutek niewydania przez Sąd drugiej instancji orzeczenia merytorycznego; 6)
art. 46 w związku z art. 39 ustawy o emeryturach i rentach z FUS wskutek
wadliwego uznania, że skoro ubezpieczony nie rozwiązał stosunku pracy, to nie
może nabyć prawa do emerytury z uwagi na to, że według Sądu odwoławczego
rozwiązanie stosunku pracy jest warunkiem koniecznym do nabycia emerytury.
W uzasadnieniu podstaw kasacyjnych skarżący wywiódł w szczególności, że
postanowienie wydane przez Sąd Apelacyjny jest "rażąco krzywdzące", skoro
wadliwie przyjęto w nim, że wystąpiła powaga rzeczy osądzonej z uwagi na
uprzednio toczące się postępowanie sądowe. W ten sposób ubezpieczony został
niesłusznie pozbawiony przez Sąd prawa do merytorycznego rozpoznania
zgłoszonego przez siebie żądania dotyczącego przyznania prawa do emerytury.
Według skarżącego w obecnym postępowaniu nie ma zastosowania norma
wynikająca z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., bowiem postępowanie w sprawie z zakresu
ubezpieczeń społecznych jako jedno z postępowań odrębnych, w zakresie zasady
res iudicata rządzi się innymi regułami niż inne rodzaje postępowania cywilnego.
Powaga rzeczy osądzonej zostaje w tym wypadku znacznie ograniczona. Według
skarżącego, art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. daje sądowi możliwość odrzucenia odwołania
5
tylko wówczas, gdy zostało ono wniesione od decyzji organu rentowego już
wcześniej zaskarżonej odwołaniem, które zostało oddalone prawomocnym
wyrokiem sądowym. W każdym innym przypadku odwołanie wniesione od nowej
(kolejnej) decyzji podlega merytorycznemu rozpoznaniu zgodnie z zasadą
wyrażoną w art. 83 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, według
której odwołanie do sądu powszechnego przysługuje od każdej decyzji organu
rentowego, z wyjątkiem decyzji wymienionych w art. 83 ust. 4 tej ustawy. Wydanie
przez organ rentowy nowej decyzji, także w odniesieniu do świadczenia będącego
przedmiotem wcześniejszej sprawy zakończonej prawomocnym wyrokiem sądu,
uprawnia zatem wnioskodawcę do wniesienia odwołania do sądu i takie odwołanie
powinno podlegać merytorycznemu rozpoznaniu. W przedmiotowej sprawie organ
rentowy, po rozpoznaniu wniosku złożonego przez skarżącego, wydał w dniu 27
lipca 2010 r. nową decyzję. Gdyby organ rentowy uznał, że w aktualnym
postępowaniu zachodzi tożsamość podmiotowa i przedmiotowa z uprzednio
złożonym wnioskiem (który zainicjował poprzednie postępowanie sądowe), to nie
wydałby w ogóle decyzji, wychodząc z założenia, że ta sprawa została już
prawomocnie rozstrzygnięta. Tymczasem wyrok Sądu Okręgowego z dnia 9 lutego
2010 r. został wydany zanim doszło do wydania przez organ rentowy decyzji z 27
lipca 2010 r. i odnosił się do decyzji organu rentowego z 17 czerwca 2009 r.
odmawiającej skarżącemu prawa do emerytury. To zaś oznacza, że decyzja z dnia
27 lipca 2010 r. nie była przedmiotem sprawy prawomocnie już rozstrzygniętej
wyrokiem sądowym z dnia 9 lutego 2010 r. W związku z tym decyzja z 27 lipca
2010 r. nie została wcześniej poddana kontroli sądu i nie można mówić o powadze
rzeczy osądzonej. Naruszenie przepisów postępowania cywilnego przez Sąd
Apelacyjny polegało zatem na wadliwym uznaniu, że sprawa skarżącego była
przedmiotem postępowania wszczętego w 2009 r. i odwołanie należy odrzucić,
chociaż przedmiotem uprzedniego postępowania sądowego było skontrolowanie
rozstrzygnięcia organu rentowego zawartego w zupełnie innej decyzji.
