Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 27/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
w sprawie z odwołania W. R.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 9 sierpnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
W. R., urodzony w 1944 r., w marcu 2009 r. wniósł o przyznanie emerytury
na podstawie art. 27 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz.
1227 ze zm.; dalej „ustawa”). Emeryturę przyznano decyzją z dnia 9 kwietnia 2009
2
r. od dnia 1 marca 2009 r. i obliczono według zarobków z 20 lat i wskaźnika
wysokości podstawy wymiaru 172,54%. Następną decyzją z dnia 28 maja 2009 r.
przeliczono świadczenie w stosunku do zarobków z okresu innych 20 lat i
wskaźnika wysokości podstawy wymiaru 180,85%.
W marcu 2012 r. ubezpieczony złożył wniosek o przeliczenie emerytury w
sposób najbardziej dla niego korzystny - z uwzględnieniem art. 55 ustawy o
emeryturach i rentach - wskazując na swe dalsze ubezpieczenie, po uzyskaniu
emerytury, po dniu 1 marca 2009 r. Decyzją z dnia 25 kwietnia 2012 r. Zakład
Ubezpieczeń Społecznych, odmówił przeliczenia emerytury na zasadach
przewidzianych w art. 26 ustawy, a wyrokiem z dnia 11 września 2012 r. Sąd
Okręgowy w K. oddalił odwołanie ubezpieczonego od tej decyzji. Uwzględnił, że
prawo do emerytury „kapitałowej”, której przyznania ubezpieczony żądał, jest
przewidziane w art. 24 i 26 ustawy o emeryturach i rentach dla osób urodzonych po
dniu 31 grudnia 1948 r. Ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1 stycznia 1949 r.,
muszą - do jej uzyskania - spełnić warunki przewidziane w art. 55 ustawy, czyli
łącznie wieku emerytalnego oraz stażu, przewidzianych w art. 27 ustawy,
kontynuowania ubezpieczenia po osiągnięciu wieku emerytalnego oraz złożenia
wniosku o emeryturę po dniu 31 grudnia 2008 r. W ocenie Sądu, emerytura tak
obliczona może być przyznana tylko osobie, która jeszcze nie pobierała emerytury.
Sąd wskazał, że ubezpieczony nie spełnia tego warunku, gdyż pobiera emeryturę
przyznaną z racji ukończenia 65 lat i nie może uzyskać kolejnej emerytury
(„emerytury po emeryturze”).
Wyrokiem z dnia 9 sierpnia 2013 r. Sąd Apelacyjny, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych oddalił apelację ubezpieczonego. Podkreślił, że do
ustalenia wysokości emerytury na podstawie art. 55 ustawy o emeryturach i
rentach, po stronie składającego wniosek o emeryturę muszą zaistnieć przesłanki
konieczne do nabycia prawa do nowej emerytury. Skarżący nabył już prawo do
emerytury w związku z ukończeniem powszechnego wieku emerytalnego i prawo
takie nie może mu być przyznane powtórnie na podstawie tych samych przesłanek.
Sąd powołał się na pogląd wypowiedziany przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia
4 lipca 2013 r., II UZP 4/13 (OSNP 2013 nr 21-22, poz. 257), że ubezpieczony
urodzony przed dniem 1 stycznia 1949 r., który po osiągnięciu powszechnego
3
wieku emerytalnego kontynuował ubezpieczenie i wystąpił o emeryturę po dniu 31
grudnia 2008 r., ma prawo do jej wyliczenia na podstawie art. 26 w związku z
art. 55 ustawy o emeryturach i rentach, niezależnie od tego, czy wcześniej złożył
wniosek o emeryturę w niższym wieku emerytalnym lub emeryturę wcześniejszą.
Podkreślił jednak, że nie jest kwestionowana w orzecznictwie możliwość
kilkakrotnego uzyskiwania prawa do emerytury, lecz tylko wówczas, gdy
każdorazowo o ziszczeniu się ryzyka emerytalnego decydują inne przesłanki. W
rozpoznawanej sprawie nie można mówić o prawie do złożenia kolejnego wniosku
o emeryturę, gdyż od marca 2009 r. ubezpieczony realizuje prawo do emerytury w
związku z osiągnięciem wieku 65 lat i nie przysługuje mu prawo do innej emerytury.
