Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 609/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Barbara Myszka (przewodniczący)
SSN Anna Owczarek (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości K. A.
przeciwko Kr. A.
o ustalenie i wydanie,
na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 4 września 2014 r.,
na skutek skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 czerwca 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części oddalającej apelację
powoda w zakresie zaskarżającym wyrok Sądu Okręgowego
w K. z dnia 14 listopada 2012 r., sygn. akt […], oddalający
powództwo o nakazanie wydania nieruchomości (punkt II oraz
punkt I podpunkt 1. in fine i punkt I podpunkt 2. in fine)
i przekazuje sprawę w tym zakresie do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu, pozostawiając mu rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 14 listopada 2012 r. nakazał pozwanej
Kr. A., aby wydała powodowi syndykowi masy upadłości K. A. określone
ruchomości w postaci samochodów z dowodami rejestracyjnymi i kartami pojazdów,
oddalił powództwo o stwierdzenie bezskuteczności czynności upadłego K. A.
dotyczącej sprzedaży samochodów z dnia 26 listopada 2010 r., oddalił powództwo
o stwierdzenie bezskuteczności czynności upadłego K. A. obejmującej darowiznę
dwóch nieruchomości z dnia 3 grudnia 2010 r. oraz o wydanie tych nieruchomości,
oddalił powództwo o stwierdzenie bezskuteczności czynności upadłego K. A.
obejmującej umowę darowizny nieruchomości z dnia 19 listopada 2010 r. oraz o
wydanie tej nieruchomości.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 6 czerwca 2013 r. zmienił częściowo
wskazane orzeczenie w ten sposób, że ustalił, iż umowa darowizny oznaczonej
nieruchomości, położonej w O., zawarta w dniu 3 grudnia 2010 r. oraz umowa
darowizny dwóch oznaczonych nieruchomości, położonych w O., zawarta w dniu 19
listopada 2010 r. jest bezskuteczna w stosunku do masy upadłości K. A., oddalił
apelację powoda w pozostałej części.
W zakresie objętym skargą kasacyjną podstawa faktyczna rozstrzygnięcia,
zgodnie przyjęta przez sądy obu instancji, przedstawia się następująco. Sąd
Rejonowy w K., w uwzględnieniu wniosku wierzyciela z dnia 22 marca 2011 r.,
postanowieniem z dnia 30 czerwca 2011 r. ogłosił upadłość K. A., obejmującą
likwidację jego majątku. Czynności prawne K. A. w postaci umów darowizn
nieruchomości z dnia 19 listopada 2010 r. oraz z dnia 3 grudnia 2010 r., jako
nieodpłatne i zawarte w terminie rocznym przed dniem złożenia wniosku o
ogłoszenie upadłości, są z mocy prawa bezskuteczne w stosunku do masy
upadłości K. A. (art. 127 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r.- Prawo
upadłościowe i naprawcze - jedn. tekst: Dz. U. 2012 poz. 1112 ze zm., dalej jako
p.u.n.). Sąd pierwszej instancji uznał, że jednoczesne wytaczanie powództwa o
ustalenie, że czynność prawna jest bezskuteczna z mocy prawa w stosunku do
masy upadłości (art. 127 i art.128 p.u.n.) oraz o świadczenie na podstawie art.134
3
p.u.n. nie ma uzasadnienia prawnego, gdyż wyrok uwzględniający oba te
powództwa naruszałby art. 189 k.p.c. Sąd przyjął ponadto, że powód nie jest
legitymowany do żądania wydania nieruchomości, gdyż bezskuteczność czynności
względem masy nie powoduje z mocy prawa przejścia prawa własności. Jako
właściwy środek prawny wskazał powództwo o ukształtowanie stosunku prawnego
poprzez zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu własności
nieruchomości na dłużnika, twierdząc, że dopiero realizacja tego obowiązku
nałożonego wyrokiem spowoduje taką zmianę na mocy art. 155 k.c. w zw. z art.
158 k.c. i ew. art. 1047 k.p.c. Sąd Apelacyjny podzielił to stanowisko jedynie w
części odnoszącej się do niedopuszczalności równoległego dochodzenia obu
roszczeń. W pozostałym zakresie stwierdził, że bezskuteczność czynności
upadłego określona w art. 127 p.u.n. ma charakter względny i nie oznacza jej
nieważności. Jej stwierdzenie umożliwia jedynie zaspokojenie się wierzycieli
upadłościowych z tego składnika majątkowego. Syndyk masy upadłości ma interes
prawny w żądaniu ustalenia bezskuteczności, gdyż wyrok ustalający potwierdza
legitymację syndyka do zbycia w postępowaniu upadłościowym tych nieruchomości,
które wyszły z majątku upadłego. Za przedwczesne i zbędne uznał Sąd drugiej
instancji podejmowanie rozważań co do ewentualnego roszczenia o zobowiązanie
do złożenia oświadczenia woli o przeniesieniu własności nieruchomości,
wskazując jednocześnie, że w następstwie wpisu K. A. jako właścicielki nie doszło
do niezgodności treści ksiąg wieczystych z rzeczywistym stanem prawnym
w rozumieniu art. 10 ustawy księgach wieczystych i hipotece.
