Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 733/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 sierpnia 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
Protokolant Bogumiła Gruszka
w sprawie z powództwa L. L.
przeciwko Gminie Miasta G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 21 sierpnia 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 26 lipca 2013 r.,
I. uchyla zaskarżony wyrok w zakresie oddalającym apelację
pozwanej Gminy Miasta G. w odniesieniu do rozstrzygnięcia o
odsetkach ustawowych od kwoty 7 083 856,80 zł i zmienia wyrok
Sądu Okręgowego w G. z dnia 4 grudnia 2012 r. w
punkcie I w ten sposób, że zasądza odsetki ustawowe od kwoty 7
083 856,80 zł od dnia 4 grudnia 2012 r., oddalając żądanie
zasądzenia odsetek w pozostałej części;
II. oddala skargę kasacyjną w pozostałym zakresie;
2
III. zasądza od pozwanej Gminy Miasta G. na rzecz powoda
kwotę 5 400 zł (pięć tysięcy czterysta) z tytułu kosztów
postępowania kasacyjnego.
3
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację pozwanej od wyroku
Sądu Okręgowego w G. z dnia 4 grudnia 2012 r., którym zasądzono od niej na
rzecz powoda kwotę 7 083 856,89 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1 grudnia
2009 r.
Podstawą rozstrzygnięcia były następujące ustalenia i wnioski:
Pozwana Gmina była inwestorem budowy stadionu piłkarskiego P. A.,
przygotowywanego na rozgrywki w piłce nożnej „EURO 2012". W celu realizacji
zadań inwestora pozwana zawiązała spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością
o nazwie „B. E. G. " (dalej: „B. E. ") i powierzyła jej zarządzanie projektem „A. B.".
Projekt obejmował celowy i uporządkowany proces działań, zmierzających do
wybudowania stadionu i infrastruktury wokół niego oraz przygotowanie go do
eksploatacji i komercjalizacji. Spółka miała zaciągać w imieniu i na rzecz Gminy
zobowiązania w ramach umów na usługi, dostawy i roboty budowlane.
W dniu 2 grudnia 2012 r. została zawarta, w wyniku postępowania
przetargowego, przez B. E., działającej w imieniu Gminy i „W." Spółkę z
ograniczoną odpowiedzialnością w L. umowa dotycząca wykonania części prac
związanych z budową stadionu, obejmujących: wymianę gruntu na grunt
przepuszczalny i zagęszczalny, spełniający parametry określone w dokumentacji
projektowej, wykonanie nasypów pod stadion oraz pod drogi, parkingi, ciągi piesze i
rowerowe, likwidację gruzowiska, w tym wywiezienie i utylizację odpadów
niebezpiecznych wraz z zabezpieczeniem skarpy oraz wykonania robót
melioracyjnych. Za wykonanie tych robót strony ustaliły wynagrodzenie ryczałtowe
w wysokości 124 440 000 zł wraz z podatkiem VAT. Do jego zmiany mogło dojść w
przypadkach wskazanych w subklauzuli 12.3 warunków szczególnych. Umowa
przewidywała możliwość powierzania wykonania części robót podwykonawcom.
Integralną częścią umowy były: specyfikacja istotnych warunków zamówienia wraz
z modyfikacjami i wyjaśnieniami, warunki szczególne kontraktu, warunki
kontraktowe dla budowy w odniesieniu do robót inżynieryjno-budowlanych,
projektowanych przez zamawiającego, opracowane przez F., specyfikacje
4
techniczne wykonania i odbioru robót budowlanych, dokumentacja projektowa,
rysunki i wykazy, oferta wykonawcy oraz opracowanie Przedsiębiorstwa
Rzeczoznawstwa i Ekspertyz „O.” z dnia 8 października 2008 r., dotyczące
określenia warunków postępowania z zanieczyszczonymi masami ziemnymi z
terenu przyszłej inwestycji. Podstawą tej ekspertyzy były badania górotworu
przeprowadzone przez dokonanie odwiertów. Stwierdzone zostało, że znajdujący
się na tym terenie sztuczny górotwór zawiera odpady niebezpieczne, oznaczone
kodem 17 05 03 (gleba, ziemia, kamienie, inne niż określone tym kodem lub czysty
grunt). Zgodnie z punktem III specyfikacji istotnych warunków zamówienia,
obejmującym opis przedmiotu zamówienia, do zadań wykonawcy należała
likwidacja gruzowiska przez usunięcie mas ziemnych, zalegających na terenie
gruzowiska z segregacją i utylizacją odpadów. Projekt wykonawczy dotyczący
postępowania z zanieczyszczonymi masami ziemnymi oraz innymi elementami
niebezpiecznymi niż określone kodem 17 05 03, zalegającymi w dawnym
wysypisku odpadów „górotworze”, określał sposób usunięcia zalegających mas
oraz złożenia ich w miejscu wyznaczonym przez inwestora.