Skarga kasacyjna ubezpieczonego, obejmująca wyrok Sądu drugiej instancji
w całości, z wnioskiem o jego uchylenie i orzeczenie co do istoty sprawy,
ewentualnie o uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi drugiej lub pierwszej instancji
do ponownego rozpoznania, została oparta na podstawie naruszenia prawa
materialnego – art. 55, art. 114 ust. 1, art. 118 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2013 r., poz. 1440 ze zm.) przez błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że
wcześniejsze ustalenie prawa do emerytury ubezpieczonemu urodzonemu przed
dniem 1 stycznia 1949 r., w wysokości wynikającej z art. 27 uniemożliwia
pozytywne załatwienie wniosku o przyznanie mu prawa do emerytury z
zaznaczeniem wybrania najkorzystniejszego wyliczenia na podstawie art. 26
ustawy. Stwierdził, że w art. 55 ustawodawca dał prawo wyboru uprawnionym, czy
chcą skorzystać z emerytury obliczonej w starym systemie składkowym, czy na
zasadach kapitałowych. Powołując się na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4
lipca 2013 r., II UZP 4/13, oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2013 r.,
II UK 424/12 (niepubl.), podkreślił, że w tych sprawach ubezpieczonym przyznano
najpierw prawo do świadczenia emerytalnego, a następnie po przedłożeniu
dodatkowych dokumentów na ich wniosek ustalono wysokość świadczenia
emerytalnego na zasadach kapitałowych. Zauważył również, że z uzasadnienia
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2013 r., II UZP 4/13, wynika, iż przepis
art. 55 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie
zabrania składania więcej niż jednego wniosku o wyliczenie wysokości świadczenia
4
emerytalnego na zasadach kapitałowych nawet wtedy, gdy uprawniony złożył
wcześniej wniosek o emeryturę w niższym wieku emerytalnym lub emeryturę
wcześniejszą.
Skarżący postawił również zarzut naruszenia przepisów postępowania –
art. 397 k.p.c. w związku z art. 328 § 1 k.p.c. – przez nieustosunkowanie się w
uzasadnieniu wyroku Sądu drugiej instancji do podniesionych w apelacji zarzutów
co do prawidłowości oceny wyliczenia przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych
emerytury według najbardziej korzystnego przelicznika oraz możliwości ponownego
ustalenia wysokości świadczenia emerytalnego po uprawomocnieniu się decyzji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Emerytura na podstawie art. 27 ustawy o emeryturach i rentach
przysługiwała przed 1 stycznia 2013 r. (przed zmianą wynikającą z art. 1 pkt 8
ustawy z dnia z dnia 11 maja 2012 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2012 r.,
poz. 637) ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r., którzy
osiągnęli powszechny, podstawowy wiek emerytalny, wynoszący co najmniej 65 lat
dla mężczyzn, i wykazali okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej
25 lat. Emerytura ta, tak w poprzednim stanie prawnym, jak obecnie, obliczana jest
według zasady określonej w art. 53 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r.,
poz. 1440 ze zm.) jako procent kwoty bazowej oraz okresów składkowych i
nieskładkowych wyliczony według wskaźników wskazanych w art. 53 ust. 1 pkt 2-3,
z uwzględnieniem art. 55. Oznacza to, że dla niektórych osób urodzonych przed
dniem 1 stycznia 1949 r. przewidziana została możliwość obliczenia emerytury
według wartości zgromadzonych składek, na zasadach określonych w art. 25 i 26
ustawy. Dotyczy to tych osób, które po osiągnięciu powszechnego wieku
emerytalnego pozostawały w ubezpieczeniach emerytalnym i rentowych
(obowiązkowych lub dobrowolnych), a z wnioskiem o emeryturę wystąpiły po dniu
31 grudnia 2008 r. Warunkiem uwzględnienia takiego wniosku jest ustalenie, że
emerytura obliczona na podstawie art. 26 jest wyższa od obliczonej zgodnie z
5
art. 53, co jest możliwe w przypadku osób, które po wejściu w życie ustawy o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych podlegały
ubezpieczeniom przez odpowiednio długi okres i osiągały wysokie przychody.
