Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 460/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Maria Szulc (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa S. W.
przeciwko Z. M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 4 czerwca 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 11 grudnia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda od wyroku
Sądu Okręgowego w P., którym zostało oddalone powództwo o zapłatę kwoty
150.000 zł z tytułu zwrotu świadczenia nienależnego.
Rozstrzygnięcie zapadło w oparciu o ustalenie, że pomiędzy stronami oraz
osobami trzecimi zawieranych było szereg umów:
- w dniu 29 lipca 2008 r. została zawarta, stanowiąca podstawę faktyczną żądania,
pomiędzy M. K. działającym między innymi w imieniu pozwanego oraz J. T. a
powodem, w formie aktu notarialnego, umowa przedwstępna sprzedaży udziałów
we własności nieruchomości położonej w P. przy ul. M., którą zobowiązali się mu
sprzedać do dnia 31 grudnia 2008 r. udział wynoszący łącznie 1/12 część za kwotę
600.000 zł, w tym za udział pozwanego za kwotę 150.000 zł. W umowie powód
oświadczył, że całą cenę w kwocie 600.000 zł zapłacił zbywcom przed podpisaniem
umowy. W tym samym dniu pozwany złożył w formie aktu notarialnego
oświadczenie o potwierdzeniu umowy sprzedaży. W rzeczywistości żadna kwota
z tytułu ceny nie została przez powoda zapłacona. Mimo upływu terminu zawarcia
umowy przyrzeczonej w dniu 31 grudnia 2008 r. strony w dniu 14 lipca 2009 r.
zawarły, w formie aktu notarialnego, kolejną umowę przedwstępną sprzedaży
udziałów wynoszących łącznie 640/680 części za kwotę 600.000 zł, w tym za udział
pozwanego za kwotę 300.000 zł, przy czym powód oświadczył, że całą cenę w
kwocie 600.000 zł wpłacił, a zbywcy ten fakt potwierdzili;
- w dniu 29 lipca 2009 r. powód zawarł jeszcze dwie umowy – jako nabywca
z przedsiębiorstwem Wielobranżowym „O.” spółką z o.o. w P. umowę ustanowienia
odrębnej własności i sprzedaży trzech lokali przy ulicy W. za środki pochodzące z
kredytu w kwocie 850.000 zł oraz jako zbywca z K. K. (prezesem zarządu spółki
„O.”) i M. K. przedwstępną umowę sprzedaży tych lokali za kwotę 900.000 zł,
w której wręczenie tytułem zadatku kwoty 600.000 zł pokwitował, mimo że w
rzeczywistości kwota ta nie została wpłacona. Termin zawarcia umowy
przyrzeczonej oraz zapłaty części ceny w kwocie 249.999,96 zł został przedłużony
do dnia 31 grudnia 2010 r., a następnie zmodyfikowano treść umowy
przedwstępnej uzależniając zawarcie umowy przyrzeczonej od warunku w postaci
3
zawarcia umowy sprzedaży w wykonaniu umowy przedwstępnej z dnia 14 lipca
2009 r., zaś w wypadku niespełnienia się tego warunku przewidując wygaśnięcie
umowy przedwstępnej;
- J. T., M. K., P. C. i pozwany Z. M. był zainteresowani nabyciem udziałów w
prawie własności nieruchomości położonej przy ulicy M. i w okresie od dnia 30 maja
2008 r. do 4 sierpnia 2009 r. zawarli z jedną z właścicielek udziałów umowę
przedwstępną sprzedaży udziałów, następnie wielokrotnie zmienianą oraz
z dwiema właścicielkami umowy sprzedaży udziałów.
W ocenie Sądu pierwszej instancji zarówno oświadczenie powoda
o uiszczeniu pełnej ceny 600.000 zł, jak i oświadczenie pozwanego stanowiące
pokwitowanie, zawarte w umowie przedwstępnej z dnia 29 lipca 2009 r., były
pozorne. Z uwagi na wysokość dochodu i wydatków w 2007 i 2008 r. powód nie
dysponował w ogóle środkami na uiszczenie tej kwoty. Moc dowodowa aktu
notarialnego jako dokumentu urzędowego rozciągała się tylko na urzędowe
poświadczenia, że strony przy zawieraniu umowy rzeczywiście złożyły
oświadczenia woli i wiedzy o treści zawartej w dokumencie, natomiast nie
obejmowała zgodności pokwitowania z rzeczywistym stanem rzeczy. Sąd drugiej
instancji wskazał, że w świetle art. 247 k.p.c. nie było przeszkód do dowodzenia
niezgodności z rzeczywistym stanem rzeczy zapisu o uiszczeniu przez powoda
pełnej ceny i potwierdzenia tego faktu przez pozwanego. Odnosząc się do
twierdzenia pozwanych, że powód nie uiścił na rzecz nabywców żadnych kwot,
zaaprobował w świetle dowodów osobowych oraz dokumentów ustalenie, że wbrew
treści aktu notarialnego w rzeczywistości zapłata tej kwoty nie nastąpiła.