Konsekwencją takiego naruszenia było nierozpoznanie przez Sąd Apelacyjny istoty
sprawy (zaniechanie zbadania podstaw odwołania w aspekcie materialnoprawnym).
Ubezpieczony wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie
6
postanowienia Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Skarga kasacyjna podlega oddaleniu, bowiem powołany w niej w pierwszej
kolejności zarzut naruszenia art. 397 § 2 w związku z art. 199 § 1 pkt 2 w związku z
art. 366 k.p.c. jest nieuzasadniony. Jedną z przesłanek odrzucenia pozwu przez
sąd w postępowaniu cywilnym jest sytuacja, w której o to samo roszczenie
pomiędzy tymi samymi stronami sprawa jest w toku albo została już prawomocnie
osądzona (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.). W sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych postępowanie sądowe nie jest inicjowane przez wniesienie pozwu,
lecz odwołania od decyzji wydanej przez organ rentowy. Powszechnie przyjmuje się
jednak, że odwołanie jest surogatem pozwu i jego wniesienie podlega tym samym
regułom, co pozew wnoszony w "zwykłym" postępowaniu procesowym. Z uwagi na
specyfikę spraw z zakresu ubezpieczeń społecznych (spraw cywilnych w ujęciu
formalnym - art. 1 k.p.c.), powaga rzeczy osądzonej w odniesieniu do stosunków
ubezpieczenia społecznego ma jednak walor szczególny, który w pewien sposób
ogranicza jej praktyczne znaczenie.
Zgodnie z art. 366 k.p.c., prawomocny wyrok sądu ma powagę rzeczy
osądzonej tylko co do tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot
rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi samymi stronami, zaś rozstrzygnięcia
sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych ustalają treść łączącego
strony stosunku prawnego na datę zamknięcia rozprawy (art. 316 § 1 k.p.c.).
Okolicznością, która spowodowała odrzucenie odwołania w rozpoznawanej sprawie
było stwierdzenie przez Sądy obu instancji, że kwestia dotycząca wypełnienia przez
odwołującego się przesłanek nabycia prawa do emerytury została prawomocnie
rozstrzygnięta we wcześniejszych wyrokach wydanych między tymi samymi
stronami. Aby uzasadnić wadliwość tego rozstrzygnięcia skarżący powołał się na
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2004 r., III UK 119/04
(niepublikowany i jedynie powoływany w innych orzeczeniach) oraz na wyrok z dnia
8 lipca 2008 r., II UK 342/07 (również niepublikowany, a nadto niepowoływany w
7
innych orzeczeniach). W kolejnym przytoczonym przez skarżącego wyroku z dnia
19 lutego 2007 r., I UK 266/06 (OSNP 2008 nr 5-6, poz. 79) Sąd Najwyższy
stwierdził, że wydanie przez organ rentowy nowej decyzji, także co do świadczenia
będącego przedmiotem wcześniejszej decyzji i postępowania wcześniej
zakończonego prawomocnym wyrokiem sądu, wszczętego w wyniku wniesienia od
niej odwołania, uprawnia ubiegającego się o świadczenie do wniesienia kolejnego
odwołania do sądu, a wszczęta w ten sposób sprawa cywilna nie jest sprawą o to
samo świadczenie w rozumieniu art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. Należy jednak zwrócić
uwagę, że teza ta została sformułowana w sprawie o rentę z tytułu niezdolności do
pracy w sytuacji, gdy podstawą decyzji odmownej organu rentowego było uznanie
wnioskodawcy za osobę zdolną do wykonywania pracy przez lekarza orzecznika
ZUS, zaś Sąd Apelacyjny - który zmienił wyrok Sądu Okręgowego i poprzedzającą
go decyzję organu rentowego w ten sposób, że przyznał ubezpieczonemu prawo
do renty - ustalił (w wyniku uzupełnienia postępowania dowodowego), że
wnioskodawca jest częściowo niezdolny do pracy. W uzasadnieniu orzeczenia