Wątpliwości powstałe na tle stosowania art. 55 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zostały rozstrzygnięte w
orzecznictwie przez stwierdzenie, że ustanawia on uprawnienie do przeliczenia
emerytury ustawowej przez ubezpieczonych urodzonych przed dniem 31 grudnia
1948 r., którzy po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego kontynuowali
ubezpieczenie i wystąpili o emeryturę po dniu 31 grudnia 2008 r. niezależnie od
tego, czy wcześniej złożyli wniosek o emeryturę w niższym wieku emerytalnym lub
o emeryturę wcześniejszą (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2013 r.,
II UZP 4/13, OSNP 2013 nr 21-22, poz. 257). Sąd Najwyższy uznał także, że
emeryt pobierający emeryturę przyznaną i obliczoną niezgodnie z wnioskiem
emerytalnym (wadliwie) na podstawie dotychczasowych zasad (art. 27 w związku z
art. 53 ustawy o emeryturach i rentach) nie traci prawa do ustalenia korzystniejszej
wysokości emerytury „kapitałowej” (art. 26 w związku z art. 55 tej ustawy), jeżeli
kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz gdy z wnioskiem o
przyznane tej emerytury wystąpił po dniu 31 grudnia 2008 r. (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 4 września 2013 r., II UK 23/13, OSNP 2014 nr 6, poz. 85). Z
motywów tego orzeczenia wynika, że także emeryt, który po ustaleniu i pobraniu
emerytury był osobą czynną zawodowo i z tego tytułu kontynuował obowiązkowe
ubezpieczenia emerytalne i rentowe, zachował status ubezpieczonego
spełniającego warunki do uzyskania najkorzystniejszego wymiaru należnego mu
świadczenia emerytalnego, w tym do jego obliczenia metodą „kapitałową”, jeżeli
emerytura obliczona według nowych zasad na podstawie art. 26, jest wyższa od
obliczonej zgodnie z art. 53 ustawy emerytalnej, o ile spełnił warunki wymagane w
art. 55 tej ustawy, w tym złożył wniosek emerytalny po dniu 31 grudnia 2008 r.
To stanowisko zostało sformułowane wobec emeryta, który pobierał
emeryturę przyznaną i obliczoną wadliwie, niezgodnie z wnioskiem o jej przyznanie
„w najkorzystniejszym wariancie”. W takim wypadku emeryt - w ocenie Sądu
Najwyższego - nie utracił prawa do obliczenia korzystniejszej wysokości emerytury
na podstawie art. 26, jeżeli kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe, skoro
6
już w pierwszym wniosku o emeryturę złożonym po dniu 31 grudnia 2008 r.
domagał się jej przyznania „w najkorzystniejszym wariancie”, obejmującym
obliczenie na podstawie art. 55 ustawy.
W kolejnym wyroku z dnia 7 listopada 2013 r., II UK 143/13 (niepubl.) Sąd
Najwyższy uznał, że art. 55 ustawy, umożliwiając ubezpieczonym urodzonym przed
1 stycznia 1949 r. wyliczenie emerytury uzyskanej po ukończeniu wieku
powszechnego, według art. 26, „zrównuje” w pewnym sensie sytuację osób
urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. z sytuacją osób urodzonych po dniu 31
grudnia 1948 r., które - jeśli nabyły prawo do emerytury w niższym wieku
emerytalnym albo do tzw. emerytury wcześniejszej - mogą, osiągając powszechny
wiek emerytalny, złożyć wniosek o ustalenie prawa do emerytury w powszechnym
wieku emerytalnym, wyliczanej według art. 24 ustawy. W związku z tym przyjął, że
jeżeli istnieje możliwość obliczenia emerytury przysługującej ubezpieczonemu na
podstawie art. 27 (urodzonemu przed dniem 1 stycznia 1949 r.), który kontynuował
ubezpieczenia emerytalne i rentowe po osiągnięciu przewidzianego w tym przepisie
wieku emerytalnego oraz z wnioskiem o przyznanie emerytury wystąpił po dniu 31
grudnia 2008 r., organ rentowy jest zobowiązany obliczyć należne mu świadczenie
emerytalne zarówno według dotychczasowych zasad (art. 27 w związku z art. 53),
jak i według nowych zasad (art. 26 w związku z art. 55), a następnie przyznać mu
emeryturę w wyższej wysokości (art. 55 w związku z art. 100 ust. 1 ustawy).
Przedstawione orzeczenia wskazują na kierowanie się przy wykładni art. 55
ustawy brzmieniem przepisu, z dostrzeżeniem, że nie wynika z niego, by wniosek o
emeryturę w powszechnym wieku musiał być pierwszym wnioskiem o świadczenie.
Traktuje się także zawartą w nim regulację jako uprawnienie do przeliczenia
emerytury przyznanej i wypłacanej na podstawie art. 27 ustawy przez wszystkich
ubezpieczonych, którzy nadal, po uzyskaniu statusu emeryta, opłacają składki na
ubezpieczenie społeczne emerytalne i rentowe, przez co pomnażają swoje konto,
pod warunkiem jednak, by wystąpili z wnioskiem o emeryturę nie wcześniej niż po
dniu 31 grudnia 2008 r., czyli by nie mieli ustalonego prawa do emerytury przed
wskazaną datą. Nawiązując do wykładni historycznej, Sąd Najwyższy w
wymienionej uchwale wskazał, że sposób wyliczania emerytury w tzw. formule
zdefiniowanej składki zaczął obowiązywać dopiero od dnia 1 stycznia 2009 r., więc
7
warunek kontynuowania ubezpieczenia i wystąpienia z wnioskiem po dniu 31
grudnia 2008 r. miał umożliwić wyliczenie emerytury od sumy składek odkładanych
na indywidualnym koncie ubezpieczonego, stąd przywiązywanie znaczenia do
kontynuowania opłacania składek, a nie do ubiegania się o emeryturę wcześniejszą
lub w niższym wieku emerytalnym. Sąd Najwyższy wskazał także w uchwale, że -
uwzględniając art. 21 ust. 2 tej ustawy - na emeryturę można przechodzić kilka
razy.
