Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 552/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 sierpnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Wojciech Katner
SSN Anna Owczarek
w sprawie z powództwa A. K. i małoletniego F. K. reprezentowanego przez matkę
A. K.
przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń Spółce Akcyjnej
z siedzibą w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 7 sierpnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej Rzecznika Praw Obywatelskich
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 grudnia 2012 r.
1. uchyla zaskarżony wyrok w punkcie 2 (drugim) w części
oddalającej apelację obojga powodów co do kwot po 50.000
(pięćdziesiąt tysięcy) złotych z ustawowymi odsetkami od dnia
14 października 2011 roku do dnia zapłaty na rzecz każdego
z nich oraz w punkcie 4 (czwartym) i w tej części sprawę
przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
2
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego,
2. odrzuca skargę kasacyjną w pozostałym zakresie.
3
UZASADNIENIE
Po ostatecznym sprecyzowaniu roszczeń powódka A. K. i małoletni powód F.
K. domagali się zasądzenia od pozwanego Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń
S.A. z siedzibą w W. kwot po 100.000 zł na rzecz każdego z nich, z ustawowymi
odsetkami od dnia 13 października 2011 r. w odniesieniu do małoletniego powoda
oraz od dnia 14 października 2011 r. w stosunku do powódki tytułem
zadośćuczynienia za naruszenie ich dóbr osobistych w związku ze śmiercią M. K. -
męża powódki i ojca powoda w wypadku komunikacyjnym w dniu 13 września 2003
roku.
Sąd Okręgowy w P. ustalił, że powódka zawarła związek małżeński z M. K.
w dniu 17 lutego 2001 roku po kilkuletnim okresie znajomości. W dniu 22 sierpnia
2001 roku urodził się małoletni powód. Stanowili kochającą się i zżytą ze sobą
rodzinę. W dniu 13 września 2003 r. A. K. kierując samochodem ciężarowym marki
Renault nie zachował szczególnej ostrożności i najechał na jadącego rowerem M.
K., powodując jego śmierć na miejscu. Sprawca wypadku był ubezpieczony od
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych w pozwanym
Powszechnym Zakładzie Ubezpieczeń S.A. w W. Nagła śmierć męża była
traumatycznym przeżyciem dla powódki i źródłem cierpień psychicznych z powodu
których uczęszczała na terapię oraz zażywała leki psychotropowe i uspokajające.
W 2004 roku powódka ukończyła studia, od 2005 roku rozpoczęła pracę w
charakterze specjalisty w Orkiestrze Kameralnej Radia A. osiągając dochody na
poziomie 4.500 zł miesięcznie i z dodatkowego zatrudnienia 1.000 zł miesięcznie.
W 2004 r. A. K. nabyła mieszkanie za kwotę 90.000 zł, w którym po
przeprowadzeniu remontu zamieszkała z synem, zaś w 2010 r. kupiła działkę w S.
Nie związała się z innym mężczyzną i samotnie wychowuje małoletniego syna F.,
który ze względu na problemy wychowawcze korzystał z pomocy Poradni
Psychologiczno – Pedagogicznej w P. Po wypadku w toku postępowania
likwidacyjnego pozwany wypłacił na rzecz powódki kwotę 40.000 zł, a na rzecz
małoletniego powoda kwotę 30.000 zł tytułem odszkodowania za znaczne
pogorszenie się ich sytuacji życiowej po śmierci męża i ojca. Wyrokiem z dnia 12
października 2005 r. Sąd Okręgowy w P. przyznał powódce dalszą kwotę 10.000 zł,
a na rzecz małoletniego powoda dalszą kwotę 30.000 zł tytułem odszkodowania na
4
podstawie art. 446 § 3 k.c. Zasądził ponadto na rzecz małoletniego powoda
skapitalizowaną rentę w łącznej kwocie 7.680 zł za okres od dnia 1 października
2003 r. do dnia 30 września 2005 r. oraz rentę na przyszłość po 320 zł miesięcznie.
Powołując się na powyższe ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy wskazał,
że roszczenie powodów o zadośćuczynienie za naruszenie przysługującego im
dobra osobistego w postaci więzi rodzinnej ze zmarłym znajduje podstawę prawną
w art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c. Biorąc pod uwagę charakter tych więzi,
rozmiar doznanych cierpień psychicznych, ich długotrwałość i wpływ na życie
powodów, Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z dnia 13 czerwca 2012 roku zasądził od
pozwanego po 10.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 14 października 2011 r.
na rzecz każdego z powodów, w pozostałym zakresie powództwo oddalił i orzekł o
kosztach procesu.
