Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 470/13
POSTANOWIENIE
Dnia 6 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Naczelnika Drugiego Urzędu
Skarbowego w W.
przeciwko E. B. M. S.A. w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 czerwca 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 kwietnia 2013 r.
uchyla zaskarżone postanowienie oraz postanowienie Sądu
Okręgowego w W. z dnia 16 stycznia 2013 r., sygn. akt … 610/12, i
przekazuje sprawę temu Sądowi do rozpoznania
i do rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 16 stycznia 2013 r. Sąd Okręgowy w W. odrzucił
pozew Skarbu Państwa - Naczelnika Drugiego Urzędu Skarbowego w W.,
skierowany przeciwko spółce „E. B. M.” S.A. z siedzibą w W., o zasądzenie kwoty
1 281 451 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 21 grudnia 2011 r. Zażalenie
powoda na to postanowienie zostało przez Sąd Apelacyjny oddalone
postanowieniem z dnia 24 kwietnia 2013 r.
Sąd Apelacyjny ustalił, że - według twierdzeń powoda - kwota objęta
żądaniem pozwu wynika z dokonanych przez pozwaną nadpłat podatku
dochodowego za 2001 i 2002 rok, zwróconych jej przez powoda, które - jak się
następnie okazało - zostały zwrócone niezasadnie i stanowiły nienależne
świadczenie. W zeznaniu podatkowym CIT-8 za rok 2001 r. pozwana
zadeklarowała podatek dochodowy w kwocie 13.211.776,00 zł, który w całości
zapłaciła. Dyrektor Urzędu Kontroli Skarbowej w K. decyzją z dnia 29 czerwca 2007
r. określił zobowiązanie pozwanej z tytułu podatku za rok 2001 na kwotę
13 050 836 zł, czyli o 160 940 zł niższą od uiszczonej przez pozwaną. Nadpłata
została zwrócona na rachunek bankowy pozwanej, jednak Dyrektor Izby Skarbowej
w K., decyzją z dnia 14 marca 2008 r., na skutek odwołania pozwanej, uchylił
decyzję z dnia 29 czerwca 2007 r. i przekazał sprawę do rozpatrzenia Dyrektorowi
Urzędu Kontroli Skarbowej w W. - jako organowi właściwemu. Na skutek skargi
pozwanej, Wojewódzki Sąd Administracyjny w K. wyrokiem z dnia 2 października
2008 r. stwierdził nieważność decyzji z dnia 14 marca 2008 r. W tej sytuacji
Dyrektor Izby Skarbowej w W., po rozpatrzeniu odwołania pozwanej od decyzji z
dnia 29 czerwca 2007 r., decyzją z dnia 22 grudnia 2010 r. uchylił zaskarżoną
decyzję i przekazał sprawę do rozpatrzenia Generalnemu Inspektorowi Kontroli
Skarbowej w W., jako właściwemu organowi pierwszej instancji. Generalny
Inspektor Kontroli Skarbowej w W. postanowieniem z dnia 3 czerwca 2011 r.
umorzył postępowanie kontrolne wszczęte przeciwko pozwanej w sprawie podatku
dochodowego za rok 2001. W konsekwencji kwota 160 940 zł, a wraz z odsetkami -
kwota 176 930 zł została niezasadnie zwrócona pozwanej, w związku z czym
powód dochodzi tej kwoty tytułem zwrotu nienależnego świadczenia.
3
Decyzją z dnia 17 sierpnia 2007 r. Dyrektor Urzędu Kontroli Skarbowej w K.
określił zobowiązanie pozwanej z tytułu podatku dochodowego za rok 2002 na
kwotę 21 137 317 zł, czyli o 1 005 024 zł niższą od uiszczonej przez pozwaną.