W konkluzji stwierdził, że ustalenie to uzasadnia oddalenie powództwa z tej
przyczyny czyniąc zbędnym badanie pozorności umowy przedwstępnej.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił w ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej naruszenie prawa materialnego przez jego niewłaściwe zastosowanie –
art. 2 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r.- Prawo o notariacie (j.t.; z 2008 r., nr 189,
poz. 1158 ze zm.; dalej Pr. not.) i art. 6 k.c. Naruszenie przepisów postępowania
mogące mieć istotny wpływ na wynik sprawy wywiódł z zarzutów naruszenia art.
244 § 1 k.p.c., art. 252 k.p.c., art. 316 § 1 k.p.c., art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1
k.p.c. i art. 382 k.p.c. Wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz wyroku Sądu
4
Okręgowego w P. z dnia 27 kwietnia 2012 r. i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c.
w zw. z art. 391 k.p.c. może stanowić uzasadnioną podstawę kasacyjną jedynie
wtedy, gdy skarżący wykaże, że z powodu wadliwości uzasadnienie uniemożliwia
Sądowi Najwyższemu sprawdzenie prawidłowości orzeczenia. (postanowienie
Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2010 r., III CSK 120/09, wyrok z dnia
25 stycznia 2010 r., I UK 244/09, nie publ.). Motywy zaskarżonego wyroku takich
wadliwości nie wykazują, zwłaszcza wobec zaaprobowania przez Sąd drugiej
instancji oceny materiału dowodowego i szczegółowego wskazania na przyczyny
takiego stanowiska w zakresie ustaleń istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Z tej
też przyczyny nie może być zasadny zarzut naruszenia art. 382 k.p.c. przez
pominięcie w ocenie oświadczenia pozwanego z dnia 29 lipca 2008 r., skoro Sąd
Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu pierwszej instancji w przedmiocie
niezgodności pokwitowania z rzeczywistym stanem rzeczy.
Pozostałe zarzuty przepisów postępowania wiążą się ściśle z zarzutami
naruszenia prawa materialnego i ich ocena wymaga w pierwszej kolejności
odniesienia się do charakteru stosunku prawnego łączącego strony i charakteru
oświadczeń stron o wręczeniu kwoty pieniężnej i o potwierdzeniu jej otrzymania.
W umowie przedwstępnej strony poza istotnymi postanowieniami (art. 389
k.c.) mogą do jej treści wprowadzić, w granicach określonych w art. 3531
k.c.
postanowienia, które nie przesądzają o jej bycie i nie stanowią o jej skuteczności,
ale kształtują zachowania stron w okresie poprzedzającym zawarcie umowy
przyrzeczonej. Do takich postanowień należy między innymi określenie
zobowiązania jednej ze stron do spełnienia świadczenia z umowy przyrzeczonej.
Powstaje jednak pytanie, jak należy zakwalifikować oświadczenie strony
umowy przedwstępnej o zapłaceniu ceny sprzedaży przedmiotu umowy
przyrzeczonej oraz oświadczenie drugiej strony, złożone odrębnie, potwierdzające
zapłatę. Oświadczenia te nie stanowią postanowienia stanowiącego element
konieczny umowy przedwstępnej, jak również nie odnoszą się do spełnienia
świadczenia z tej umowy (zawarcie umowy przyrzeczonej). Na tym etapie stosunku
5
prawnego nie istnieje jeszcze zobowiązanie z umowy przyrzeczonej, a więc nie
mogą powodować skutku spełnienia świadczenia z tej umowy – nie kształtują
czynności prawnej i nie zawierają elementu woli skierowanego na umorzenie
zobowiązania. Stwierdzają jedynie fakt spełnienia uzgodnionego przyszłego
świadczenia, należy więc zakwalifikować je jako oświadczenia wiedzy, a nie
oświadczenia woli. Treścią oświadczenia kupującego jest stwierdzenie, że pewną
kwotę pieniężną zapłacił sprzedawcy, a treścią oświadczenia sprzedawcy
pokwitowanie przyjęcia tej kwoty. Pokwitowanie stanowi potwierdzenie wykonania –
jest ono źródłem wynikającego z jego treści domniemania, że świadczenie zostało
spełnione (art. 462 k.c.). Z punktu widzenia prawa procesowego, co do zasady,
pokwitowanie jest dokumentem prywatnym w rozumieniu art. 245 k.p.c. i jako taki
potwierdza jedynie, że osoba, która je podpisała złożyła tej treści oświadczenie.
Nie jest dowodem rzeczywistego stanu rzeczy, dłużnik może zatem dowodzić
i twierdzić, że treść złożonych oświadczeń nie odpowiada prawdzie.