Spółka „W." zleciła wykonanie części prac objętych jej zadaniem powodowi
prowadzącemu działalność w ramach Przedsiębiorstwa Handlowo-Transportowego
„M.-T.". W umowie z dnia 12 stycznia 2009 r. określony został zakres zadań
powoda jako wykonanie wszelkich czynności, związanych z zanieczyszczonymi
masami ziemnymi z terenu dawnego wysypiska odpadów „górotworu" w ilości
szacunkowej 220 000 m3
. Ryczałtowo ustalone wynagrodzenie powoda
obejmowało kwotę 12 775 000 zł. Umowa miała być wykonana w okresie od 12
stycznia do 11 kwietnia 2009 r. Integralną częścią umowy strony uczyniły te same
dokumenty i załączniki, w zakresie zlecenia podwykonawcy, jak w umowie
inwestora i wykonawcy.
Spółka „W." pismem z dnia 27 stycznia 2009 r. wystąpiła do Spółki B. E. o
zatwierdzenie powoda jako podwykonawcy, dołączyła umowę z dnia 12 stycznia
2009 r. W piśmie z dnia 9 lutego 2009 r. Spółka B. E. oświadczyła, że nie
zatwierdza umowy, ponieważ jej postanowienia nie są zgodne z treścią umowy
zawartej przez pozwaną i Spółkę „W." i jednocześnie zgłosił zastrzeżenia
odnoszące się do nieprawidłowości w oznaczeniu inwestora, zapisów § 6 ust. 5 i 9
5
umowy jako niezgodnych z postanowieniami subklauzul 14.7 i 14.6 warunków
szczególnych kontraktu zawartego przez inwestora z wykonawcą.
Powód opracował sposób zagospodarowania odpadów oznaczonych kodem
17 05 03, który został zatwierdzony decyzją Prezydenta Miasta G. z dnia
13 stycznia 2009 r. Jako uczestnik procesu inwestycyjnegó brał udział w naradach.
W marcu 2009 r. pracownicy zatrudnieni przez powoda natknęli się wewnątrz
gruzowiska na budowlę przykrytą płytami betonowymi o glinianych bokach, w której
zalegały odpady typu zwierzęcego, resztki skór, odpady płynne w postaci mazi
i zagęszczonych płynów oraz odpady ropopochodne, które prawdopodobnie
pochodziły z dawnej garbarni. Powód utrzymywał, że utylizacja i usunięcie tych
odpadów nie było objęte zawartą umową, ponieważ żadne dokumenty nie
przewidywały usunięcia tego rodzaju odpadów, a ich likwidacja wymagała innej
utylizacji oraz zawiadomił o znalezisku Spółkę „W.” i inżyniera kontraktu. Inżynier
kontraktu polecił wygrodzić strefę niebezpieczną, wstrzymać dalsze prace, zlecić
badanie odpadów i na podstawie jego wyników określić metodykę postępowania
oraz harmonogram dalszych działań. Badanie przeprowadzone zostało przez
wyspecjalizowane podmioty. W ich toku stwierdzono obecność materiałów
ropopochodnych (olej mineralny), które zanieczyszczają glebę, przekraczając
dopuszczalny poziom, określony dla gleby i ziemi na obszarach przemysłowych.
Decyzją z dnia 30 marca 2009 r. Prezydent Miasta G. uznał powoda za
podmiot wytwarzający niebezpieczne odpady i nakazał mu ich usunięcie; decyzja
określała również sposób postępowania w celu utylizacji odpadów przez
unieszkodliwienie w procesie termicznego spalania przez wyspecjalizowane
podmioty mające siedziby w G. i w D. Decyzji nadano rygor natychmiastowej
wykonalności. Prowadzone były również rozmowy powoda ze Spółką "B. E. " w
kwestii dodatkowego wynagrodzenia powoda związanego z odpadami odkrytymi w
mogilniku, i powód uzyskał ustne zapewnienie, że może liczyć na podwyższenie
wynagrodzenia. Inżynier kontraktu wydał Spółce „W." polecenie usunięcia odpadów,
a ta przekazała je powodowi, który w lipcu 2009 r. przystąpił do likwidacji odpadów
z odkrytego obiektu, zgodnie procedurą określoną w decyzji z dnia 30 kwietnia
2009 r. W ramach tych prac powód wybetonował plac do dezynfekcji i
dezodoryzacji odpadów, mieszał je z chemikaliami, aby związać metale
6
rozpuszczalne w wodzie, a następnie samochodami przewiózł do spalarni. Koszty
tych prac poniósł powód, a za usługi polegające na spaleniu odpadów oraz za
zakup chemikaliów zapłacił łącznie kwotę 5 806 440 zł bez podatku VAT. Po
wykonaniu prac wystawił w dniu 29 września 2009 r. fakturę na kwotę 7 083 856 zł
wraz z podatkiem VAT, obciążając obowiązkiem zapłaty Spółkę „W.", która zapłaty
nie dokonała. Również pozwana Gmina odmówiła zapłaty. Obecnie powód nie
prowadzi działalności gospodarczej.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu Okręgowego dotyczącego
podstawy odpowiedzialności pozwanej, wywiedzionej z bezpodstawnego
wzbogacenia. Uznał, że jej odpowiedzialność określały przepisy art.632 § 2 i art.