Po rozpoznaniu apelacji obu stron Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 5 grudnia
2012 r podwyższył zadośćuczynienie do kwot po 50.000 złotych z ustawowymi
odsetkami od dnia 14 października 2011 roku do dnia zapłaty na rzecz każdego
z powodów, oddalając apelację powodów w pozostałej części i apelację pozwanego
w całości. Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd
pierwszej instancji, uznał jednakże przyznane powodom zadośćuczynienie za zbyt
niskie i nieadekwatne do skali cierpień psychicznych wywołanych zerwaniem więzi
rodzinnych łączących powodów ze zmarłym. Jednocześnie Sąd Apelacyjny wskazał,
że ustalając wysokość zadośćuczynienia z tytułu naruszenia dóbr osobistych
powodów nie można wprost przenosić na grunt zadośćuczynienia zasądzanego
w oparciu o art. 448 k.c. reguł określających wysokość zadośćuczynienia z powodu
śmierci osoby bliskiej przysługującego aktualnie na podstawie art. 446 § 4 k.c.
Przesłanką bowiem tego pierwszego jest naruszenie dobra osobistego, które co do
zasady jest chronione przez roszczenia niemajątkowe, natomiast roszczenie
o zadośćuczynienie ma w stosunku do nich jedynie charakter uzupełniający.
Z tych przyczyn uznał za właściwe zadośćuczynienie wynoszące ostatecznie po
50.000 złotych na rzecz każdego z powodów, a nie po 100.000 złotych, jak tego
żądali apelujący.
Powyższy wyrok zaskarżył w części oddalającej apelację powodów Rzecznik
Praw Obywatelskich zarzucając naruszenie prawa materialnego, tj. art. 448
5
w związku z art. 24 § 1 k.c. oraz art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 2 Konstytucji i art. 47
Konstytucji RP. Skarżący wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustawa z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie kodeksu cywilnego oraz niektórych
innych ustaw (Dz. U. 2008, Nr 116, poz. 731) dodała z dniem 3 sierpnia 2008 roku
do art. 446 k.c. kolejny § 4, przewidujący, że sąd może przyznać najbliższym
członkom rodziny zmarłego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia
pieniężnego za krzywdę wynikającą ze śmierci osoby bliskiej. Przepis ten znajduje
zastosowanie do zdarzeń zaistniałych po jego wejściu w życie, co zrodziło istotne
praktycznie i wywołujące kontrowersje w doktrynie i judykaturze zagadnienie
uprawnień najbliższych członków rodziny osób zmarłych w wyniku czynów
niedozwolonych przed dniem 3 sierpnia 2008 roku do zrekompensowania krzywdy
wywołanej tym zgonem. Ostatecznie w orzecznictwie Sądu Najwyższego
ukształtowało się jednolite stanowisko zgodnie z którym, najbliższemu członkowi
rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 k.c. w związku z art. 24 § 1 k.c.
zadośćuczynienie pieniężne za doznaną przed dniem 3 sierpnia 2008 r. krzywdę,
stanowiącą następstwo naruszenia deliktem dobra osobistego w postaci prawa do
życia w pełnej rodzinie czy też szczególnej więzi rodzinnej ze zmarłym, której
zerwanie powoduje ból, cierpienia psychiczne, poczucie krzywdy i osamotnienia
( por. uchwały Sądu Najwyższego: z dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10,
OSNC-ZD 2011, nr B, poz. 42, z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11,OSNC 2012,
nr 1, poz. 10, z dnia 7 listopada 2012 r., III CZP 67/12 ,OSNC 2013, nr 4, poz. 45,
z dnia 20 grudnia 2012 r., III CZP 93/12, OSNC 2013, nr 7-8, poz. 84 oraz wyroki
Sądu Najwyższego: z dnia 10 listopada 2010 r., II CSK 248/10, z dnia 11 maja
2011 r., I CSK 621/10).
W świetle stanowiska judykatury za zasadny uznać więc należy zarzut
naruszenia art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c. przez niewłaściwe ustalenie
w rozpatrywanej sprawie hierarchii przyznanych pokrzywdzonym środków ochrony
naruszonych dóbr osobistych, a ściślej instrumentów prawnych zmierzających do
usunięcia negatywnych skutków ich naruszenia. Trafnie kwestionowany przez
skarżącego pogląd Sądu Apelacyjnego, iż w świetle art. 448 k.c. roszczenie
6
o zadośćuczynienie ma jedynie charakter uzupełniający, co miałoby przekładać się
na jego wysokość, jest bowiem zbyt ogólnikowy, a przez to nieadekwatny do
realiów rozpatrywanej sprawy. Zadośćuczynienie przewidziane w art. 448 k.c. jest
roszczeniem samodzielnym, niezależnym od innych środków potrzebnych do
usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego, których wybór ustawa pozostawia
pokrzywdzonemu. Dopuszczalna jest zatem kumulacja poszczególnych środków
ochrony dóbr osobistych przewidzianych w art. 24 i 448 k.c. Brak jest jakichkolwiek
kryteriów szczegółowych określających relacje pomiędzy roszczeniami
niemajątkowymi i majątkowymi przysługującymi na wypadek naruszenia dóbr
osobistych i z całą pewnością teza o jedynie posiłkowym, uzupełniającym
czy drugorzędnym znaczeniu zadośćuczynienia za krzywdę na gruncie art. 448 k.c.,
co miałoby rzutować na jego wymiar, jak zdaje się sugerować Sąd Apelacyjny, jest
za daleko idąca.