Akt notarialny, zgodnie z art. 2 § 2 Pr. not., jest dokumentem urzędowym
w rozumieniu art. 244 § 1 k.p.c. Korzysta z dwóch domniemań wzruszalnych –
domniemania prawdziwości, czyli autentyczności oraz domniemania zgodności
z prawdą tego, co zostało w nim urzędowo zaświadczone. Badanie mocy
dowodowej dokumentu urzędowego wymaga odróżnienia, na tle konkretnego
dokumentu, właściwej treści „zaświadczającej” od pozostałej treści dokumentu oraz
właściwego zakresu „zaświadczenia”, bo tylko ta treść dokumentu jest objęta
domniemaniem, a pozostała treść podlega ocenie na zasadach ogólnych (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2010 r., I CSK 340/09, OSNC – ZD z 2010 r.,
nr 3, poz. 97). Akty notarialne dokumentujące określoną czynność prawną zalicza
się do dokumentów konstytutywnych, ucieleśniają bowiem i wyrażają określoną
czynność prawną, natomiast inne akty do dokumentów sprawozdawczych,
narratywnych. Problem domniemania zgodności z prawdą dotyczy wyłącznie
dokumentów urzędowych sprawozdawczych, a taki charakter nosi akt notarialny
w części obejmującej jego treścią oświadczenia wiedzy. Strony złożyły
oświadczenia o zapłacie kwoty 150.000 zł i potwierdzeniu przyjęcia tej kwoty
w aktach notarialnych, lecz nie zmienia to charakteru tych oświadczeń jako
oświadczeń wiedzy, czego skutkiem jest objęcie ich domniemaniem zgodności
6
z prawdą. Domniemanie to jest wzruszalne, a jego obalenie następuje w drodze
przeprowadzenia dowodu (art. 252 k.p.c.). Ograniczenia dowodowe, przewidziane
w art. 247 k.p.c. obejmują jedynie dokument urzędowy obejmujący czynność
prawną, natomiast nie dotyczą dokumentu narratywnego zawierającego
oświadczenie wiedzy, a więc dowodzenie jego niezgodności z prawdą może być
przeprowadzone wszelkimi środkami dowodowymi. Stąd aczkolwiek błędne jest
stanowisko Sądu, że pokwitowanie pozwanego zawarte w akcie notarialnym
potwierdzało jedynie, że osoba, która go podpisała, złożyła tej treści oświadczenie,
to prawidłowo został wyprowadzony wniosek o dopuszczalności twierdzenia
i dowodzenia, że treść złożonego oświadczenia nie odpowiadała prawdzie.
Ciężar dowodu przy obalaniu domniemania zgodności dokumentu
urzędowego z prawdą reguluje art. 252 k.p.c., który nakłada obowiązek
przeprowadzenia dowodu przeciwieństwa na stronę zaprzeczającą tej zgodności.
Wykazanie niezgodności z rzeczywistym stanem rzeczy oświadczenia powoda
o zapłacie ceny i oświadczenia pozwanego o pokwitowaniu jej przyjęcia
spoczywało zatem na pozwanym. Wbrew twierdzeniu skarżącego fakt
przedstawienia jako dowodu aktów notarialnych zawierających w swej treści
powyższe oświadczenia nie eliminował możliwości wykazania innego stanu rzeczy
za pomocą dowodów osobowych. Argumenty zmierzające do zakwestionowania
oceny tych dowodów dokonanej przez Sąd drugiej instancji, jako niedopuszczalne
w świetle art. 3983
§ 3 i 39813
§ 2 in fine k.p.c., uchylają się spod kontroli Sądu
Najwyższego. Błędnie także skarżący podnosi, że został obciążony w toku
postępowania ciężarem dowodu powyższych okoliczności z pominięciem regulacji
zawartej w art. 252 k.p.c. Motywy zaskarżonego wyroku w sposób oczywisty
wskazują, że Sądy obu instancji odniosły się do twierdzeń pozwanego odnośnie do
prawdziwości obu oświadczeń wiedzy i materiał dowodowy oceniały w kontekście
wykazania przez niego faktów stanowiących podstawę tych twierdzeń. Powód poza
twierdzeniem, że wykazał aktami notarialnymi fakt przekazania sumy pieniężnej
oraz fakt potwierdzenia przekazania przez pozwanego i mimo to został obciążony
przez Sąd ciężarem dowodu okoliczności przeciwnej, nie wykazuje z jakich
konkretnie czynności procesowych Sądu lub jakich fragmentów motywów taki
wniosek wywodzi.
7
Z uwagi na powyższe nie mogą być skuteczne zarzuty naruszenia art. 2 § 2
Pr. not. i art. 244 § 1 k.p.c. poprzez odmowę mocy dowodowej dokumentom
urzędowym oraz zarzuty naruszenia art. 6 k.c., art. 252 k.p.c. i art. 316 § 1 k.p.c.
oparte na twierdzeniu, że Sąd drugiej instancji wadliwie obciążył powoda ciężarem
dowodu prawdziwości złożonych w akcie notarialnym oświadczeń wiedzy.
Na marginesie jedynie należy wskazać, że Sąd Najwyższy dostrzega
rozbieżność rozstrzygnięć w sprawie niniejszej oraz w sprawie Sądu Apelacyjnego,
sygn. I ACa 9…/12, jednakże rozpoznaje szczególny środek zaskarżenia, jakim jest
skarga kasacyjna, pozostając związanym granicami podstaw, których zakres
wyznaczają zarzuty i ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę
zaskarżonego orzeczenia (art. 39813
§ 1 i 2 k.p.c.).
Z tych względów orzeczono jak w sentencji na podstawie art. 39814
k.p.c.