Nadpłata została zwrócona na rachunek bankowy pozwanej, jednak Dyrektor Izby
Skarbowej w K. decyzją z dnia 14 marca 2008 r., na skutek odwołania pozwanej,
uchylił decyzję z dnia 29 czerwca 2007 r. i przekazał sprawę do rozpatrzenia
Dyrektorowi Urzędu Kontroli Skarbowej w W. - jako organowi właściwemu. Na
skutek skargi pozwanej, Wojewódzki Sąd Administracyjny w K. wyrokiem z dnia 2
października 2008 r. stwierdził nieważność decyzji z dnia 14 marca 2008 r. W tej
sytuacji Dyrektor Izby Skarbowej w W., po rozpatrzeniu odwołania pozwanej od
decyzji z dnia 29 czerwca 2007 r., decyzją z dnia 22 grudnia 2010 r. uchylił
zaskarżoną decyzję i przekazał sprawę do rozpatrzenia Generalnemu Inspektorowi
Kontroli Skarbowej w W., jako właściwemu organowi pierwszej instancji. Generalny
Inspektor Kontroli Skarbowej postanowieniem z dnia 3 czerwca 2011 r. umorzył
postępowanie kontrolne wszczęte przeciwko pozwanej w sprawie podatku
dochodowego za rok 2002. W konsekwencji kwota 1 005 024 zł, a wraz z
odsetkami - kwota 1 104 521 zł została niezasadnie zwrócona pozwanej, w związku
z czym powód dochodzi tej kwoty tytułem zwrotu nienależnego świadczenia.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że sam fakt, iż powód skonstruował swoje
roszczenie procesowe jako roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia, nie
pozwala na potraktowanie sprawy jako sprawy cywilnej w rozumieniu art. 1 k.p.c.
Dochodzone świadczenie jest bowiem zbyt mocno zakorzenione w prawie
podatkowym, aby możliwe było rozstrzyganie o nim w postępowaniu cywilnym.
Powód nie znalazł w przepisach prawa administracyjnego podstawy prawnej, na
podstawie której mógłby żądać zwrotu kwot przekazanych na konto bankowe
pozwanej, w związku z czym uznał za możliwe skonstruowanie roszczenia
cywilnoprawnego o zwrot nienależnego świadczenia. Rozumowanie takie jest
dotknięte błędem logicznym, należało bowiem rozpocząć od postawienia pytania,
czy organowi podatkowemu należy się zwrot nadpłat podatku w sytuacji, w której
decyzja ustalająca wysokość podatku i nadpłaty została uchylona, a w jej miejsce
przed upływem terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego nie została
wydana inna decyzja merytoryczna. Organy podatkowe powinny były wydać
4
ostateczną decyzję określającą wymiar podatku dochodowego należnego od
pozwanej w roku 2001 i 2002 przed upływem terminów przedawnienia zobowiązań
podatkowych za te lata. Gdyby tak się stało, nie byłoby przeszkód, aby na
podstawie ostatecznej decyzji dochodzić od pozwanej spornych kwot na drodze
administracyjnej. Ponieważ we właściwym czasie nie doszło do wydania tego
rodzaju decyzji, w 2011 r. stwierdzono, że nie jest możliwe ustalanie wysokości
zobowiązania podatkowego, które już się przedawniło i z tej przyczyny umorzono
postępowanie. Ostatecznie w postępowaniu podatkowym nie rozstrzygnięto ile
powinien wynosić podatek dochodowy od pozwanej w roku 2001 i 2002. Nie można
przyjmować, że upływ terminu przedawnienia i związane z tym umorzenie
postępowania spowodowały powstanie po stronie pozwanej zobowiązania
o charakterze cywilnoprawnym. Powód w swoich pismach podkreślał, że kwot
przekazanych na konto pozwanej nie może traktować jako zwrotu nadpłaty na
równi z zaległością podatkową, ponieważ – zgodnie z art. 52 § 1 pkt 2 ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (jedn. tekst: Dz.U. z 2005 r. Nr 8,
poz. 60 ze zm.; obecnie: Dz.U. z 2012 r., poz. 749 ze zm. - dalej: „ordynacja
podatkowa”) – na równi z zaległością podatkową można traktować tylko taki zwrot
podatku, który nastąpił z winy podatnika. W niniejszej sprawie zwrot nadpłat
nastąpił bez winy pozwanej, z czego powód usiłuje wywieść dla niej negatywne
konsekwencje. Gdyby sporna kwota stanowiła zaległość podatkową, nie ulegałoby
wątpliwości, że zobowiązanie pozwanej z tego tytułu wygasłoby z upływem terminu
przedawnienia. Zaaprobowanie koncepcji powoda oznaczałoby, że sąd godziłby się
na obejście przez organy podatkowe przepisów o przedawnieniu zobowiązań
podatkowych. Skoro w przepisach podatkowych brak podstawy prawnej do żądania
zwrotu spornych kwot, to należy uznać, że powód nie ma prawa domagać się
zwrotu tych kwot - tak jak nie miałby takiego prawa, gdyby zwrot podatku został
dokonany z winy podatnika.