Podzielając ten pogląd, można zaaprobować stanowisko Sądu
Apelacyjnego, że nie jest kwestionowana w orzecznictwie możliwość kilkakrotnego
uzyskiwania prawa do emerytury, lecz tylko wówczas, gdy każdorazowo inne
przesłanki będą decydowały o ziszczeniu się ryzyka emerytalnego (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 20 stycznia 2005 r., I UK 120/04, OSNP 2005 nr 16,
poz. 257 oraz uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 13 maja
2004 r., II UZ 13/04, OSNP 2004 nr 23, poz. 409).
Za nietrafną należy jednak uznać konstatację tego Sądu, że osobom
wskazanym w art. 55 ustawy i spełniającym przewidziane w tym przepisie warunki,
może być przyznana emerytura obliczona w sposób określony w art. 26 ustawy.
Nie można w takim wypadku mówić o złożeniu kolejnego wniosku emerytalnego o
przyznanie „emerytury po emeryturze”. W art. 55 chodzi nie o przyznanie, lecz o
obliczenie według innych zasad emerytury już nabytej po spełnieniu warunków z
art. 27 ustawy i przyznanej na wniosek złożony po dniu wskazanym w tym
przepisie. Wyraźnie stanowi się w nim o możliwości obliczenia emerytury na
podstawie art. 26, czyli – wnioskując z treści przepisu – emerytury przyznanej na
wniosek zgłoszony po dniu 13 grudnia 1948 r., po spełnieniu warunków
określonych w art. 27 ustawy. Nie chodzi też o osoby, które wstrzymywały się z
pobieraniem należnej emerytury. Pogląd o czystym koncie emerytalnym osób
zgłaszających wniosek na podstawie art. 55 ustawy został obalony we
wspomnianej uchwale z dnia 4 lipca 2013 r., II UZP 4/13. Gdyby zresztą
ustawodawca miał uznać taką praktykę przy zastosowaniu art. 55 ustawy za
niedopuszczalną, niezbędne byłoby zaznaczenie w tym przepisie, że wyliczenie
emerytury w powszechnym wieku emerytalnym możliwe jest tylko raz, w związku z
pierwszym wnioskiem emerytalnym. Takiego zastrzeżenia nie ma w treści tego
8
przepisu oraz nie można go z niej wywodzić (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
19 marca 2014 r., I UK 345/13, niepubl.).
Według Sądu Najwyższego, nie jest możliwa utrata uprawnienia do
zweryfikowania wysokości długoterminowych świadczeń emerytalnych ustalonych
w deklaratoryjnych decyzjach emerytalnych, więc emerytura może być wyliczona
równolegle według zasad ustalonych w art. 53 w związku z art. 27 i według nowych
zasad wynikających z art. 26 w związku z art. 55 (wyrok Sądu Najwyższego z dnia
7 listopada 2013 r., II UK 143/13, niepubl.).
Należy podkreślić, że zasadnicze znaczenie dla zastosowania art. 55 ustawy
ma utrzymywanie przez osobę w nim określonej statusu osoby ubezpieczonej
(art. 4 ust. 13 ustawy), oraz stwierdzić, że status ten zachowują osoby, które
przeszły na emeryturę, jeżeli po przyznaniu prawa podlegają obowiązkowym lub
dobrowolnym ubezpieczeniom społecznym (art. 13 i 14 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych; jednolity tekst: Dz.U. z
2013 r., poz. 1442 ze zm.). W konsekwencji, emerytura osób, które spełniły
warunki przewidziane w art. 27 i pobierały świadczenia na wniosek złożony po dniu
31 grudnia 2008 r. powinna być wyliczona na podstawie art. 53 z uwzględnieniem
art. 55 w związku z art. 26 ustawy, jeżeli po ukończeniu wieku 60 lub 65 lat
podlegały ubezpieczeniom społecznym obowiązkowo lub dobrowolnie.
W niniejszej sprawie oznacza to, że skoro skarżący kontynuował
ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz spełniał warunki, o których mowa w art.
55 ustawy, w tym złożył wniosek o przyznanie emerytury na podstawie art. 27
ustawy po dniu 31 grudnia 2008 r., to emerytura powinna mu być wyliczona na
podstawie art. 53 i – jak ten przepis stanowi - „z uwzględnieniem” art. 55 ustawy.
Z tych względów, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).