Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 93/12
UCHWAŁA
Dnia 20 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa R. R.
przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń S.A. w W.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 20 grudnia 2012 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny
postanowieniem z dnia 19 września 2012 r.,
„Czy w świetle art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r.
o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu
Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych
(Dz.U. z 2003 r., Nr 124, poz. 1152 ze zm.) - w brzmieniu
obowiązującym przed 11 lutego 2012 r., zakład ubezpieczeń ponosi
wobec najbliższych członków rodziny zmarłego odpowiedzialność
gwarancyjną za doznaną krzywdę, na podstawie art. 448 k.c.
w związku z art. 24 § 1 k.c.?”
podjął uchwałę:
2
Artykuł 34 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r.
o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym
Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli
Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.) - w brzmieniu
sprzed dnia 11 lutego 2012 r. - nie wyłączał z zakresu ochrony
ubezpieczeniowej zadośćuczynienia za krzywdę osoby, wobec
której ubezpieczony ponosił odpowiedzialność na podstawie art.
448 k.c.
3
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 19 stycznia 2012 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo w
części dotyczącej roszczenia o zasądzenie zadośćuczynienia za krzywdę, której
powódka doznała na skutek śmierci syna w wypadku komunikacyjnym. Sąd nie
podzielił stanowiska powódki, że najbliższy członek rodziny osoby, która poniosła
śmierć na skutek wypadku komunikacyjnego przed dniem 3 sierpnia 2008 r., może
domagać się od ubezpieczyciela – na podstawie art. 448 w związku z art. 23 i art.
24 k.c. – zadośćuczynienia z tytułu naruszenia dobra osobistego w postaci więzi
rodzinnej. Uznał bowiem, że zgodnie z art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r.
o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i
Polskim Biurze Ubezpieczeń Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.;
dalej: „u.u.o.”), w brzmieniu sprzed dnia 11 lutego 2012 r., odpowiedzialność
ubezpieczyciela z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznym nie obejmowała spornego roszczenia.
Rozpoznając apelację powódki, Sąd Apelacyjny przedstawił – na podstawie
art. 390 § 1 k.p.c. – przytoczone na wstępnie zagadnienie prawne.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne dotyczy
odpowiedzialności ubezpieczyciela z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody wyrządzone w związku
z ruchem tych pojazdów. Wynikająca z art. 822 k.c. istota takiego ubezpieczenia
polega na tym, że ubezpieczyciel naprawia – zamiast ubezpieczającego albo
ubezpieczonego – określone w umowie ubezpieczenia szkody wyrządzone osobom
trzecim, jeżeli wobec nich odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo
ubezpieczony. Zakres odpowiedzialności ubezpieczającego albo ubezpieczonego
wyznacza co do zasady, akcesoryjny w stosunku do tej odpowiedzialności, zakres
odpowiedzialności ubezpieczyciela z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2007 r., III CZP
146/06, OSNC 2007, nr 11, poz. 161). Z tego względu rozstrzygnięcie, czy
odpowiedzialność ubezpieczyciela obejmowała także przyznanie na podstawie art.
art. 448 k.c. zadośćuczynienie za krzywdę doznaną przez osoby bliskie zmarłego
4
powinno być poprzedzone ustaleniem, że odpowiedzialność za tę krzywdę ponosi
ubezpieczający albo ubezpieczony.