oddającego skargę kasacyjną organu rentowego od wyroku Sądu drugiej instancji,
Sąd Najwyższy stwierdził, że prawomocny wyrok rozstrzygający o braku prawa do
świadczenia nie jest przeszkodą do wystąpienia z ponownym wnioskiem o to samo
świadczenie. Taki wniosek jest dopuszczalny w sytuacji, gdy po uprawomocnieniu
się wyroku wystąpiły nowe okoliczności mające wpływ na prawo do świadczeń. W
takiej sytuacji sprawa tocząca się w wyniku rozpoznania nowego wniosku - wydania
nowej decyzji - nie jest sprawą o to samo roszczenie, które było przedmiotem
rozstrzygnięcia w sprawie poprzednio zakończonej wydaniem wyroku. Nowe
zdarzenia zachodzące po uprawomocnieniu się orzeczenia sądowego mogą
bowiem spowodować przekształcenie treści praw i obowiązków stron stosunku
ubezpieczenia społecznego, gdyż nie jest wykluczone spełnienie się lub upadek
przesłanek materialnoprawnych warunkujących nabycie prawa do konkretnych
świadczeń. Podstawową regułą rządzącą tymi stosunkami prawnymi jest właśnie
możliwość wzruszenia ustaleń stanowiących podstawę faktyczną prawomocnych
orzeczeń sądu, także przez wydanie nowej decyzji organu rentowego (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z 3 października 1996 r., II UZP 18/96, OSNAPiUS 1997 nr 7,
poz. 117, a także postanowienie Sądu Najwyższego z 19 stycznia 1984 r., II URN
8
131/83, OSNCP 1984 nr 10, poz. 177, wyrok z 8 października 1986 r., II URN
182/86, OSNCP 1987 nr 12, poz. 212, postanowienie z 14 stycznia 1997 r., II UKN
50/96, OSNAPiUS 1997 nr 17, poz. 328 oraz wyrok z 5 sierpnia 1999 r., II UKN
231/99, OSNAPiUS 2000 nr 19, poz. 734). Tak więc zmiana okoliczności, jaka
nastąpi po wydaniu prawomocnego orzeczenia sądu ubezpieczeń społecznych
otwiera stronie drogę do ponownego rozpoznania sprawy w postępowaniu
cywilnym. Stanowisko to znalazło odzwierciedlenie również w wielu innych
orzeczeniach (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 17 czerwca
2008 r., III AUa 509/08, Orzecznictwo SA w Białymstoku 2008 nr 2-3, s. 67 oraz
wyroki Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2005 r., I UK 11/05, OSNP 2006 nr 5-6,
poz. 98; z dnia 4 grudnia 2007 r., I UK 159/07, LEX nr 863930; z dnia 13 listopada
2009 r., III UK 48/09, LEX nr 560876 oraz postanowienia z dnia 25 września 1998
r., II UKN 373/98, OSNAPiUS 1999 nr 21, poz. 702; z dnia 12 lipca 2011 r., II UK
3/11, LEX nr 1044014 i z dnia 15 lipca 2011 r., I UK 425/10, LEX nr 1043988).
Należy więc uznać, że wyrok zapadły w sprawie z zakresu ubezpieczeń
społecznych nie ma powagi rzeczy osądzonej, jeżeli dotyczy odmowy przyznania
świadczenia z ubezpieczenia społecznego, a po jego uprawomocnieniu się organ
rentowy wydał nową decyzję, opartą na nowych dowodach mających wpływ na
ujawnienie stanu faktycznego i jego prawidłową ocenę prawną. Wtedy wydanie
nowej decyzji uprawnia ubezpieczonego do złożenia od niej odwołania i
zobowiązuje sąd do sprawdzenia prawidłowości decyzji. Specyfika spraw z zakresu
ubezpieczeń społecznych może więc w praktyce wywoływać wątpliwości co do
rozumienia pojęcia "sprawa prawomocnie osądzona" zawartego w art. 199 § 1 pkt 2
k.p.c. Generalnie przyjmuje się, że wydanie przez organ rentowy nowej decyzji,
także co do świadczenia będącego przedmiotem wcześniejszej decyzji i
postępowania wcześniej zakończonego prawomocnym wyrokiem sądu wszczętego
w wyniku wniesienia od niej odwołania - co do zasady - uprawnia ubiegającego się
o świadczenie do wniesienia kolejnego odwołania do sądu a wszczęta w ten
sposób sprawa cywilna nie jest sprawą o to samo świadczenie w rozumieniu art.