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Apelacyjnego powód,
powołując się na podstawę określoną w art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c., wniósł o jego
uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Wskazał na
naruszenie art. 199 § 1 pkt 1 w związku z art. 1 i art. 2 § 1 k.p.c. przez przyjęcie,
że w sprawie, w której dochodzi zwrotu nienależnego świadczenia, powstałego na
5
skutek stwierdzenia nieważności decyzji administracyjnej będącej podstawą
prawną świadczenia, droga sądowa jest niedopuszczalna.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 1 k.p.c., kodeks postępowania cywilnego normuje
postepowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego,
rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy, jak również w sprawach z zakresu
ubezpieczeń społecznych oraz w innych sprawach, do których przepisy tego
kodeksu stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Sprawy te są sprawami cywilnymi,
do rozpoznania których powołane są sądy powszechne oraz Sąd Najwyższy, chyba
że przepisy szczególne przekazują je do właściwości sądów szczególnych lub
innych organów (art. 2 § 1 i 3 k.p.c.).
W świetle utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego, ocena sprawy na
tle art. 1 k.p.c., zależy od przedmiotu sprawy, czyli od przedstawionego pod osąd
roszczenia, i przytoczonego przez powoda stanu faktycznego. Te dwa elementy
konkretyzują stosunek prawny zachodzący między stronami, przez co kształtują
charakter sprawy i nadają jej - lub odejmują - przymioty sprawy cywilnej.
Dopuszczalność drogi sądowej zależy przy tym od stanu faktycznego, na którym
powód w pozwie opiera swoje roszczenie, nie zaś od wykazania istnienia
roszczenia. Wystarczy zatem twierdzenie strony o istnieniu roszczenia, natomiast
jego zasadność może podlegać ocenie dopiero po przeprowadzeniu postępowania
cywilnego (zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 1992 r., III CZP
138/91, OSNCP 1992, nr 7-8, poz. 128 i z dnia 3 września 1993 r., III CZP 108/93,
OSNCP 1994, nr 5, poz. 96 oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
22 kwietnia 1998 r., I CKN 1000/97, OSNC 1999, nr 1, poz. 6, z dnia 3 czerwca
1998 r., I CKN 1078/97, OSNC 1999, nr 2, poz. 28, z dnia 10 marca 1999 r., II CKN
340/98, OSNC 1999, nr 9, poz. 161, z dnia 22 sierpnia 2000 r., IV CKN 1188/00,
OSNC 2001, nr 1, poz. 20, z dnia 6 maja 2003 r., V CK 435/02, nie publ., z dnia
14 września 2004 r., III CK 566/03, nie publ., z dnia 22 sierpnia 2007 r., III CZP
76/07, nie publ. i z dnia 4 grudnia 2009 r., III CSK 75/09, nie publ.).
Powód, występując z żądaniem zasądzenia od pozwanej kwoty 1 281 451 zł,
powołał się na art. 410 § 2 w związku z art. 405 k.c. i twierdził, że pozwana
6
otrzymała w takiej kwocie nienależne świadczenie, ponieważ decyzje Dyrektora
Urzędu Kontroli Skarbowej w K. z dnia 29 czerwca 2007 r. i z dnia 17 sierpnia 2007
r. zostały, z przyczyn proceduralnych, wyeliminowane z obrotu prawnego i nie
doszło też do wydania innych decyzji, odmiennie określających wysokość
zobowiązań pozwanej z tytułu podatku dochodowego za rok 2001 i 2002. W
ordynacji podatkowej nie uregulowano natomiast trybu zwrotu kwot przekazanych
podatnikowi na podstawie decyzji organu kontroli skarbowej, ustalającej
zobowiązanie podatkowe w niższej kwocie od określonej przez podatnika, a
następnie uchylonej.