6471
§ 5 k.c. oraz wyrażona w sposób dorozumiany zgoda na zawarcie umowy
z dnia 12 stycznia 2009 r. o wykonanie wskazanych w niej robót. Opozycja Spółki
„B. E. " przedstawiona w piśmie z 9 lutego 2009 r., jak też w piśmie z dnia 21
września 2009 r., odnosząca się do aneksu do umowy, nie dotyczyła wyboru
podwykonawcy, jego kwalifikacji i uprawnień, ani zakresu przedmiotowego robót.
Protokoły z rad budowy i narad koordynacyjnych wskazują na udział w nich powoda
oraz pozytywną ocenę wykonywanych robót. Rezultat robót powoda wchodził w
skład obiektu będącego przedmiotem umowy inwestora ze Spółką „W.".
Usunięcie odpadów z odkrytego obiektu wchodziło w zakres umowy z dnia
12 stycznia 2009 r., ponieważ powód zobowiązał się „do podjęcia wszelkich
czynności związanych z postępowaniem z zanieczyszczonymi masami ziemnymi
z terenu byłego wysypiska odpadów - „górotworu" w ilości szacowanej na około
220 000 m3
. Obciążało wybranie i wywiezienie z terenu budowy materiału
tworzącego górotwór, na głębokość do spągów organicznych (§ 1 pkt 3 lit. a umowy
oraz załączniki do niej wymienione w § 1 pkt 3 i § 16). Z koniecznością likwidacji
odkrytych w obiekcie odpadów łączyła się potrzeba uzyskania nowej decyzji
administracyjnej i zezwolenia na transport odpadów o zupełnie innym charakterze
oraz zastosowania innej metody ich zniszczenia. Przemawia to za stanowiskiem
powoda, że kalkulacja kosztów i cena określone w umowie, nie obejmowały tych
odpadów. Odkrycie ich było zdarzeniem nadzwyczajnym, którego w oparciu
o udostępnioną dokumentację nie można było stwierdzić, ani przewidzieć, nawet
7
przy uwzględnieniu założenia, że sporządzona była na podstawie wyrywkowo
pobranych próbek.
Spełnione zostały przesłanki do zastosowania art. 632 § 2 k.c., ponieważ do
wykonania umowy jeszcze nie doszło, powód nie uzyskał zapłaty za wykonane
roboty. Nie było przeszkód do przyjęcia, żeby gwarancyjną odpowiedzialnością
inwestora, przewidzianą w art. 6471
§ 5 k.c., objąć również podwyższenie ryczałtu,
bo jest to świadczenie, którego obowiązek spełnienia wynika z umowy zawartej
przez wykonawcę z podwykonawcą. Obowiązek solidarnej zapłaty obciąża również
inwestora na podstawie art. 6471
§ 2 k.c. Pojęcie „rażącej straty", o jakiej mowa
w art. 632 § 2 k.c., odniesione być powinno do okoliczności konkretnej sprawy,
obejmujących także rozmiary działalności prowadzonej przez powoda. Nie musi to
być strata, która zachwiałaby kondycją finansową jego przedsiębiorstwa, wystarczy
rażąca strata transakcyjna. Z przesłuchania powoda wynika, że prowadził
działalność gospodarczą w zakresie szeroko rozumianych prac budowlanych od
1989 r., a od 1995 r., także w zakresie utylizacji odpadów. Równolegle z pracami
na rzecz pozwanej prowadził jeszcze dwie inne inwestycje w G. – S. oraz w
okolicach K.; zwykle prowadził cztery do pięciu budów. Z uwagi na nieuregulowanie
należności za spalenie odpadów toczyły się przeciwko niemu postępowania
sądowe, a następnie wszczęta została egzekucja komornicza; na rzecz spalarni w
G., której należność obejmuje 3 667 414,30 zł, powód zapłacił w ratach 700 000 zł,
a na rzecz spalarni w D., z należności 888 705,62 zł wpłacił kwotę 100 000 zł.
Porównanie wysokości umówionego wynagrodzenia z zobowiązaniem za spalenie
odpadów, wskazuje, że strata powoda byłaby rażąca, a nawet grożąca
bankructwem. Sąd Apelacyjny uznał roszczenie powoda za uzasadnione,
a apelację za pozbawioną racji.
Pozwana w skardze kasacyjnej powołała podstawę objętą art. 3983
§ 1 pkt 1
k.p.c. Naruszenie prawa materialnego połączyła z niewłaściwym zastosowaniem art.