Orzeczenie powyższe zostało zaskarżone przez syndyka masy upadłości K.
A. w zakresie dotyczącym oddalenia apelacji zaskarżającej oddalenie powództwa o
nakazanie wydania nieruchomości z tym, że wniosek skargi dotyczy zarówno
części sentencji nadających wyrokowi Sądu pierwszej instancji nowe brzmienie
(włącznie z ponownym oddaleniem powództwa o wydanie) jak i oddalających
apelację. Skarga oparta jest na podstawie naruszenia prawa materialnego, tj. art.
134 ust. 1 w zw. z art. 127 ust. 1 p.u.n. przez błędną wykładnię.
Sąd Najwyższy zważył:
4
Trafnie wskazuje skarga na wadliwą wykładnię wskazanych przepisów
prawa upadłościowego i naprawczego, której następstwem stała się bezzasadna
odmowa oceny zasadności opartego na nich roszczenia syndyka masy upadłości.
Rozważania tym przedmiocie rozpocząć należy od przypomnienia,
że czynności przyszłego upadłego, polegające na darowiźnie szeregu
nieruchomości na rzecz osoby bliskiej, jako nieodpłatne i zawarte w terminie
rocznym przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, z mocy prawa są
bezskuteczne w stosunku do masy upadłości (art. 127 ust. 1 prawa
upadłościowego i naprawczego). Zgodnie z art. 134 ust. 1 jeżeli czynność upadłego
jest bezskuteczna z mocy prawa lub została uznana za bezskuteczną, to co
wskutek tej czynności ubyło z majątku upadłego lub do niego nie weszło, podlega
przekazaniu do masy upadłości, a gdy przekazanie w naturze jest niemożliwe, do
masy upadłości powinna być wpłacona równowartość w pieniądzach. Oczywistym
jest, że skoro masa upadłości nie jest podmiotem prawa to bezskuteczność
czynności upadłego "w stosunku do masy upadłości" oznacza w istocie
bezskuteczność w stosunku do wszystkich wierzycieli upadłościowych (art. 127-128
p.u.n.). Za dominujący w orzecznictwie należy uznać pogląd, że zachodząca
ex lege bezskuteczność nie wymaga zaskarżania takiej czynności, co nie wyłącza
w razie sporu możliwości wytoczenia powództwa o ustalenie na podstawie art. 189
k.p.c. (por. m.in. nie publikowane wyroki Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada
1999 r., III CKN 464/98, z dnia 3 października 2007 r., IV CSK 184/07, z dnia
3 października 2008 r., I CSK 93/08, z dnia 8 stycznia 2010 r., IV CSK 298/09,
z dnia 16 kwietnia 2010 r., IV CSK 424/09). Wyrok sądu stwierdzający
bezskuteczność zachodzącą z mocy prawa ma charakter deklaratywny. Syndyk
masy upadłości, realizując uprawnienie art. 134 ust. 1 p.u.n., żąda w istocie
ustalenia, że rezultat względnej bezskuteczności odnosi się do skonkretyzowanej,
podjętej we wskazanym czasie czynności, czego następstwem ma być objęcie
przedmiotu świadczenia upadłego masą upadłości. Skutek bezskuteczności
względnej jest ściśle egzekucyjny, gdyż umożliwia prowadzenie egzekucji z danej
rzeczy lub prawa jako majątku dłużnika, mimo że pozostają one nadal własnością
osoby trzeciej. Jak przekonywająco wyjaśniono w uzasadnieniu wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 6 września 2013 r., V CSK 454/12 (nie publ.) następstwem
5
wyroku orzekającego bezskuteczność względną w postępowaniu upadłościowym
jest potwierdzenie upadku skutku rzeczowego takiej umowy wyłącznie w relacji
nabywca – wierzyciele upadłego, utrzymanie go w pozostałym zakresie i możliwość
prowadzenia egzekucji, podobnie jak w egzekucji syngularnej, gdzie zachodzi
z mocy prawa względna bezskuteczność zbycia nieruchomości po zajęciu (art. 930
§ 1 k.p.c.) albo z wyroku sądu wydanego w uwzględnieniu skargi pauliańskiej
(art. 532 k.c.) – por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca 2007 r., III CZP
97/07, OSNC 2008 r., nr 11, poz. 127, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 stycznia
2011 r., IV CSK 273/10 – nie publ. W orzeczeniu z dnia 6 września 2013 r., V CSK
454/12 Sąd Najwyższy opowiedział się za stanowiskiem, wcześniej prezentowanym
w piśmiennictwie i części orzecznictwa, że „przekazanie do masy upadłości”
w rozumieniu art. 134 p.u.n. nie oznacza podstawy roszczenia o zobowiązanie
nabywcy do złożenia oświadczenia woli o zwrotnym przeniesieniu własności, tylko
powinność nabywcy zwrotu w naturze, a w razie sporu, powstanie po stronie
syndyka roszczenia procesowego o wydanie tych rzeczy i praw, które wyszły
z masy - celem umożliwienia zaspokojenia wszystkich wierzycieli z powiększonej
w ten sposób masy upadłości.