199 § 1 pkt 2 k.p.c. (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2007 r., I UK
266/06, OSNP 2008 nr 5-6, poz. 79 oraz z dnia 21 maja 2008 r., I UK 370/07, LEX
nr 491467). Dotyczy to również tak zwanej decyzji wykonawczej, czyli decyzji co do
9
świadczenia będącego przedmiotem wcześniejszej decyzji i postępowania
sądowego zakończonego prawomocnym wyrokiem (wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 19 października 2010 r., II BU 4/10, LEX nr 707411) oraz decyzji organu
rentowego odmawiającej ponownego ustalenia prawa do świadczenia na podstawie
wniosku złożonego po uprawomocnieniu się wyroku oddalającego poprzednie
odwołanie (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 maja 2009 r., III UK 100/08,
OSNP 2011 nr 1-2, poz. 24; OSP 2011 nr 5, poz. 53, z glosą R. Babińskiej-
Góreckiej). Nie oznacza to jednak, że w sprawie z zakresu ubezpieczeń
społecznych wydanie nowej decyzji przez organ rentowy zawsze uprawnia do
wniesienia odwołania do sądu i nigdy nie zachodzi powaga rzeczy osądzonej,
bowiem o tożsamości przedmiotu sporu decyduje nie tylko tożsamość żądania
zawarta w poszczególnych wnioskach skierowanych do organu rentowego, ale
także stan faktyczny i prawny, jaki istniał w chwili zamknięcia rozprawy w
poprzednim postępowaniu sądowym (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
19 czerwca 1998 r., II UKN 105/98, OSNAPiUS 1999 nr 16, poz. 529). Przykładowo
prawomocny wyrok oddalający odwołanie w sprawie o rentę z tytułu niezdolności
do pracy, w którym ustalono okres zatrudnienia i datę powstania inwalidztwa,
korzysta z powagi rzeczy osądzonej, wobec czego odwołanie od kolejnej decyzji
organu rentowego, wydanej w tym samym stanie faktycznym, podlega odrzuceniu
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 września 1998 r., II UKN 373/98,
OSNAPiUS 1999 nr 21, poz. 702). Wynika to z tego, że wprawdzie przedmiotem
sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych jest kontrola decyzji organu rentowego,
ale w istocie nie tyle chodzi o samą decyzję, co o ocenę prawidłowości
zamieszczonego w niej rozstrzygnięcia organu rentowego w zakresie ustalenia
prawa do świadczenia z ubezpieczeń społecznych. Powaga rzeczy osądzonej
dotyczy więc tych orzeczeń sądów ubezpieczeń społecznych, których podstawa
faktyczna nie może ulec zmianie lub gdy odwołanie od decyzji organu rentowego
zostało oddalone po stwierdzeniu niespełnienia prawnych warunków do
świadczenia wymaganych przed wydaniem decyzji będącej przedmiotem
postępowania sądowego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia
2005 r., II UK 61/05, OSNP 2006 nr 23-24, poz. 371 oraz wyrok z dnia 14 maja
2009 r., II UK 211/08, LEX nr 509035, a także wyrok Sądu Apelacyjnego w
10
Katowicach z dnia 26 kwietnia 2006 r., III AUa 3303/04, LEX nr 217149 i
postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 października 2006 r., III
AUa 842/06, OSA 2007 nr 10, poz. 17).
Brak przeszkód do wystąpienia z ponownym wnioskiem o to samo
świadczenie w sytuacji, gdy po wydaniu prawomocnego wyroku sądowego
wystąpiły nowe okoliczności mające wpływ na prawo do świadczeń, aktualizuje się
zwłaszcza w odniesieniu do tych świadczeń, których przyznanie jest uzależnione od
wykazania niezdolności do pracy zarobkowej - stanu zdrowia wnioskodawcy (np. w
odniesieniu do renty z tytułu niezdolności do pracy). W sytuacji, gdy podstawa
faktyczna rozpoznawanej sprawy (np. stan zdrowia i wynikająca z tego stanu
niezdolność do pracy, a w przypadku świadczeń rentowych z ubezpieczenia
wypadkowego - również związek tej niezdolności z wypadkiem przy pracy) uległa
zmianie, to sprawa tocząca się w wyniku rozpoznania nowego wniosku - i wydania
nowej decyzji (np. w oparciu o art. 114 ustawy o emeryturach i rentach z FUS) - nie
jest sprawą o to samo roszczenie, które było już przedmiotem rozstrzygnięcia w
sprawie poprzednio zakończonej wydaniem wyroku (w rozumieniu art. 199 § 1 pkt 2
k.p.c.), lecz sprawą o nowe roszczenie.