6471
§ 5 k.c. i art. 647 1
§ 2 k.c., ponieważ nie wyraziła zgody na zawarcie umowy
wykonawcy z podwykonawcą, a w pismach z dnia 9 lutego i z dnia 10 września
2009 r. wprost wyraziła stanowisko sprzeciwiające się zarówno zawarciu umowy,
jak i aneksu do niej. Tolerowanie podwykonawcy jako uczestnika procesu
inwestycyjnego nie spełnia przesłanek wymienionych przepisów. Błędna wykładnia
8
art. 6471
§ 5 w związku z art. 632 § 2 k.c. polegała na przyjęciu, że solidarna
odpowiedzialność inwestora z wykonawcą obejmuje takiego podwyższenie ryczałtu,
a art. 632 § 2 k.c. przez objęcie podwyższeniem ryczałtu także utraconego zysku
powoda. Niewłaściwe zastosowanie i błędna wykładnia, związana z art. 481 § 1
w związku z art. 632 § 2 k.c., polegały na przyjęciu opóźnienia pozwanej w okresie
od dnia 1 grudnia 2009 r., chociaż obowiązek zapłaty powstał dopiero po
uprawomocnieniu się wyroku sądu podwyższającego ryczałt. Skarżąca domagała
się uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi drugiej instancji
do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pozwaną i Spółkę „W." łączyła umowa o roboty budowlane objęta regulacją
przepisów art. 647 do 658 k.c. Z istoty tej umowy, wyrażonej w art.647 oraz art.
6471
§ 1 k.c., wynika, że roboty zlecone wykonawcy mogą być realizowane albo
wyłącznie przez wykonawcę albo z udziałem innych wykonawców
(podwykonawców), z którymi zawrze on umowy o wykonanie skonkretyzowanego
zakresu całości robót. Zgodnie z art. 6471
§ 1 k.c., kwestie dotyczące ustalenia
zakresu robót, które będą wykonane osobiście przez wykonawcę oraz z udziałem
podwykonawców, powinny być zawarte w umowie inwestora z wykonawcą,
ponieważ są ściśle związane z obowiązkiem oznaczenia jej zakresu
przedmiotowego. Umowa wykonawcy z podwykonawcą może mieć charakter
umowy o roboty budowlane albo umowy o dzieło, zależnie od zakresu
powierzonych mu zadań.
Stosownie do art. 6471
§ 2 k.c., do zawarcia przez wykonawcę umowy
o roboty budowlane z podwykonawcą wymagana jest zgoda inwestora.
Przyznanie inwestorowi tego uprawnienia daje mu wpływ na wybór podwykonawcy
i treść zawieranej z nim umowy, co podyktowane zostało ochroną jego interesu.
Zgoda powinna dotyczyć konkretnej umowy o określonej treści, zawartej
ze zindywidualizowanym podmiotem, w zakresie istotnych postanowień,
w szczególności tych, które decydują o wysokości wynagrodzenia.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego ugruntowany został, począwszy od
uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2008 r.,
9
III CZP 6/08 (OSNC 2008 r., nr 11, poz. 121), pogląd, że zgoda inwestora,
wymagana przez art. 6471
§ 2 i 3 k.c., może być wyrażona przez każde zachowanie,
które ujawnia je w sposób dostateczny (art. 60 k.c.), niezależnie od tego zgodę
uważa się za wyrażoną w razie ziszczenia się przesłanek określonych w art. 6471
§ 2
zdanie drugie k.c. Oznacza to, że przyjmowane są, dla uznania działań inwestora za
zgodę, trzy sposoby jej wyrażenia przez: oświadczenie woli inwestora wprost
wyrażające zgodę, dorozumiane czynności, obejmujące aktywne zachowania,
przejawiające dostatecznie wolę w postaci zgody oraz interpretację biernego
zachowania się inwestora jako zgody, jeżeli nie doszło do zgłoszenia sprzeciwu lub
zastrzeżeń. Zgoda jest warunkiem solidarnej odpowiedzialności inwestora
z wykonawcą za zobowiązania z tytułu wynagrodzenia należnego podwykonawcy,
przewidzianej w art. 6471
§ 5 k.c.; nie stanowi warunku skuteczności ani ważności
umowy łączącej wykonawcę z podwykonawcą.
Inwestor może, po przedstawieniu mu umowy zawartej przez wykonawcę
z podwykonawcą oraz dokumentacji dotyczącej wykonania robót nią objętych,
nie zgodzić się na zawarcie tej umowy przez zgłoszenie na piśmie sprzeciwu lub
zgłosić zastrzeżenia, zgodnie z art. 6471
§ 2 zdanie drugie k.c. Sprzeciw wymaga
wyraźnego oświadczenia, nie może być następstwem dorozumianej oceny czynności
inwestora. Skuteczne zgłoszenie sprzeciwu nie może być arbitralną decyzją, obliguje
inwestora do przytoczenia przyczyn, jeżeli umowa inwestora z wykonawcą
przewidywała możliwość realizowania robót z udziałem podwykonawców.
Tak wyrażony sprzeciw wyłącza solidarną odpowiedzialność inwestora z wykonawcą
za wykonane i odebrane przez podwykonawcę roboty.