Podzielając wskazane stanowisko odwołać się należy do dalszych
argumentów. Po pierwsze, reguły wykładni językowej wyraźnie potwierdzają, że
„przekazanie do masy” obejmuje czynność faktyczną, a nie prawną, skoro
bezskuteczność względna ma ograniczony zakres podmiotowy, a masa upadłości
nie ma zdolności prawnej. Po drugie, wprawdzie wyrok ustalający wystarczająco
legitymuje syndyka masy upadłości do podjęcia czynności w zakresie sprzedaży,
a jego kompetencja do rozporządzania cudzą własnością i innymi prawami
majątkowymi wynika z ustawy, ale w braku zgody właściciela nie umożliwia mu
podjęcia dalszych czynności zmierzających do objęcia nieruchomości, dokonania
jej oględzin, wyceny, okazania kandydatom na nabywców bez stosownych tytułów
wykonawczych. Po trzecie, przedmiotem interpretacji powinien być pełny tekst
normy prawnej. Skoro art. 134 ust. 1 i 2 p.u.n. dopuszcza wpłatę równowartości
w pieniądzach, gdy przekazanie w naturze jest niemożliwe, oraz już
na tym etapie przewiduje dokonanie zwrotu świadczenia wzajemnego osoby
trzeciej z masy upadłości jako równoległe z przekazaniem przedmiotu zbycia do
6
masy, to rażącą niekonsekwencją byłoby umożliwienie dokonania takich rozliczeń
tylko w wyniku wydania wyroku ustalającego bezskuteczność względną czynności,
bez zwrotnego wydania jej przedmiotu do masy. Po czwarte, brak uzasadnienia dla
odmiennego traktowania ruchomości i nieruchomości, stanowiących przedmiot
umów zbycia względnie bezskutecznych wobec masy upadłości. Po piąte, skoro
następstwem względnej bezskuteczności jest ograniczenie prawa własności w
zakresie pobierania pożytków cywilnych i naturalnych (fruendi), które wchodzą do
masy upadłości, to celowe jest również przeniesienie na jej rzecz posiadania
(possidendi) – por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 sierpnia 2009r., IV CSK
102/09, nie publ.. Umożliwi to ponadto wydanie przez syndyka nieruchomości
nabywcy, który w innym wypadku musiałby korzystać powództwa windykacyjnego
(art. 222 § 1 k.p.c.).
Zauważyć ponadto należy, że art. 134 ust. 1 p.u.n. nie normuje w sposób
wyczerpujący następstw bezskuteczności czynności prawnych upadłego
w stosunku do masy upadłości i nie wyłącza innych roszczeń syndyka masy
upadłości, jeżeli roszczenia takie, dotyczące masy upadłości, stosownie do
przepisów prawa cywilnego przysługują upadłemu jako właścicielowi rzeczy
względem jej posiadacza lub z innego tytułu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
12 sierpnia 2009 r., IV CSK 102/09, nie publ.).
Nie zasługuje na akceptację pogląd o niedopuszczalności kumulacji
procesowych roszczeń o ustalenie i zasądzenie (wydanie). W tym wypadku zbieg
nie ma bowiem charakteru konkurencyjnego, ani nie unicestwia materialnej
przesłanki interesu prawnego po stronie powoda. Orzeczenia, w których
odwoływano się do niedopuszczalności łączenia wskazanych żądań, zapadły
w odmiennych stanach faktycznych i prawnych (por. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 8 stycznia 2010 r., IV CSK 298/09, OSNC-ZD 2010, nr 24, z dnia
16 kwietnia 2010 r., IV CSK 424/09, nie publ., z dnia 16 kwietnia 2010 r., IV CSK
453/09, nie publ., z dnia 13 maja 2011 r., V CSK 343/10, nie publ.).
Część przytoczonych orzeczeń zapadła w poprzednim stanie prawnym
i dotyczy wykładni rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia
24 października 1934 r.- Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r., Nr 118,
7
poz. 512 ze zm.), ale z uwagi na zbliżone konstrukcje prawne zachowała
aktualność.
Naruszenia wskazanych przepisów prawa materialnego uzasadniają
podstawę kasacyjną określoną art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. w stopniu skutkującym
koniecznością wydania wyroku kasatoryjnego. Z tych przyczyn w oparciu o art.
39815
§ 1 k.p.c. orzeczono jak w sentencji, pozostawiając Sądowi ponownie
rozpoznającemu sprawę rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego
(art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.).