W uzasadnieniu wyroku z dnia 21 maja 2008 r., I UK 370/07 (LEX nr
491467) Sąd Najwyższy wywiódł, że przy analizie zarzutu naruszenia art. 199 § 1
pkt 2 k.p.c., należy odwołać się do treści art. 366 k.p.c., zgodnie z którym wyrok
prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego, co w związku z
podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko między tymi
samymi stronami. W stanie faktycznym, w którym zapadł ten wyrok,
ubezpieczonemu przyznano rentę okresową z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy od dnia 1 października 2000 r. do dnia 30 czerwca 2001 r., przy czym w
odwołaniu od decyzji organu rentowego ubezpieczony domagał się przyznania mu
renty stałej. Sąd Najwyższy zauważył, że skoro to odwołanie zostało prawomocnie
oddalone (postępowanie sądowe dotyczące tej decyzji zakończyło się
prawomocnie), to okres objęty tą decyzją (od dnia 1 października 2000 r. do dnia 30
czerwca 2001 r.) i charakter przysługującego w tym czasie świadczenia (renta
okresowa), jest objęty powagą rzeczy osądzonej. Jednak w sytuacji, gdy
ubezpieczony złożył nowy wniosek o przyznanie świadczenia rentowego na stałe
11
na następny okres (przypadający po dniu 30 czerwca 2001 r.), zaś organ rentowy
wydał nową decyzję (odmowną), od której ubezpieczony wniósł odwołanie do sądu
ubezpieczeń społecznych, to kolejne postępowanie sądowe toczy się wprawdzie
między tymi samymi stronami co poprzednie, ale przedmiot ich rozstrzygnięcia
(czyli to, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia
według art. 366 k.p.c.) jest inny. Wynika to przede wszystkim z tego, że
przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie z zakresu ubezpieczeń społecznych
(inaczej niż w "zwykłych" sprawach cywilnych) jest kontrola (konkretnej) decyzji
organu rentowego. Przedmiot ten wyznacza więc decyzja organu rentowego, a
wydanie nowej decyzji (nawet w sprawie dotyczącej prawa do tego samego
świadczenia) powoduje możliwość wniesienia od niej odwołania, które inicjuje przed
sądem nową sprawę podlegającą merytorycznemu rozpoznaniu (tak również w
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 2009 r., II UK 211/08, LEX nr 509035, a
także w postanowieniu z dnia 13 grudnia 2005 r., II UK 61/05, OSNP 2006 nr 23-24,
poz. 371). Przykładowo, prawomocne orzeczenie w sprawie o rentę z tytułu
niezdolności do pracy wiąże co do braku niezdolności do pracy za czas do wydania
wyroku, gdy sąd dokonał takiej oceny. A więc w kolejnej sprawie o rentę nie jest
możliwie rozstrzygnięcie o tym, o czym rozstrzygnięto już w poprzedniej sprawie,
czyli o braku prawa do renty wobec niestwierdzenia niezdolności do pracy (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 6 stycznia 2009 r., I UK 209/08, OSNP 2010 nr 13-14,
poz. 173). Dzieje się tak dlatego, że zasadą rządzącą stosunkami prawnymi
ubezpieczenia społecznego jest to, że zmiana okoliczności lub ujawnienie nowych
dowodów otwiera drogę do ponownego rozpoznania sprawy. Cecha rzeczy
osądzonej (art. 366 k.p.c.) dotyczy więc tych orzeczeń sądów ubezpieczeń
społecznych, których podstawa nie może ulec zmianie, gdy odwołanie zostało
oddalone po stwierdzeniu niewypełnienia warunków prawa do świadczenia
wymaganych przed datą wydania wyroku, takich jak np. okres zatrudnienia, czy
data powstania niezdolności do pracy. Wzruszenie ustaleń dokonanych takimi
prawomocnymi rozstrzygnięciami sądowymi może nastąpić wyłącznie po
rozpoznaniu skargi o wznowienie postępowania sądowego (por. wyroki Sądu
Najwyższego z dnia 25 września 1998 r., II UKN 373/98 OSNAPiUS 1999 nr 21,
12
poz. 702, z dnia 28 maja 2002 r., II UKN 250/01, OSNAPiUS 2002 nr 16-wkładka,
poz. 3 oraz z dnia 18 lutego 2003 r., II UK 139/02, OSNP 2004 nr 7, poz. 128).