Zgłoszenie na piśmie zastrzeżeń także zobowiązuje inwestora do
uzasadnienia, obejmującego przyczyny ich wysunięcia oraz określenia ich wpływu na
realizację umowy. O ile skuteczne zgłoszenie sprzeciwu wyłącza odpowiedzialność
inwestora, o tyle zgłoszenie zastrzeżeń wprost takiego skutku nie wywołuje. Jeżeli
zastrzeżenia dotyczą postanowień umowy, które nie odnoszą się do kwalifikacji
podwykonawcy, zakresu przedmiotowego umowy, rozmiaru ustalonego
wynagrodzenia, a mogą być wyeliminowane, czy też w ich miejsce mogą wejść
postanowienia uzgodnione w umowie inwestora z wykonawcą albo także w innych
dokumentach, stanowiących integralne części obu umów, istnieje możliwość
10
przyjęcia, że nie doszło do wyłączenia zgody. Inwestor nie jest pozbawiony
możliwości żądania złożenia przez wykonawcę wyjaśnień dotyczących zarówno
podwykonawcy, jak i postanowień umowy. Wiedza inwestora o przedmiocie
i potrzebach realizacyjnych inwestycji z udziałem podwykonawcy, właściwie chroni
jego interesy. W razie podejmowania przez inwestora czynności wskazujących na
akceptowanie realizowania inwestycji przez podwykonawcę, okoliczności konkretnej
sprawy mogą prowadzić do uznania, że mimo zgłoszenia zastrzeżeń, zgoda
inwestora wyrażona została w sposób dorozumiany.
Oświadczenie inwestora o wyrażeniu zgody na zawarcie umowy przez
wykonawcę z podwykonawcą, o zgłoszeniu sprzeciwu lub zastrzeżeń, podlega
ocenie na podstawie ogólnych przepisów kodeksu cywilnego, regulujących
wyrażanie oświadczeń woli (art. 60 do art. 65 k.c.).
W rozpoznawanej sprawie skarżąca uważała treść pisma z dnia 9 lutego
2009 r. za zgłoszenie sprzeciwu, zarzucając, że przedstawiona jej umowa nie była
zgodna z umową zawartą z wykonawcą. Niezgodności te wyszczególnione zostały
w postaci trzech zastrzeżeń, które nie dotyczyły kwalifikacji podwykonawcy, zakresu
przedmiotowego umowy ani wysokości wynagrodzenia podwykonawcy.
Niepoprawność oznaczenia inwestora przez wpisanie Spółki B. E. dotyczyła kwestii
formalnej, możliwej do skorygowania jako oczywistej omyłki. Pozostałe obiekcje
związane były ze sposobem dokonywania płatności za roboty wykonane i odebrane
przez podwykonawcę.
Odczytanie zakwestionowanego zapisu § 6 ust. 5 umowy „dopuszcza się
również dokonywanie potrącenia wzajemnych należności pomiędzy stronami, o ile
takowe będą" wskazuje, że dotyczy on relacji pomiędzy stronami umowy, nie
modyfikuje przyjętej w szczególnych warunkach kontraktu pomiędzy inwestorem
i wykonawcą zasady wypłacania wynagrodzenia podwykonawcy bezpośrednio przez
inwestora. Obowiązek zwrotu zaliczki wypłaconej przez wykonawcę podwykonawcy
odesłany został do źródła zwrotu, czyli wypłaconej podwykonawcy przez inwestora
należności objętej pierwszą fakturą. Nie wskazuje na naruszenie interesów inwestora
zagwarantowanych regulacją 14.7 subklauzuli tych warunków. Przedmiot
postanowienia § 6 ust. 9 umowy z dnia 12 stycznia 2009 r., wskazuje, że zapłata za
11
roboty wykonane przez podwykonawcę dokonywana będzie przez inwestora
bezpośrednio na rachunek podwykonawcy oraz odsyła do zapisu 14.7 subklauzuli
warunków szczególnych kontraktu. Sformułowanie zaś „w ciągu 35 dni, licząc od
daty złożenia prawidłowo wystawionej faktury w siedzibie Zamawiającego zgodnie
z zapisami subklauzuli 14.7 warunków szczególnych kontraktu" było nieprecyzyjne,
zwłaszcza w zestawieniu ze zdaniem poprzednim. Nie mogło zmieniać reguł
ustalonych we wskazanych subklauzulach i nakładać na inwestora innych
zobowiązań, niż nimi przewidzianych. Odpowiedzialność inwestora za
wynagrodzenie podwykonawcy określona była zasadami zawartymi
w postanowieniach subklauzul, które zostały powołane w umowie. Wskazane przez
inwestora zastrzeżenia, będące wyrazem dążenia do usunięcia wszelkich
postanowień, które mogłyby nasuwać wątpliwości co do zakresu jego
odpowiedzialności względem podwykonawcy, wywołały ten skutek, że
wyartykułowane postanowienia umowy z dnia 12 stycznia 2009 r. nie będą dla niego
wiążące, a w ich miejsce zastosowanie znajdą, stanowiące integralną część także tej
umowy, postanowienia subklauzul szczególnych warunków kontraktu.