Przytoczone twierdzenia nie pozostawiają wątpliwości co do tego, że powód
wywodzi zgłoszone roszczenie z przepisów tytułu V księgi trzeciej kodeksu
cywilnego, regulujących bezpodstawne wzbogacenie, w związku z czym sprawa
niniejsza jest sprawą cywilną w rozumieniu art. 1 k.p.c.
Zajmując odmienne stanowisko, Sąd Apelacyjny wyszedł z założenia,
że przy ocenie charakteru sprawy należy w pierwszej kolejności rozważyć, czy
powodowi przysługuje dochodzone roszczenie. Założenie takie trzeba uznać za
błędne, ponieważ - jak już niejednokrotnie podkreślał Sąd Najwyższy -
dopuszczalność drogi sądowej nie jest uwarunkowana wykazaniem istnienia
dochodzonego roszczenia, zależy natomiast od tego, czy powód opiera swoje
roszczenie na zdarzeniach prawnych, które mogą stanowić źródło stosunków
cywilnoprawnych.
Uszło też uwagi Sądu Apelacyjnego, że wykładnia art. 1 i 2 k.p.c. powinna
pozostawać w zgodzie z przepisami art. 45 ust. 1, art. 77 ust. 2 i art. 177
Konstytucji RP, które gwarantują każdemu prawo do sądu, stwarzając
domniemanie kompetencji sądu powszechnego we wszystkich sprawach, z
wyjątkiem spraw ustawowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów. Pojęcie
sprawy cywilnej powinno być więc rozumiane szeroko i w żadnym wypadku nie
może być uzależnione od oceny zasadności roszczenia, ponieważ ocena taka
wykracza poza problematykę procesową (zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 10 lipca 2000 r., SK 12/99, OTK 2000, nr 5, poz. 143, uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 22 grudnia 1997 r., III CZP 59/97, nie publ., z dnia 16 maja
7
2007 r., III CZP 35/07, OSNC 2008, nr 7-8, poz. 72 i z dnia 6 czerwca 2012 r., III
CZP 24/12, OSNC 2013, nr 1, poz. 5, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 marca
2004 r., IV CK 113/03, nie publ. oraz postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 22
kwietnia 1998 r., I CKN 1000/97, z dnia 10 marca 1999 r., II CKN 340/98, z dnia 6
maja 2003 r., V CK 435/02, z dnia 14 września 2004 r., III CK 566/03 i z dnia 21
marca 2013 r., III CZP 9/13, OSNC-ZD 2014, nr A, poz. 12).
W sytuacji, w której sprawa ma charakter sprawy cywilnej, droga sądowa
mogłaby być wyłączona tylko wtedy, gdyby przepisy szczególne przekazywały ją do
właściwości sądów szczególnych lub innych organów (art. 2 § 1 i 3 k.p.c.).
Podnoszona przez Sąd Apelacyjny okoliczność, że dochodzone świadczenie jest
„…zbyt mocno zakorzenione w prawie podatkowym…”, niczego nie wyjaśnia.
Za przepis szczególny przekazujący sprawę cywilną do właściwości organu
administracyjnego można uznać tylko taki przepis, który wyraźnie wskazuje,
że organ ten rozstrzyga daną indywidualną sprawę w sposób władczy w drodze
wydania decyzji administracyjnej (zob. postanowienie Kolegium Kompetencyjnego
przy Sądzie Najwyższym z dnia 29 marca 1995 r., III PO 10/94, OSNAPiUS 1995,
nr 16, poz. 210). Poza tym, jak już podkreślał Sąd Najwyższy, przepis przekazujący
rozpoznawanie określonych spraw do właściwości innych organów należy - w razie
wątpliwości - interpretować ściśle (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
12 czerwca stycznia 1992 r., III CZP 138/91, OSNCP 1992, nr 7-8, poz. 128 oraz
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2007 r., IV CSK 390/06,
nie publ.).
Konkludując, trzeba stwierdzić, że zaskarżone postanowienie wydane
zostało z naruszeniem art. 199 § 1 pkt 1 w związku z art. 1 oraz art. 2 § 1 k.p.c.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 oraz art. 108
§ 2 w związku z art. 39821
k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie oraz
postanowienie Sądu Okręgowego z dnia 16 stycznia 2013 r. i przekazał sprawę
temu Sądowi do rozpoznania i do rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
8