Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 19/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSA Piotr Prusinowski
SSN Zbigniew Korzeniowski (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania B. T.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do renty rodzinnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 5 września 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny uwzględnił apelację pozwanego organu rentowego i
wyrokiem z 5 września 2013 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego z 9 kwietnia 2013
r. i oddalił odwołanie wnioskodawczyni B. T. od decyzji pozwanego z 3 stycznia
2013 r. Pozwany odmówił wnioskodawczyni prawa do renty rodzinnej po mężu M.
2
zmarłym 4 kwietnia 2010 r. Wskazał na przepis art. 58 ustawy z 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z FUS (dalej „ustawa emerytalna”) i stwierdził, że w
dziesięcioleciu przed zgonem zmarły nie miał co najmniej 5 lat stażu
ubezpieczeniowego. Pierwszy wniosek o rentę rodzinną wnioskodawczyni złożyła 9
kwietnia 2010 r. i pozwany decyzją z 15 kwietnia 2010 r. odmówił jej tego prawa.
Obecną sprawę rozpoczął wniosek o rentę rodziną złożony 27 listopada 2012 r.
Sąd Okręgowy wskazując na orzecznictwo – w tym uchwałę Sądu Najwyższego z
23 marca 2006 r., I UZP 5/05 – stwierdził, że pozwany niezasadnie wymagał
pięcioletniego ubezpieczenia w ostatnim dziesięcioleciu, gdyż zmarły miał ponad 25
lat ubezpieczenia. Nowa regulacja z art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej nie miała
zastosowana, gdyż przepis wszedł w życie po spełnieniu przez męża
wnioskodawczyni wszystkich warunków według poprzedniego stanu prawnego. Nie
ma znaczenia to, że decyzja została wydana już po wprowadzeniu nowej regulacji
art. 58 ust. 4, gdyż decyzja ma charakter deklaratoryjny, a mąż wnioskodawczyni
spełniał wszystkie warunki wymagane dotychczasowymi przepisami. Spełnia je
również wnioskodawczyni – art. 65, art. 67 ust. 1 pkt 3, art. 70 ust. 1 pkt 1 i ust. 2
ustawy emerytalnej (w chwili śmierci miała ukończone 50 lat, pozostawała we
wspólności małżeńskiej do śmieci męża). Sąd Apelacyjny uznał, że wyrok Sądu
Okręgowego narusza prawo materialne. Stan prawny zmienił się 23 września 2011
r. i wynika z przyjęcia regulacji art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej, która wyklucza
dotychczasową wykładnię art. 57 ust. 2 tej ustawy łączoną z uchwałą Sądu
Najwyższego z 23 marca 2006 r., I UZP 5/05. Nowa regulacja podwyższyła
wymagany staż ubezpieczeniowy do 30 lat dla mężczyzny, którego nie miał mąż
wnioskodawczyni. Data wniosku o rentę decyduje, który stan prawny ma
zastosowanie (art. 116 ust. 1 i art. 186 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej). Nowa
regulacja wprowadzająca przepis art. 58 ust. 4 nie zawiera przepisów
intertemporalnych, dlatego należy przyjąć, że przepis ten ma zastosowanie do
wszystkich wniosków zgłoszonych od jego wejścia, tj. od 23 września 2011 r. Skoro
wnioskodawczyni wystąpiła z wnioskiem o rentę rodzinną 27 listopada 2012 r., to
nie został spełniony warunek z art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej (co najmniej 30 lat
stażu ubezpieczeniowego).