Użyty przez pozwaną w piśmie z dnia 9 lutego 2009 r. zwrot „nie zatwierdza
umowy pomiędzy Wykonawcą Kontraktu firmą W. Sp. z o.o. a podwykonawcą
Przedsiębiorstwem Hadlowo - Transportowym „M. – T." L. L...." nie mógł być
wykładany jako spełniający wymagania sprzeciwu przewidzianego w art. 6471
§ 2
zdanie drugie k.c. Skarżąca połączyła to oświadczenie z zastrzeżeniami, których nie
można ocenić jako wpływających na ważność umowy oraz naruszających interes
inwestora. Pozwana nie wykazała, że zakwestionowane postanowienia umowy z
dnia 12 stycznia 2009 r. w połączeniu z regulacjami subklauzul stwarzały
niebezpieczeństwo nieuzasadnionego świadczenia, czy też, że nie miała możliwości
oszacowania zakresu i stopnia zagrożenia, które wiązać się mogły z przyjęciem
odpowiedzialności.
Czynności inwestora w toku realizacji inwestycji wskazywały na traktowanie
powoda jako uczestnika tego procesu. Nie zasługiwały na podzielenie zarzuty
pozwanej, że takiej akceptacji powoda nie było, w sytuacji jego czynnego udziału
w radach budowy i naradach koordynacyjnych, dokonywania wpisów w jego
dzienniku budowy i odbioru wykonanych przez niego robót. Stanowisko pozwanej,
12
że powód i jego pracownicy traktowani byli jako personel wykonawcy nie znajduje
uzasadnienia w okolicznościach sprawy, podobnie jak utrzymywanie, że inżynier
kontraktu nie miał uprawnienia do usunięcia z terenu inwestycji osób, które nie były
jej uczestnikami. Decyzją z dnia 13 stycznia 2009 r. Prezydent Miasta G. zatwierdził
opracowany przez powoda program gospodarki odpadami niebezpiecznymi, które
będą powstawać w wyniku prac ziemnych prowadzonych w celu likwidacji
zwałowiska istniejącego na terenie planowanej inwestycji pn. „Budowa stadionu B. A.
w G. wraz z infrastrukturą towarzyszącą", następnie decyzją z dnia 30 kwietnia 2009
r. na wymienione Przedsiębiorstwo powoda nałożone zostały określone obowiązki,
dotyczące gospodarowania wytworzonymi odpadami, pochodzącymi z poważnej
awarii zaistniałej w marcu 2009 r. na terenie tej inwestycji. Żadna z tych decyzji nie
została zakwestionowana przez pozwaną. Podkreślenia wymaga również udział
powoda w pracach zmierzających do ustalenia sposobu zniszczenia odpadów
zawartych w obiekcie odkrytym w górotworze oraz ustna akceptacja wniosku
o powiększenie wynagrodzenia. Zgodna z wymaganiami przewidzianymi w art. 65
§ 1 k.c. ocena oświadczenia wyrażonego w imieniu pozwanej oraz przejawów
zachowania przedstawicieli Spółki B. E. wskazuje, że mimo zawartej w piśmie z dnia
9 lutego 2009 r. odmowy zatwierdzenia umowy, o akceptowaniu powoda jako
uczestnika procesu inwestycyjnego świadczy zarówno charakter zastrzeżeń oraz ich
skutki, jak i działania osób upoważnionych przez pozwaną. Skarżąca nie
przedstawiła przekonujących argumentów pozwalających na zakwestionowanie
stanowiska Sądu Apelacyjnego.
W piśmie z dnia 21 września 2009 r. inspektor nadzoru robót budowlanych,
z powołaniem się na podtrzymanie sprzeciwu z dnia 9 lutego 2009 r. zgłoszonego
przez inżyniera kontraktu, nie wyraził zgody na zawarcie aneksu do umowy
wykonawcy i powoda z dnia 12 stycznia 2009 r. Przedstawione stanowisko,
niezależnie od niewykazania uprawnienia do podejmowania decyzji w tej kwestii,
nie zawiera przyczyn i pozostaje w sprzeczności z traktowaniem powoda jako
uczestnika procesu inwestycyjnego, którego rezultat pracy wchodził w skład
wybudowanego obiektu. Nie mogło zatem mieć znaczenia dla oceny
odpowiedzialności pozwanej, przewidzianej w art. 6471
§ 5 k.c.
13
Umowa z dnia 1;2 stycznia 2009 r. zobowiązywała powoda do wykonania
robót obejmujących wszelkie czynności związane z postępowaniem
z zanieczyszczonymi masami ziemnymi z terenu dawnego wysypiska odpadów
„górotworu", w ilości szacunkowej około 220 000 m3
, które powód miał obowiązek
wybrać na głębokość do spągów organicznych i wywieźć z terenu budowy.