Dla stwierdzenia, czy w rozpoznawanej sprawie Sąd Okręgowy prawidłowo
odrzucił odwołanie dotyczące decyzji organu rentowego z dnia 27 lipca 2010 r.
odmawiającej po raz kolejny wnioskodawcy prawa do emerytury, znaczenie ma
ustalenie, czy skarżący - ubiegając się ponownie o emeryturę - złożył w organie
rentowym nowy wniosek o emeryturę (w ogólności), czy też jego wniosek został
złożony w trybie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, zgodnie z
którym prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na
wniosek osoby zainteresowanej (lub z urzędu), jeżeli po uprawomocnieniu się
decyzji w sprawie świadczeń zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono
okoliczności istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do
świadczeń lub na ich wysokość. We wniosku złożonym w organie rentowym w dniu
28 czerwca 2010 r. ubezpieczony jako podstawę swego żądania wskazał wyraźnie
art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Organ rentowy rozpoznał ten
wniosek i wydał w tym decyzję odmawiającą przyznania prawa do emerytury. W
doktrynie (R. Babińska: Wzruszalność prawomocnych decyzji rentowych,
Warszawa 2007; K. Antonów: Ponownie ustalanie prawa do świadczeń z
ubezpieczeń społecznych, Przegląd Sądowy 2009 nr 1, s. 59 oraz K. Antonów, M.
Bartnicki, B. Suchacki: Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. Komentarz, Warszawa 2009) oraz orzecznictwie (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 3 października 1996 r., II UZP 18/96, OSNAPiUS 1997 nr 7,
poz. 117 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2000 r., II UKN 41/00,
Prokuratura i Prawo 2001 nr 6-dodatek, poz. 39; z dnia 21 września 2010 r., III UK
94/09, LEX nr 621346 i z dnia 24 marca 2011 r., I UK 317/10, LEX nr 811823, a
także wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 9 lutego 2010 r., III AUa
714/09, Biuletyn SA w Szczecinie 2011 nr 2, poz. 86) przyjmuje się, że
postępowanie w sprawie ponownego ustalenia prawa do świadczeń lub ich
wysokości stanowi nadzwyczajną kontynuację postępowania przed organem
rentowym w tej samej sprawie wskutek przedłożenia nowych dowodów lub
ujawnienia nowych okoliczności istniejących przed wydaniem tej decyzji, które
miały wpływ na prawo do określonego świadczenia. W wyroku z dnia 18 lutego
13
2003 r., II UK 139/02 (OSNP 2004 nr 7, poz. 128) Sąd Najwyższy przyjął, że
złożenie wniosku o świadczenie z ubezpieczeń społecznych w trybie art. 114 ust. 1
ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS ma tę
konsekwencję, iż niedopuszczalne jest wykazywanie, że wszystkie wymagane
prawem warunki nabycia tego świadczenia były spełnione przed zamknięciem
rozprawy w sprawie zakończonej prawomocnym wyrokiem, którym uprzednio
odmówiono wnioskodawcy przyznania świadczenia. Od decyzji odmawiającej
ponownego ustalenia prawa do świadczenia przysługuje odwołanie na zasadach
ogólnych na podstawie art. 83 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych. Wówczas nie podlega ono odrzuceniu na
podstawie art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c., gdyż sprawa dotyczy innej materii niż przedmiot
postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem. Rozpoznając odwołanie w
sprawie, w której wnioskodawcy wyraźnie chodziło o ponowne ustalenie prawa do
świadczenia, Sąd powinien przede wszystkim zbadać, czy istnieją podstawy
zastosowania art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. W