3
W skardze kasacyjnej wnioskodawczyni zarzuciła naruszenie przepisów
ustawy emerytalnej: 1) art. 65 ust. 1 w związku z art. 57 ust. 1 pkt 2 i ust. 2 w
związku z art. 58 ust. 1 pkt 5, ust. 2 i ust. 4 przez uznanie, że jej mąż na dzień
złożenia przez nią wniosku 27 listopada 2012 r. nie spełniał przesłanek do
przyznania mu renty z tytułu niezdolności do pracy, a więc, że nie spełniała
przesłanek do renty rodzinnej, mimo iż zmarły 4 kwietnia 2010 r. spełniał przesłanki
do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy, a Sąd Apelacyjny przyjął do
badania tych przesłanek stan prawny z niewłaściwej chwili (daty); 2) art. 65 ust. 1
przez niedokonanie wykładni przepisu w sprawie o przyznanie renty rodzinnej i
uznanie, że zmarły ma spełniać przesłanki do przyznania renty na dzień złożenia
wniosku po jego śmierci, podczas gdy wykładnia językowa przepisu wskazuje
wyraźnie, że przesłanki te zmarły ma spełniać na chwilę śmierci; 3) art. 58 ust. 4
związku z art. 116 ust. 1 i art. 186 ust. 2 pkt 1 przez zastosowanie do oceny
przesłanek, czy osoba zmarła przed wejściem w życie tego przepisu spełniała
warunki do przyznania renty, podczas gdy przepis ten nie mógł mieć zastosowania
do oceny przesłanek z chwili, kiedy jeszcze nie obowiązywał; 4) art. 65 ust. 1 w
związku z art. 100 ust. 1 przez przyjęcie, że ustawa nie zawiera przepisów
wskazujących na chwilę powstania warunków do przyznania świadczenia, podczas
gdy z przepisów tych wynika wyraźnie, że w przypadku renty rodzinnej, prawo do
tego świadczenia powstaje z chwilą śmierci osoby spełniającej warunki do jej
przyznania; 5) art. 100 ust. 1 w związku z art. 116 ust. 1 przez uznanie, że
wykładnia tych przepisów pozwala na przyjęcie tezy, że postępowanie o przyznanie
prawa do świadczeń określonych w ustawie wszczyna się na wniosek, podczas gdy
przepisy te należy interpretować niezależnie, wobec czego odróżnia się i traktuje
niezależnie chwilę powstania prawa do danego świadczenia z chwilą złożenia
wniosku o realizację tego prawa; 6) art. 186 ust. 2 pkt 1 przez jego niewłaściwe
zastosowanie i uznanie, że określa on zasady intertemporalne do nowelizacji
wprowadzonych do ustawy po dniu jej wejścia w życie, podczas, gdy przepis ten
jest przepisem przejściowym do ustawy emerytalnej wobec czego nie może
określać zasad intertemporalnych nowelizacji wprowadzonych po dniu wejścia w
życie ustawy.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi uzasadniają uchylenie zaskarżonego wyroku.
Obowiązujący od 23 września 2011 r. przepis art. 58 ust. 4 ustawy
emerytalnej odnosi się do warunków ubezpieczeniowych (stażowych) wymaganych
do renty z tytułu niezdolności do pracy. Tylko w takim zakresie stanowi punkt
wspólny z warunkami prawa do renty rodzinnej. Chodzi więc o art. 65 ustawy
emerytalnej i pytanie czy zmarły w chwili śmierci spełniał warunki do uzyskania
renty z tytułu niezdolności do pracy. Niesporne jest, że w chwili śmierci zmarły miał
co najmniej 25 lat okresów wymaganych do renty. Późniejsza zmiana stanu
prawnego i podwyższenie warunku stażowego do 30 lat (dla mężczyzn) nie
wyłącza prawa do renty rodzinnej dla skarżącej, jako że o prawie właściwym, czyli o
warunkach uzyskania renty rodzinnej, decyduje prawo z chwili śmierci członka
rodzinny. W przypadku wdowy znaczenie mają jeszcze warunki z art. 70 ustawy
emerytalnej, lecz w tym zakresie przepis art. 58 ust. 4 tej ustawy nic nie zmienił.
Nieuprawnione byłoby twierdzenie, że mąż skarżącej nie spełniał warunków
wymaganych do renty z tytułu niezdolności do pracy w chwili śmierci (art. 65 ust. 1 i
ust. 2 ustawy emerytalnej). Przepis art. 58 ust. 4 nie działa wstecz.
W aspekcie samego prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy reguła ta
została potwierdzona przez Sąd Najwyższy w kilku wyrokach: z 12 czerwca 2013 r.,
I UK 9/13, OSNP 2014 nr 4, poz. 58, z 28 sierpnia 2013 r., I UK 54/13, z 13
listopada 2013 r., I UK 138/13 – dotąd niepublikowane. Teza wiodąca tych wyroków
Sądu Najwyższego sprowadza się do stwierdzenia, że jeżeli ubezpieczony był
całkowicie niezdolny do pracy przed wprowadzeniem regulacji z art. 58 ust. 4, czyli
przed 23 września 2011 r. i przed tą datą miał wystarczający staż ubezpieczeniowy
(kobieta 20 lat a mężczyzna 25 lat), to nabywał prawo do renty choćby wniosek o
wypłatę świadczenia (renty) zgłosił po 23 września 2011 r. Argumentacja
przemawiająca za takim stanowiskiem jest następująca. Ustawa zmieniająca z 28
lipca 2011 r., wprowadzająca nową regulację w art. 58 ust. 4, nie zmieniła
podstawowej zasady ustawy emerytalnej, że prawo do świadczeń w niej
określonych powstaje z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do
nabycia tego prawa (art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej). Nie została też zmieniona
5
zasada, że świadczenia wypłaca się poczynając od dnia powstania prawa do tych
świadczeń, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek
(art. 129 ust. 1 ustawy emerytalnej). Gdyby aprobować przeciwne stanowisko
pozwanego, to należałoby stwierdzić, że w ustawie zmieniającej zawarty był przepis
ekstraordynaryjny, który wyłączałby podstawową zasadę ustawy emerytalnej z
art. 100 ust. 1, tj. że prawo do renty (emerytury) powstaje ex lege z dniem
spełnienia wszystkich warunków. Takiego przepisu w ustawie zmieniającej nie ma.