Sąd Apelacyjny uznał, że obowiązek powoda obejmował również utylizację
i usunięcie niebezpiecznych odpadów zgromadzonych w odkrytym w górotworze
obiekcie. Wykonanie tych prac dotyczyło odpadów o zupełnie odmiennym
charakterze niż określone w ekspertyzie Spółki O. i wymagało innego rodzaju robót
oraz środków, spalenia ich przez wyspecjalizowane jednostki oraz uzyskania
odrębnego zezwolenia na przetransportowanie. Szacunkowe określenie
w ekspertyzie rodzaju odpadów i ich objętości nie wykluczało możliwości
występowania innych jeszcze odpadów oraz większej ich objętości, ale nie dawało
podstaw do przypuszczenia, że będą tam odpady wymagające szczególnych
środków oraz szczególnego sposobu ich zniszczenia. Koszty związane z tego
rodzaju pracami i środkami nie zostały uwzględnione w kalkulacji będącej podstawą
ustalania wysokości wynagrodzenia. Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że konieczność
usunięcia tego rodzaju odpadów była zdarzeniem, którego nie można było
przewidzieć, a doprowadziło do nadzwyczajnej zmiany stosunków. Konsekwencją
tego była konieczność poniesienia kosztów zakupu środków, opłacenia transportu
oraz spalenia odpadów, których wysokość, objęta pozwem, obejmowała ponad
połowę ustalonego wynagrodzenia powoda.
Ryczałtowy charakter wynagrodzenia, przewidziany w art. 632 § 1 k.c.,
prowadzi do obciążenia wykonawcy ryzykiem nieprzewidzianego wzrostu rozmiaru
prac lub kosztów. Zamawiający zaś nie może żądać obniżenia wynagrodzenia, nawet
gdyby wykonawca osiągnął korzyści wyższe od zakładanych. Uregulowanie art. 632
§ 2 k.c. przyznaje wykonawcy uprawnienie do powołania się na nadzwyczajną
zmianę stosunków, której nie można było przewidzieć i żądania podwyższenia
ryczałtu lub rozwiązania umowy, jeżeli wykonanie dzieła groziłoby mu rażącą stratą.
Stanowi ono szczególne unormowanie w stosunku do art. 3571
k.c.; przyjmuje się,
że pomiędzy tymi uregulowaniami zachodzi stosunek zawierania, w ramach którego
art. 632 § 2 zawiera się w zakresie zastosowania normy art. 3571
k.c. (por. wyrok
14
Sądu Najwyższego z dnia 29 marca 2012 r., I CSK 333/11, niepubl.). Do przesłanek
jednego z wymienionych roszczeń należą: wystąpienie rzeczywistej, istotnej zmiany
stosunków między zawarciem a wykonaniem umowy o dzieło, brak możliwości jej
przewidzenia, zagrożenie powstaniem rażącej straty wykonawcy w wypadku
wykonania dzieła w warunkach umówionego ryczałtu, związek przyczynowy między
zmianą stosunków a zagrożeniem rażącej straty dla przyjmującego zamówienie.
W uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2009 r.,
III CZP 41/09 (OSNC 2010 r., nr 3, poz. 33) wyrażony został trafny pogląd, że przepis
art. 632 § 2 k.c. może mieć zastosowanie w drodze analogii do umowy o roboty
budowlane. Modyfikacja przez sąd obowiązków stron stosunku zobowiązaniowego
jest możliwa dopóki stosunek ten trwa, a zatem nie doszło do ich wykonania, zgodnie
z art. 354 § 1 k.c. Jeżeli obowiązkiem dłużnika jest spełnienie świadczenia
pieniężnego, to do wygaśnięcia zobowiązania dojdzie, gdy wierzyciel przekazaną mu
sumę potraktuje jako powodującą wygaśnięcie zobowiązania.
Wskazanie w art. 632 § 2 k.c., że znajdzie on zastosowanie w razie zaistnienia
nieprzewidywalnej zmiany stosunków oznacza, że chodzi o przypadki wykraczające
poza zakres zwykłego ryzyka umownego. Odwołanie się do rażącej straty podkreśla,
że chodzi o stratę, która niweczy przeprowadzoną przez wykonawcę kalkulację,
z uwzględnieniem zwykłego ryzyka kontraktowego. Nie musi to być strata
zagrażająca kondycji finansowej wykonawcy albo grożąca mu upadłością (por.
wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 15 listopada 2006 r., V CSK 251/06; z dnia
9 sierpnia 2012 r., V CSK 366/12; z dnia 5 grudnia 2013 r., V CSK 2/13,
niepublikowane). Do zakresu tego uregulowania nie należy utrata dochodu, ale strata
związana z konkretnym stosunkiem prawnym uwzględniająca zarówno kryterium
obiektywne, jak i subiektywne, odwołujące się do rozmiarów prowadzonej przez
wykonawcę działalności (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2006 r.,
V CSK 251/06, niepubl.).