Obecny kształt przewidzianemu w art. 448 k.c. zadośćuczynieniu za krzywdę
wyrządzoną naruszeniem dobra osobistego nadała ustawa z dnia 23 sierpnia
1996 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 114, poz. 542; dalej: „ustawa
nowelizująca z 1996 r.”), która weszła w życie z dniem 28 grudnia 1996 r. (art. 4
ustawy nowelizującej z 1996 r.). Znowelizowany art. 448 k.c. nie przesądził jednak
wątpliwości, czy można na jego podstawie dochodzić zadośćuczynienia za krzywdę
spowodowaną śmiercią osoby bliskiej. W Kodeksie cywilnym nie było jeszcze
odpowiednika art. 166 k.z., przewidującego możliwość przyznania najbliższym
członkom rodziny zmarłego stosownej sumy pieniężnej jako zadośćuczynienia
za doznaną przez nich krzywdę moralną. W art. 446 § 3 k.c. przewidziano
natomiast jedynie możliwość przyznania najbliższym członkom rodziny zmarłego
stosownego odszkodowania, jeżeli wskutek śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie
ich sytuacji życiowej. W judykaturze dotyczącej tego przepisu ostatecznie – po
okresie niejednolitych i zmiennych orzeczeń – przeważyło stanowisko, że
roszczenie oparte na art. 446 § 3 k.c. ma charakter mieszany, kompensujący nie
tylko szkodę majątkową, ale także ściśle związany z nią uszczerbek niemajątkowy,
wyrażający się w znacznym pogorszeniu sytuacji życiowej poszkodowanego
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 października 2007 r., IV CSK 192/07,
OSNC-ZD 2008, z. C, poz. 88, z dnia 15 października 2002 r., II CKN 985/00,
z dnia 25 lutego 2004 r., II CK 17/03, z dnia 30 czerwca 2004 r., IV CK 445/03,
z dnia 22 lipca 2004 r., II CK 479/03 i z dnia 16 kwietnia 2008 r., V CSK 544/07,
niepubl.). Art. 446 § 3 k.c. nie był jednak stosowany – co należy podkreślić – jako
podstawa do kompensowania samej tylko krzywdy, spowodowanej śmiercią
najbliższego członka rodziny.
Ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 116, poz. 731; dalej: „ustawa nowelizująca
z 2008 r.), która weszła w życie z dniem 3 sierpnia 2008 r. (art. 5 ustawy
nowelizującej z 2008 r.), dodano do art. 446 k.c. paragraf czwarty, stanowiący, że
sąd może także przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednią
sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Po tej zmianie
5
stanu prawnego kontrowersję wywołała kwestia, czy znowelizowany art. 448 k.c.
mógł stanowić podstawę do przyznania osobom najbliższym zmarłego
zadośćuczynienia za krzywdę przed wejściem w życie art. 446 § 4 k.c.
Rozstrzygniecie tego sporu wymagało określenia dobra osobistego naruszonego
przez sprawcę śmierci osoby bliskiej. Odstępując od ujmowania krzywdy jako
cierpienia spowodowanego stratą osoby bliskiej, w nowszym orzecznictwie przyjęto
koncepcję odrębnego dobra osobistego w postaci szczególnej emocjonalnej więzi
rodzinnej, podlegającego ochronie na podstawie art. 23, art. 24 i art. 448 k.c.
Obecnie w orzecznictwie Sądu Najwyższego jest ugruntowane jednolite
stanowisko, że spowodowanie śmierci osoby bliskiej może stanowić naruszenie
dobra osobistego członków rodziny zmarłego w postaci szczególnej więzi rodzinnej
i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c., jeżeli
śmierć nastąpiła na skutek deliktu przed dniem 3 sierpnia 2008 r. (por. uchwały
Sądu Najwyższego: z dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10, OSNC-ZD 2011,
z. B, poz. 42 i z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11, OSNC 2012, nr 1 poz. 10 oraz
wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CSK 307/09, OSNC-ZD
2010, z. C, poz. 91, z dnia 25 maja 2011, II CSK 537/10, niepubl., z dnia
10 listopada 2010 r., z dnia 11 maja 2011 r., I CSK 621/10 i z dnia 15 marca
2012 r., I CSK 314/11, niepubl.) Należy podkreślić, że wszystkie przytoczone
orzeczenia zostały wydane w sprawach, w których roszczenia z tytułu
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej były bezpośrednio dochodzone od
ubezpieczycieli. Sąd Najwyższy w żadnym z nich nie dopatrzył się podstaw do
zakwestionowania zasady, że zakres odpowiedzialności ubezpieczycieli odpowiada
zakresowi odpowiedzialności ubezpieczonych. W wyroku z dnia 2 grudnia 2009 r.,
I CSK 149/09 (niepubl.) Sąd Najwyższy wprost stwierdził, że nie podziela
zapatrywania, że ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej nie obejmuje
odpowiedzialności za spowodowane śmiercią syna w wypadku komunikacyjnym
w dniu 26 grudnia 2006 r. naruszenie dobra osobistego ojca w postaci utraty relacji
między ojcem a synem.