postanowieniu z dnia 7 maja 2009 r., III UK 100/08 (OSNP 2011 nr 1-2, poz. 24;
OSP 2011 nr 5, poz. 53, z glosą R. Babińskiej-Góreckiej) Sąd Najwyższy stwierdził,
że powaga rzeczy osądzonej (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.) nie występuje w sprawie z
odwołania ubezpieczonego od decyzji organu rentowego odmawiającej ponownego
ustalenia prawa do świadczenia na podstawie wniosku złożonego po
uprawomocnieniu się wyroku oddalającego poprzednie odwołanie. Podkreślenia
wymaga jednak, że w tej sprawie nowa decyzja organu rentowego dotyczyła
nowego wniosku złożonego w trybie art. 114 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z FUS, w którym ubezpieczony powołał się na
nowe dowody i okoliczności mające wpływ na prawo do świadczenia (nieobjęte
poprzednim postępowaniem sądowym), to jest między innymi podjęcie pracy w
gospodarstwie rolnym od 16 roku życia, podleganie ubezpieczeniu społecznemu
rolników w latach 1983-1990, pełnienie służby wojskowej w latach 1961-1963 oraz
pracę w szczególnych warunkach. Zatem nowa (kolejna) decyzja rozstrzygała o
prawie do świadczenia emerytalnego w oparciu o nową podstawę faktyczną, inną
niż podstawa faktyczna w poprzedniej sprawie i dlatego nie można było mówić o
tożsamości podstaw faktycznych w obydwu postępowaniach.
14
Reasumując powyższe rozważania należy przyjąć, że w sytuacji, gdy
wcześniej zapadł prawomocny wyrok sądu ubezpieczeń społecznych oddalający
odwołanie ubezpieczonego od decyzji odmownej, w której organ rentowy odmówił
ustalenia prawa do określonego świadczenia, zaś wnioskodawca ponownie ubiega
się o to samo świadczenie w kolejnym postępowaniu odwoławczym (sądowym), to
możliwe są następujące przypadki: 1) został złożony nowy wniosek o świadczenie,
bez powołania się na nowe dowody lub okoliczności istniejące sprzed daty wydania
decyzji oraz bez powołania się na nowe, późniejsze zdarzenia - wówczas zachodzi
powaga rzeczy osądzonej w myśl art. 366 k.p.c.; 2) w nowym wniosku
ubezpieczony powołuje się na późniejsze zdarzenia, które miały miejsce po
zamknięciu rozprawy w sprawie poprzedniej prawomocnie zakończonej - wówczas
nie ma powagi rzeczy osądzonej, jakkolwiek ze względu na treść art. 365 § 1 k.p.c.
występuje związanie sądu orzekającego w aktualnym postępowaniu poprzednim
wyrokiem; 3) w kolejnym wniosku ubezpieczony powołuje się na nowe okoliczności
lub dowody istniejące przed datą wydania poprzedniej decyzji - wówczas
zastosowanie ma art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. W tym
ostatnim przypadku należy w pierwszej kolejności zbadać przesłanki
dopuszczalności złożenia takiego wniosku i w razie stwierdzenia ich braku organ
rentowy powinien odmówić ponownego ustalenia prawa do świadczenia, także
wówczas, gdy brak wpływu na świadczenie wynika ze związania wyrokiem sądu
wydanego poprzednio co do tego świadczenia (art. 365 § 1 k.p.c.). Jeśli organ
rentowy wyda decyzję dotyczącą tej samej podstawy faktycznej i prawnej, która
była objęta poprzednim wyrokiem (zwłaszcza przy braku przesłanek art. 114 ustawy
o emeryturach i rentach z FUS), to w razie wniesienia odwołania od takiej decyzji
zachodzi powaga rzeczy osądzonej. Natomiast, gdy organ rentowy wyda decyzję
odmowną, ale w odniesieniu do innej podstawy faktycznej niż ta, która była objęta
poprzednim wyrokiem, to nie występuje przypadek powagi rzeczy osądzonej.