Art. 23 k.c. wymienia jedynie przykładowo dobra osobiste człowieka, które
mogą doznać uszczerbku w następstwie bezprawnego postępowania sprawcy
naruszenia. Jest to katalog otwarty, a przewidziane w art. 24 i 448 k.c. środki
usunięcia skutków naruszenia dóbr osobistych pozostawać powinny w związku
z rodzajem chronionego dobra osobistego, sposobem jego naruszenia, a także
konsekwencjami naruszenia dla pokrzywdzonego. Ocena zgłoszonych przez
pokrzywdzonego roszczeń zmierzających do ochrony naruszonych dóbr osobistych
i usunięcia skutków ich naruszenia dokonywana jest przez Sąd na tle okoliczności
każdego indywidualnie rozpatrywanego przypadku. Nie jest więc wykluczone
miarkowanie wysokości dochodzonego zadośćuczynienia w sytuacji, w której Sąd
uzna, że interes pokrzywdzonego w sposób wystarczająco satysfakcjonujący
zaspokaja zastosowanie środków o charakterze niemajątkowym takich jak
przykładowo przeproszenie, wyrażenie żalu czy odwołanie zarzutów. Istotny jest
rodzaj naruszonego dobra, albowiem ciężar gatunkowy poszczególnych dóbr
osobistych nie jest jednakowy i nie wszystkie dobra osobiste zasługują na
jednakowy poziom ochrony za pomocą środków o charakterze majątkowym.
Takie dobra osobiste jak życie, wolność, zdrowie, dobre imię, a także prawo do
zachowania więzi rodzinnych i życia w pełnej rodzinie stanowią niewątpliwie dobra
szczególne, stąd powinny podlegać wzmożonej ochronie, co przekłada się zarówno
7
na możliwość zasądzenia zadośćuczynienia w konkretnej sprawie, jak i na jego
wysokość. W sytuacji dochodzenia przez osieroconych członków rodziny
zadośćuczynienia za krzywdę wywołaną zerwaniem więzi uczuciowej i rodzinnej
łączącej ich ze zmarłym, powoływanie się przez Sąd na potrzebę ,,miarkowania”
wysokości tego zadośćuczynienia z uwagi na preferencję usuwania skutków
naruszenia dóbr osobistych za pomocą niemajątkowych instrumentów ochrony jest
nietrafne. W orzecznictwie wskazano, że określenie "odpowiedniej" sumy
zadośćuczynienia przyznawanego na podstawie art. 448 k.c. wymaga rozważenia
wszystkich okoliczności sprawy, w szczególności rodzaju naruszonego dobra,
rozmiaru doznanej krzywdy oraz intensywności naruszenia (por. wyrok Sądu
Najwyższego z 16 kwietnia 2002 r., V CKN 1010/00, OSNC 2003 nr 4, poz. 56).
Podzielić w związku z tym należy zarzut skargi kasacyjnej, że określona przez Sąd
Apelacyjny wysokość zadośćuczynienia nie uwzględnia w sposób wystarczający
rozmiarów krzywdy będącej skutkiem traumatycznych dla powodów przeżyć
związanych z nagłą śmiercią męża i ojca w wypadku komunikacyjnym. Określenie
zadośćuczynienia w wysokości nieodpowiedniej do okoliczności stanowiących
podstawę jego przyznania stanowi postać naruszenia art. 448 k.c., stąd na
podstawie art.39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.
Skarga kasacyjna podlegała odrzuceniu na podstawie art. 3986
§ 2 i 3 k.p.c.
jako niedopuszczalna w zakresie, w jakim zaskarżono wyrok Sądu Apelacyjnego
w części oddalającej apelację powoda F. K. co do odsetek ustawowych od kwoty
50.000 złotych za jeden dzień, a mianowicie za dzień 13 października 2011 roku.
Skarżący przeoczył bowiem, że apelacja F. K. od wyroku Sądu Okręgowego nie
objęła rozstrzygnięcia tego Sądu co od odsetek ustawowych od dochodzonej kwoty
za dzień 13 października 2011 roku, tak więc w tej części wyrok Sądu pierwszej
instancji stał się prawomocny.