Z ugruntowanego orzecznictwa Sądu Najwyższego, obejmującego zarówno
uchwały, jak i wyroki wydane w sprawach, w których bezpośrednio pozywano
ubezpieczycieli zobowiązanych do odszkodowania w związku ze zdarzeniem
6
objętym umową ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej, wynika, że Sąd
Najwyższy pośrednio, lecz bez wątpliwości i konsekwentnie uznawał, iż umowa
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za
szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów obejmuje także
zadośćuczynienie za krzywdę osoby, wobec której ubezpieczony ponosił
odpowiedzialność na podstawie art. 448 k.c. Nie ma podstaw do odstąpienia od tej
linii orzecznictwa Sądu Najwyższego, dominującej także w orzecznictwie sądów
powszechnych. Nie można dopatrywać się ich zwłaszcza w nowelizacji art. 34 ust.
1 u.u.o., dokonanej ustawą z dnia 19 sierpnia 2011 r., o zmianie ustawy
o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym
i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 205, poz. 1210;
dalej: „ustawa nowelizacyjna z 2011 r.”), która weszła w życie z dniem 11 lutego
2012 r. (art. 11 ustawy nowelizacyjnej z 2011 r.), stanowiącej zasadnicze –
w ocenie Sądu odwoławczego – źródło wątpliwości uzasadniających
przedstawienie rozstrzyganego zagadnienia prawnego.
Art. 34 ust. 1 u.u.o. w brzmieniu sprzed dnia 11 lutego 2012 r. stanowił, że
z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje
odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są
obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu
szkodę, której następstwem jest śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia bądź
utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia. Dokonana ustawą nowelizacyjną
z 2011 r. zmiana tego przepisu polegała na zastąpieniu użytego w nim zwrotu
„szkodę, której następstwem jest” zwrotem „szkodę, będącą następstwem”. Dopiero
znowelizowany art. 34 ust. 1 u.u.o. stanowi – zdaniem Sądu Apelacyjnego –
podstawę do objęcia ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów
także zadośćuczynienia za krzywdę osoby, wobec której ubezpieczony ponosi
odpowiedzialność na podstawie art. 448 k.c., gdyż w jego nowym brzmieniu
„jest już wyraźnie mowa o naprawieniu szkody, będącej następstwem śmierci”.
Art. 34 ust. 1 u.u.o. w brzmieniu sprzed dnia 11 lutego 2012 r. był
przedmiotem wykładni w orzecznictwie Sądu Najwyższego. W uchwale składu
siedmiu sędziów z dnia 22 kwietnia 2005 r. III CZP 99/04 (OSNC 2005, nr 10, poz.
7
166) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że wynikające z niego uprawnie osoby trzeciej do
żądania od ubezpieczyciela odszkodowania z tytułu ubezpieczenia pojazdu
mechanicznego powstaje wówczas, gdy posiadacz lub kierujący pojazdem
mechanicznym są zobowiązani zgodnie z przepisami prawa cywilnego do
odszkodowania za szkodę wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu. Przepis
ten posługuje się pojęciem szkody szeroko rozumianej, obejmującej zarówno
uszczerbek majątkowy, jak i niemajątkowy. Zawarta w nim regulacja jest wyrazem
woli ustawodawcy zapewnienia osobie trzeciej możliwie pełnej kompensaty szkody
wyrządzonej w związku z ruchem pojazdu mechanicznego.
Mając na względzie tak rozumiany art. 34 ust. 1 w brzmieniu sprzed dnia
11 lutego 2012 r., nie ma podstaw do podzielania zapatrywania, że wyłącza on
z zakresu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej zadośćuczynienie za krzywdę
osoby, wobec której ubezpieczony ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 448
k.c. Takie ograniczenie wymagałoby bowiem wyraźnej podstawy prawnej.