Innymi słowy, prawomocny wyrok oddalający odwołanie od decyzji organu
rentowego odmawiającej przyznania prawa do emerytury ma powagę rzeczy
osądzonej w sprawie z odwołania od decyzji wydanej wskutek złożenia wniosku na
podstawie art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, jeżeli jej podstawą
15
są te same okoliczności faktyczne i prawne, co przyjęte w uprzednim
prawomocnym wyroku sądu.
W rozpoznawanej sprawie Sąd Okręgowy prawomocnym wyrokiem z dnia 9
lutego 2010 r. oddalił odwołanie od decyzji odmawiającej przyznania emerytury, z
powołaniem się na to, że wnioskodawca nie ukończył 60 lat oraz nie rozwiązał
stosunku pracy. Ten ostatni warunek Sąd Okręgowy uznał za przesłankę nabycia
emerytury w obniżonym wieku, a jego brak za wystarczającą podstawę odmowy
przyznania prawa do świadczenia, "bez konieczności badania okoliczności
dotyczących charakteru wykonywanej pracy" (pracy górniczej). We wniosku z dnia
23 czerwca 2010 r. (obecnie rozpoznawanym) ubezpieczony na podstawie art. 114
ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS domagał się ponownego ustalenia
prawa do emerytury i powołał się na nowe dowody wykazujące, że wykonywał
pracę w szczególnych warunkach. Zaskarżoną w niniejszym postępowaniu decyzją
z dnia 27 lipca 2010 r. wnioskodawcy odmówiono prawa do emerytury z powodu
zakwestionowania przez organ rentowy okresu pracy wykonywanej przez
wnioskodawcę od 6 lipca 1982 r. do 31 maja 1993 r. jako pracy górniczej oraz
stwierdzenia, że nie doszło do rozwiązania stosunku pracy ubezpieczonego (ta
okoliczność jest niesporna). W tym stanie rzeczy prawidłowe działanie organu
rentowego powinno polegać nie na "odmowie przyznania prawa do emerytury", co
na "odmowie ponownego ustalenia prawa do emerytury", bowiem - z uwagi na
zakres związania organu rentowego treścią poprzedniego prawomocnego wyroku
(wydanego w sprawie IV U …/09), nie ziściły się przesłanki ponownego ustalenia
prawa do emerytury określone w art. 114 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS (wobec nierozwiązania stosunku pracy powołane przez ubezpieczonego nowe
dowody nie miały i nie mogły mieć wpływu na prawo do świadczenia). Zaskarżona
w niniejszym postępowaniu decyzja z dnia 27 lipca 2010 r. opiera się na tej samej
podstawie faktycznej, co wydany uprzednio prawomocny wyrok sądu oddalający
żądanie ustalenia prawa do emerytury wnioskodawcy. Tą podstawę stanowią
nierozwiązanie przez ubezpieczonego stosunku pracy i nieosiągnięcie wieku 60 lat
(nie ma natomiast znaczenia sporny okres pracy górniczej). Skoro organ rentowy
wydał decyzję dotyczącą tej samej podstawy faktycznej i prawnej, która była już
16
objęta poprzednim prawomocnym wyrokiem sądu, to odwołanie od niej nie mogło
być merytorycznie rozpoznane przez Sąd z uwagi na powagę rzeczy osądzonej.
W tym układzie procesowym prawidłowe było odrzucenie odwołania przez
Sąd Okręgowy z powołaniem się na przesłankę wskazaną w art. 199 § 1 pkt 2
k.p.c. oraz oddalenie zażalenia od tego rozstrzygnięcia przez Sąd Apelacyjny, a
powołany w tym zakresie w skardze kasacyjnej zarzut obrazy prawa procesowego
(art. 199 § 1 pkt 2 w związku z art. 366 k.p.c. oraz art. 83 ust. 2 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych) jest bezzasadny. Z tej przyczyny za pozbawione
znaczenia dla wyniku sprawy należy uznać pozostałe podniesione w skardze
zarzuty, tak w odniesieniu do podstawy naruszenia prawa procesowego (art. 397 §
2 w związku z art. 328 § 2 i w związku z art. 385 k.p.c. oraz art. 386 § 4 k.p.c.), jak i
podstawy naruszenia przepisów prawa materialnego (art. 46 w związku z art. 39
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych).
Z powołanych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na
podstawie art. 39814
k.p.c.