Oczywiście ustawę zmieniającą w części dotyczącej art. 58 ust. 4 ustawy
emerytalnej można odczytać jako brak zgody ustawodawcy na dotychczasową
wykładnię prawa przyjętą w uchwale powiększonego składu Sądu Najwyższego z
23 marca 2006 r., I UZP 5/05, jednak nie całkowity, gdyż nowa regulacja aprobuje
kierunek wykładni, jednak z większymi progami stażowymi (25 lat dla kobiety i 30
lat dla mężczyzny). Wolą ustawodawcy było wyraźne uregulowanie tej sytuacji i nie
można stwierdzić, żeby nowa regulacja rozciągała się wstecz. Przeciwne
twierdzenie musiałoby wskazać pozytywną regulację (przepis) o działaniu prawa
wstecz, czyli wyłączającą zasadę z art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej. Takiej
regulacji, odnoszącej się do ubezpieczonych, którzy prawo do renty nabyli z mocy
prawa, choć nie wystąpili o wypłatę świadczenia (art. 129 ust. 1) w ustawie
nowelizacyjnej nie ma. Gdyby ją wprowadzono, to jej zgodność z ustawą
zasadniczą byłaby wysoce wątpliwa, choćby ze względu na ekspektatywę
maksymalnie ukształtowaną i ochronę prawa nabytego (art. 2 Konstytucji RP).
Nowa ustawa nie może pozbawić ubezpieczonego prawa, które nabył na mocy
poprzedniej regulacji (ustawy). Tłumaczy to tym samym dlaczego nie jest
uprawniona wykładnia, że rozstrzygające znaczenie ma stan prawny z chwili
wniosku albo wydania decyzji przez organ rentowy, czyli nowa regulacja z art. 58
ust. 4 ustawy emerytalnej, gdyż również organ rentowy związany był zasadą z
art. 100 ust. 1 ustawy emerytalnej. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału
Konstytucyjnego w sferze praw emerytalno-rentowych zasadą ochrony praw
nabytych objęte są zarówno prawa nabyte w drodze skonkretyzowanych decyzji,
przyznających świadczenia, jak i prawa nabyte in abstracto zgodnie z ustawą przed
zgłoszeniem wniosku o ich przyznanie. Natomiast w przypadku ekspektatyw praw
podmiotowych ochrona ogranicza się do ekspektatyw maksymalnie
6
ukształtowanych, tj. takich, które spełniają zasadniczo wszystkie przesłanki
ustawowe nabycia pod rządami danej ustawy (zob. wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z 4 stycznia 2000 r., K 18/99 i powołane w nim orzeczenia
Trybunału z 11 lutego 1992 r., K 14/91, z 23 listopada 1998 r., SK 7/98, z 22
czerwca 1999 r., K 5/99). Przepis art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej nie odnosi się
zatem do prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w stanie
prawnym obowiązującym przed 23 września 2011 r. (wskazana uchwała Sądu
Najwyższego z 23 marca 2006 r., I UZP 5/05).
Reguła ta odnosi się również do renty rodzinnej. Jednoznacznie powiedziano
w orzecznictwie Sądu Najwyższego, że obowiązujący od dnia 23 września 2011 r.
art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej nie ma zastosowania przy badaniu uprawnień do
renty z tytułu niezdolności do pracy osoby zmarłej przed tym dniem, dokonywanej
dla potrzeb ustalenia uprawnień do renty rodzinnej (wyrok z 14 stycznia 2014 r.,
II UK 222/13, LEX nr 1424851; zob. także wyrok z 27 listopada 2013 r., I UK
171/13, LEX nr 144312, oraz wyroki z 7 stycznia 2014 r., I UK 228/13 i z 16
stycznia 2014, I UK 287/13 dotąd niepublikowane; także wyroki Sądu Apelacyjnego
w Białymstoku z 19 lutego 2013 r., III AUa 877/12 i z 27 sierpnia 2013 r., III AUa
175/13 i Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 25 lutego 2013 r., III AUa 1474/12,
powołane w skardze kasacyjnej).
Oceny powyższej nie zmienia powołany w zaskarżonym wyroku art. 186
ustawy emerytalnej, gdyż w żadnej mierze nie wynika z niego pogorszenie sytuacji
ubezpieczonego w zakresie prawa materialnego (dochodzonego uprawnienia).
Proceduralnej przeszkody (rzeczy osądzonej) nie stanowi również wydanie
przez pozwanego pierwszej decyzji odmawiającej skarżącej prawa do renty
rodzinnej; taka argumentacja nie stanowiła podstawy wyroku.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39815
§ 1 k.p.c.
oraz art. 108 § 2 k.p.c. i art. 39821
k.p.c.