Stanowisko Sądu Apelacyjnego stanowi konsekwencję dokonania oceny
zaistnienia przesłanek objętych art. 632 § 2 k.c., uwzględniającej wykładnię tego
uregulowania, przyjętą w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Nie ma racji skarżąca,
że dokonana zaskarżonym wyrokiem zmiana wysokości ryczałtu obejmuje również
rekompensatę wykonawcy w zakresie zysku. Sąd Apelacyjny wiążąco ustalił, że
15
uwzględniona kwota stanowi sumę wydatków poniesionych przez powoda na zakup
wymaganych środków chemicznych, poniesienie kosztów transportu odpadów do
spółek, które dokonały spalenia odpadów oraz kosztów tego zniszczenia.
Powoływanie się przez skarżącą na to, że powód uzyskał oszczędności, ponieważ
nie musiał ponosić kosztów wywozu i utylizacji zanieczyszczonego gruntu o objętości
odpowiadającej odkrytemu obiektowi, które uwzględnił w przeprowadzonej kalkulacji,
nie mogło odnieść skutku. Zarzut skarżącej pomija okoliczności związane
z nakładem pracy powoda dotyczącym odpadów, które poddane być musiały
szczególnej procedurze dezodoryzującej i neutralizującej szkodliwe składniki po ich
wydostaniu z miejsca składowania, przygotowania do transportu i konieczności
usunięcia elementów obiektu, które nie zostały objęte żądaniem. Nie zostało również
wykazane, czy i w jakim rozmiarze mogło dojść do rekompensaty wydatków.
Stanowisko Sądu Apelacyjnego, że doszło do rażącej straty powoda, wywołanej
niedającą się przewidzieć zmianą stosunków, nie zostało podważone. Domaganie
się uwzględniania również interesu inwestora obowiązanego do zapłaty ponad
restrykcyjną treść art. 632 § 2 k.c., odmienną od treści art. 490 § 2 k.z. i nie
zawierającą wskazania „po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami
współżycia społecznego", objętego art. 3571
k.c., było bezpodstawne. Zmiana
umowy dotyczy sytuacji wykonawcy w odniesieniu do poniesionych kosztów, które
powinny być elementem kosztów inwestycji.
Solidarna odpowiedzialność wykonawcy i inwestora za zapłatę
wynagrodzenia podwykonawcy za wykonane i odebrane roboty budowlane
przewidziana w art. 6471
§ 5 k.c. dotyczy wynagrodzenia należnego podwykonawcy;
nie sprzeciwia się temu gwarancyjny charakter tej odpowiedzialności, nie ma
podstaw do uznania, że ograniczona jest do wynagrodzenia określonego w umowie
wykonawcy i podwykonawcy, a nie może odnosić się do niej nadanie umowie
orzeczeniem sądu nowego kształtu, wydanym na podstawie art. 632 § 2 k.c.
Skutki nadzwyczajnego zdarzenia, które były przyczyną zmiany stosunków
i rażącej straty podwykonawcy ponosi inwestor, ponieważ związane są
z rzeczywistym kosztem wykonania obiektu. Nie ma znaczenia fakt, że nie miał on
wpływu na określenie wysokości wynagrodzenia, skoro nie było przeszkód do
żądania wyjaśnień lub przedstawienia innych dokumentów.
16
Uzasadniony jest zarzut błędnego określenia wymagalności roszczenia
o podwyższenie ryczałtu, które może przybrać postać zasądzenia świadczenia
w wysokości ukształtowanej przez sąd, stosownie do art. 632 § 2 (wskazanie przez
skarżącą art. 636 § 2 k.c. było zapewne omyłką) w związku z art. 481 § 1 k.c.
Z uwagi na to, że orzeczenie sądu ma charakter kształtujący zobowiązanie
pozwanej, należało wymagalność świadczenia zwiększającego ryczałtowe
wynagrodzenie ustalić na datę wyroku, którym zostało ono zasądzone (por. wyroki
Sądu Najwyższego: z dnia 30 maja 1995 r., III CRN 47/95; z dnia 10 września
1999 r., III CKN 47/98 niepublikowane; z dnia 1 października 1997 r., I PKN
314/426, OSNAP 1998 r., nr 14, poz. 426; z dnia 25 lipca 2001 r., I CKN 127/01,
niepubl.). Sąd Okręgowy w G. przyznał powodowi dochodzoną kwotę, a apelacja
pozwanej została oddalona. Sąd Apelacyjny uznał, że rozstrzygnięcie Sądu
pierwszej instancji, mimo błędnego uzasadnienia, odpowiadało prawu. W tej
sytuacji przesłanki do zastosowania art. 632 § 2 k.c. zostały spełnione w dacie
wyroku Sądu Okręgowego i od wydania tego wyroku należało zasądzić odsetki.
Z powyższych względów zaskarżony wyrok został uchylony jedynie
w zakresie odsetek za okres do wydania wyroku przez Sąd pierwszej instancji
oraz zmiany tego wyroku przez oddalenie powództwa na podstawie art. 39816
k.p.c.
W pozostałej części skargę kasacyjną należało oddalić, stosownie do art. 39814
k.p.c. Rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego stanowi
konsekwencję zastosowania zasady przewidzianej w art. 100 zdanie drugie
w związku z art. 391 § 1 w związku z art. 39821
k.p.c.