Tymczasem przewidziane w art. 38 u.u.o. wyłączenia odpowiedzialności
ubezpieczyciela dotyczą szkody majątkowej i – jak wyjaśniono w orzecznictwie
(por. uchwałę Sądu Najwyższego III CZP 146/06) – nie ma podstaw do
rozciągnięcia tego przepisu na wypadki wyrządzenia szkody niemajątkowej. W tej
sytuacji, za przyjętą wykładnią przemawia także zasada, że zakres
odpowiedzialności ubezpieczonego wobec osoby trzeciej wyznacza zakres
odpowiedzialności ubezpieczyciela z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej. Podzielenie odrzuconego zapatrywania doprowadziłoby do naruszającego
tę zasadę zróżnicowania zakresu odpowiedzialności ubezpieczonego
i ubezpieczyciela. Oznaczałoby też pozbawienie poszkodowanego możliwości
uzyskana zagwarantowanej ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej,
z wyjątkiem wyraźnych wyłączeń, pełnej rekompensaty szkody wyrządzonej
w związku z ruchem pojazdu mechanicznego. Zadośćuczynienie przyznawane na
podstawie art. 448 k.c. kompensuje bowiem – zgodnie z przytoczonym wyżej
orzecznictwem Sądu Najwyższego – szkodę niemajątkową (krzywdę), której
w związku ze śmiercią spowodowaną ruchem pojazdu mechanicznego doznają
osoby najbliższe zmarłego na skutek naruszenia ich własnego dobra osobistego
w postaci prawa do więzi rodzinnej.
8
Z porównania treści pierwotnego i zmienionego brzmienia art. 34 ust. 1 u.u.o
wynika, że celem nowelizacji było usunięcie ewidentnej usterki redakcyjnej.
Polegała ona na niefortunnym użyciu w pierwotnym przepisie zwrotu „szkodę, której
następstwem jest”, które spowodowało, że z treści pierwotnego brzmienia przepisu
wbrew oczywistemu stanowi rzeczy wynikało, iż naprawiana szkoda jest przyczyną
– zamiast – skutkiem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia bądź też utraty,
zniszczenia lub uszkodzenia mienia. Zastosowanie w znowelizowanym art. 34 ust.
1 u.u.o zwrotu „szkodę, będącą następstwem” wyeliminowało tę usterkę. Mając
zatem na względzie zakres i cel nowelizacji art. 34 u.u.o., nie ma racjonalnych
powodów, aby dopatrywać się w niej merytorycznej zmiany przepisu i przyjmować,
że dopiero znowelizowany art. 34 ust. 1 u.u.o. stanowi podstawę do objęcia
ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej zadośćuczynienia za krzywdę osoby,
wobec której ubezpieczony ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 448 k.c. Art.
34 ust. 1 u.u.o. sprzed i po nowelizacji nie różnią się bowiem merytorycznie.
Za przyjętą wykładnią art. 34 ust. 1 u.u.o. przemawia także rozstrzygnięcie
zagadnienia prawnego stanowiącego przedmiot uchwały Sądu Najwyższego z dnia
7 listopada 2012 r., III CZP 67/12 (niepubl.). Dotyczyło ono kwestii, czy na
podstawie § 10 ust. 1 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 24 marca 2000 r.
w sprawie ogólnych warunków obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności
cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku
z ruchem pojazdów (Dz. U. Nr 26, poz. 310 ze zm.; dalej: „rozporządzenie”)
ubezpieczyciel jest obowiązany do zapłacenia odszkodowania za krzywdę osobie
trzeciej, wobec której ubezpieczony ponosi odpowiedzialność na podstawie art. 448
k.c. Przytoczony § 10 ust. 1 został – po uchyleniu rozporządzenia – zastąpiony
przez art. 34 ust. 1 u.u.o. w brzmieniu sprzed dnia 11 lutego 2012 r. Treść obu
przepisów była identyczna. Rozstrzygając zagadnie prawne, Sąd Najwyższy
w przytoczonej uchwale orzekł, że § 10 ust. 1 rozporządzenia nie wyłączał
z zakresu ochrony ubezpieczeniowej zadośćuczynienia za krzywdę osoby, wobec
której ubezpieczony ponosił odpowiedzialność na podstawie art. 448 k.c.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale.