Sygn. akt II CSK 747/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
SSA Jacek Grela
w sprawie z powództwa X.Y.
przeciwko Skarbowi Państwa - Komendantowi Policji
W […].
o ochronę dóbr osobistych ,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 14 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 22 maja 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w pkt. I tiret 2 (dwa) i 3 (trzy) i w tym
zakresie przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Apelacyjny w wyroku z dnia 22 maja 2013 r., zmieniając częściowo
wyrok Sądu Okręgowego z dnia 19 grudnia 2012 r., nakazał pozwanemu Skarbowi
Państwa złożenie oświadczenia woli w Gazecie […] o treści: „Komendant Policji w
[…]. wyraża głębokie ubolewanie za działanie nieustalonego funkcjonariusza Policji
w Komendzie Powiatowej Policji w […]., polegające na ujawnieniu i wykorzystaniu
przez rozpowszechnienie, wbrew obowiązkowi zachowania tych informacji w
tajemnicy służbowej, dokonanego przez X.Y. zgłoszenia o przestępstwie, wskutek
czego naruszono dobra osobiste X.Y. w postaci dobrego imienia, godności, czci,
prawa do prywatności, poszanowania jej kalectwa i wolności od drwin i szykan z tej
przyczyny”, a ponadto - uszczegółowiając treść żądania o „usunięcie nagrania z
portali internetowych” - zobowiązał stronę pozwaną do „podjęcia czynności
mających na celu usunięcie telefonicznego nagrania zgłoszenia przez powódkę o
popełnieniu przestępstwa z portali internetowych, na których nagranie to zostało
umieszczone, w tym w szczególności zwrócenie się w tym celu z odpowiednim
żądaniem do właścicieli lub administratorów portali".
Sąd Apelacyjny ustalił, że ośmieszająca powódkę rozmowa telefoniczna
z policjantem, który przyjął jej zgłoszenie o […], została nagrana w Komendzie
Powiatowej Policji w […], a następnie wprowadzona do Internetu przez nieustaloną
osobę. Na skutek rozpowszechniania tej rozmowy na licznych portalach
społecznościowych stało się ono przedmiotem żartów użytkowników Internetu.
Skarga kasacyjna, wniesiona od tej części wyroku, w której strona pozwana
została zobowiązana do podjęcia czynności mających na celu usunięcie nagranej
rozmowy z portali internetowych oraz zwrócenia się z odpowiednim żądaniem do
właścicieli lub administratorów portali, oparta została na zarzucie naruszenia art.
325 k.p.c. oraz art. 24 § 1 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarżący, uzasadniając zarzut naruszenia art.325 k.p.c., trafnie podniósł,
że zawarte w sentencji zaskarżonego wyroku rozstrzygnięcie o żądaniu powódki,
3
jako pozbawione precyzji czyni go niezdatnym do wykonania w postępowaniu
egzekucyjnym.
W judykaturze wielokrotnie zwracano uwagę na konieczność redagowania
sentencji orzeczenia w sposób zawierający precyzyjne i samodzielne
rozstrzygnięcie o żądaniu, bez potrzeby dokonywania dalszych czynności,
należących ze względu na swój przedmiot do postępowania rozpoznawczego.
Sformułowanie w sentencji rozstrzygnięcia o żądaniach stron nie może stwarzać
wątpliwości co do treści wyroku i musi umożliwiać jego wykonanie (przykładowo:
uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego [ zasada prawna] z 20 września
1988 r., III CZP 37/88, OSNCP 1989, nr 3, poz.40; wyrok Sądu Najwyższego
z 9 października 1968 r., I CR 366/68, nie publ.; wyrok Sądu Najwyższego
z 24 stycznia 1985 r., III CRN 297/84, nie publ.; wyrok Sądu Najwyższego
z 16 lutego 2012 r., III CSK 201/11, OSNC-ZD 2013, nr 3, poz.50).
W orzecznictwie dotyczącym spraw o naruszenie dóbr osobistych również
wskazuje się na konieczność redagowania sentencji wyroku w sposób
kategoryczny i wykluczający pozostawienie jej konkretyzacji którejkolwiek ze stron
(wyrok Sądu Najwyższego z 19 stycznia 1982 r., IV CR 500/01, OSNCP 1982,
nr 8-9, poz.123). W wyroku należy więc określić konkretne czynności (zachowania),
które pozwany powinien przedsięwziąć w celu usunięcia skutków naruszenia. Takie
wymaganie znajduje uzasadnienie nie tylko w prawie procesowym, lecz odpowiada
także brzmieniu art.24 k.c. Opis tych czynności powinien być na tyle jednoznaczny,
aby wierzyciel i organ egzekucyjny mogli na podstawie sentencji wyroku stwierdzić,
jaki sposób egzekucji należy wdrożyć w celu wykonania świadczenia, a także –
co odnosi się również do pozwanego - w jakim momencie wyrok został w całości
wykonany. W przeciwnym razie wyrok jest niezdatny do egzekucji sądowej.
Formuła sentencji zaskarżonego wyroku, w której treść zasądzonego
świadczenia określona została przez zobowiązanie pozwanego „do podjęcia
czynności mających na celu usunięcie telefonicznego nagrania z portali
internetowych, w tym w szczególności zwrócenie się w tym celu z odpowiednim
żądaniem do właścicieli lub administratorów portali” nie czyni zadość tym
wymaganiom. Na ocenę tę nie rzutują, powołane przez powódkę w odpowiedzi na
4
skargę kasacyjną, argumenty dotyczące specyfiki medium, jakim jest Internet.
Specyfika ta nie może wpływać na wymagania dotyczące precyzji formułowania
sentencji orzeczenia w zakresie, w jakim obejmuje rozstrzygnięcie o żądaniu
powódki.
Oceniając za usprawiedliwiony zarzut naruszenia art. 24 k.c. przez
zobowiązanie strony pozwanej do dokonania czynności, które z braku ich
jednoznacznej indywidualizacji nie mogą doprowadzić do usunięcia skutków
naruszenia dobra osobistego powódki, wskazać należy, że w literaturze oraz
orzecznictwie Sądu Najwyższego nie analizowano, jakie konkretne czynności
mogłyby być adekwatne w celu usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego,
do którego doszło w Internecie. Niewątpliwie specyfika tego środowiska czyni
proporcjonalnym — w razie naruszenia czci - zastosowanie środków, które
pozwolą na dotarcie z ewentualnym sprostowaniem, odwołaniem lub
oświadczeniem obejmującym przeprosiny do nieograniczonego kręgu osób, które
mogły zapoznać się ze źródłem naruszenia.
Z ustaleń dokonanych w sprawie wynika, że dostępność spornego materiału
w Internecie nie jest wyłącznie następstwem bezprawnych działań pozwanego,
lecz także działań niekontrolowanych przez niego osób trzecich, w których
dyspozycji znalazło się nagranie wskutek jego pierwotnego ujawnienia. Pozwany -
w ramach usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego powódki - został
zobowiązany do podjęcia starań o udaremnienie naruszeń tego dobra. Tego
rodzaju zobowiązanie nie mieści się w granicach środków zmierzających do
usunięcia skutków naruszenia w rozumieniu art. 24 k.c., nie można bowiem
zachowań anonimowych osób trzecich, korzystających z usług internetowych
uznać za „skutek naruszenia” w rozumieniu tego przepisu.
Wprawdzie powódka nie wystąpiła z powództwem przeciwko podmiotom
zarządzającym portalami internetowymi, na których umieszczono ośmieszające ją
materiały lub przeciwko osobom bezpośrednio wprowadzającym nagranie do
Internetu, to jednak dla oceny zasadności zarzutu naruszenia art. 24 k.c.
nieodzowne staje się prześledzenie w niezbędnym zakresie regulacji prawnych
5
funkcjonowania usług świadczonych przez podmioty zarządzające portalami na
rzecz ich użytkowników.
Podstawowe ramy prawne funkcjonowania usług pozwalających na
wprowadzenie do sieci określonych treści i ich udostępnianie osobom trzecim
reguluje ustawa z 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną, dalej
jako „u.ś.u.d.e." (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 1422). Przepisy tej ustawy
określają obowiązki usługodawcy związane ze świadczeniem usług drogą
elektroniczną, zasady wyłączania odpowiedzialności usługodawcy z tytułu
świadczenia tych usług oraz zasady ochrony danych osobowych osób fizycznych
korzystających z usług świadczonych drogą elektroniczną. Internetowe portale
społecznościowe (na nich umieszczone zostały nagrania z udziałem powódki)
tworzone są przez użytkowników Internetu z wykorzystaniem infrastruktury
informatycznej udostępnionej przez usługodawców (tzw. user generated content,
Web2.0). W konstrukcji tej funkcjonuje podmiot udostępniający infrastrukturę
informatyczną, a więc świadczący usługę drogą elektroniczną (servis provider) oraz
podmioty wprowadzające do sieci określone treści (content providers). Pierwszy
z wymienionych podmiotów (servis provider) umożliwia użytkownikom
umieszczanie w sieci określonych treści w zarządzanym przez siebie systemie oraz
udostępnia je innym osobom, nie kontrolując ich treści. Zachowania tych
podmiotów co do zasady odpowiadają znamionom usługi tzw. hostingu.
Okoliczność, że podmioty świadczące usługi hostingu (podobnie jak podmioty
umożliwiające sprawny dostęp do portali internetowych) tylko pośredniczą
w udostępnianiu drogą elektroniczną treści pochodzących od osób trzecich rzutuje
na ukształtowanie zasad ich odpowiedzialności za naruszenie praw podmiotowych
osób trzecich lub naruszenie obowiązujących przepisów prawa w związku z treścią
przechowywanych danych. W świetle art.12 - 15 u.ś.u.e.d. podmioty pośredniczące
zwolnione są od odpowiedzialności cywilnoprawnej (zarówno za sprawstwo, jak
i pomocnictwo), administracyjnej oraz karnej za zawartość udostępnionych
materiałów, nie są one bowiem - zgodnie z art.15 u.ś.u.d.e. - zobowiązane do
sprawdzania (monitorowania) przekazywanych, przechowywanych lub
udostępnianych danych. Innymi słowy, brak wiedzy o treści udostępnionych
informacji jest zasadniczym warunkiem uchylenia odpowiedzialności tych
6
podmiotów. Warunek ten skonkretyzowany został w art.14 ust. 1 u.ś.u.d.e., który
stanowi, że nie ponosi odpowiedzialności za przechowywane dane ten, kto
udostępniając zasoby systemu teleinformatycznego w celu przechowywania
danych przez usługobiorcę nie wie o bezprawnym charakterze danych lub
związanej z nimi działalności, a w razie otrzymania urzędowego zawiadomienia lub
uzyskania wiarygodnej wiadomości o bezprawnym charakterze danych lub
związanej z nimi działalności niezwłocznie uniemożliwi dostęp do tych danych.
Z regulacji tej należy a contrario przyjąć, że odpowiedzialność podmiotu
świadczącego hosting jest możliwa w dwóch przypadkach, a mianowicie: gdy
posiada on wiedzę o bezprawnym charakterze udostępnionych za jego
pośrednictwem danych a także wtedy, gdy mimo otrzymania urzędowego
zawiadomienia lub uzyskania wiarygodnej wiadomości o bezprawnym charakterze
udostępnionych danych nie uniemożliwił on dostępu do tych danych.
W doktrynie prezentowany jest - w drodze wykładni uwzględniającej motyw 45
dyrektywy 2000/3/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 8 czerwca 2000 r.
w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego,
w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego, Dz. Urz.
UE 2000, L 178, s.l - pogląd, że wyłączenie odpowiedzialności przewidziane
w art.14 ust. l u.ś.u.d.e. nie dotyczy możliwości dochodzenia roszczeń mających
na celu usunięcie spornych treści lub zablokowanie dostępu do nich. Pogląd ten,
zważywszy na techniczny charakter przetwarzania danych pochodzących od osób
trzecich oraz ich liczbę, powodujących, że usługodawcy nie mają realnej
możliwości systematycznej weryfikacji udostępnianych danych, budzi w ocenie
Sądu Najwyższego istotne zastrzeżenia. Są one podnoszone także w literaturze
z powołaniem się na motyw 42 wspomnianej dyrektywy 2000/31/WE przez
zwolenników pasywnej - w przypadku hostingu - postawy usługodawcy wobec
przesyłanych danych.
Sąd Najwyższy, dokonując wykładni art.14 ust. 1 u.ś.u.d.e., w wyroku
z 8 lipca 2011 r., IV CSK 665/10 (OSNC 2012, nr 2, poz. 27) trafnie wywiódł,
że usługodawca świadczący usługi polegające na umożliwieniu bezpłatnego
dostępu do utworzonego przez siebie portalu dyskusyjnego nie ponosi
7
odpowiedzialności za naruszenie dóbr osoby trzeciej, chyba że wiedział, że wpis na
portalu narusza te dobra i nie usunął go niezwłocznie.
Przedstawiony wątek rozważań prowadzi do konkluzji, że powódce, której
dobra osobiste zostały naruszone przez ośmieszającą treść umieszczonego w sieci
nagrania, przysługiwałoby roszczenie przeciwko podmiotom świadczącym usługi
elektroniczne (servis providers), gdy podmioty te nie mogłyby powołać się na
przywilej przewidziany w art.14 ust. 1 u.ś.u.d.e., a także przeciwko wszystkim
osobom, które nagranie udostępniły, tj. wprowadziły nagranie do Internetu (content
providers).
Rozważanie obu przypadków jest bezprzedmiotowe, strona pozwana - co
jest oczywiste - nie zarządza bowiem portalami, na których nagranie zostało
udostępnione. Nie można jej również przypisać - w świetle dokonanych ustaleń -
statusu podmiotu, który nagranie udostępnił. Sądy obu instancji nie ustaliły takiego
faktu nawet w trybie domniemania faktycznego. Dokonywanie ustaleń w drodze
domniemania faktycznego polega na tym, że sąd wyprowadza wniosek o istnieniu
określonego faktu na podstawie innych lub innego udowodnionego faktu. Tego
rodzaju procesu myślowego Sąd Apelacyjny nie przeprowadził, ograniczając się do
stwierdzenia: „pewne jest, że musiał to [udostępnienie nagrana na portalach]
uczynić jeden z funkcjonariuszy policji pracujących w Komendzie Policji w […] lub
pracownik cywilny tej Komendy", z jednoczesnym podkreśleniem, że „strona
pozwana nie może ponosić odpowiedzialności za umieszczenie nagrania
w Internecie". Nie do końca zatem jest jasne, na czym polegało przypisane
pozwanemu Skarbowi Państwa „ujawnienie", czy też „upublicznienie" nagrania.
Odnosząc się natomiast do roszczenia powódki skierowanego przeciwko
pozwanemu, jako podmiotowi, który nie pozostaje w żadnym stosunku umownym,
jaki powstaje w ramach usługi hostingu świadczonej zazwyczaj nieodpłatnie przez
podmioty zarządzające portalami na rzecz osób trzecich (użytkowników portali), do
rozważenia pozostaje kwestia, jakimi czynnościami - w ramach poleceń
wynikających z uwzględnienia roszczenia o dopełnienie czynności potrzebnych do
usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego powódki - pozwany mógłby zostać
obciążony, skoro nałożone na niego w zaskarżonym wyroku zobowiązanie nie
8
mieści się - zarówno z perspektywy prawa procesowego (art. 325 k.p.c.), jak
i materialnego (art. 24 k.c.) - w granicach środków zmierzających do usunięcia
skutków naruszenia w rozumieniu art. 24 k.c.
Ocenę w tym zakresie poprzedzić należy przypomnieniem,
że w orzecznictwie dotyczącym sposobu redagowania rozstrzygnięcia o żądaniu
powoda w sprawach o naruszenie dóbr osobistych utrwalony jest pogląd, że sąd
może ingerować w treść żądanego oświadczenia przez ograniczenie zakresu treści
bądź uściślenie określonych sformułowań (wyroki Sądu Najwyższego z 22 grudnia
1997 r., II CKN 546/97, OSNC 1998, nr 7-8, poz.119; z 11 stycznia 2007 r., II CSK
392/06, nie publ.; z 8 października 2008r., V CSK 153/08, nie publ.; z 6 lutego
2013 r., V CSK 123/12, nie publ.). Oprócz wspomnianej możliwości obciążenia
pozwanego obowiązkiem opublikowania na portalach społecznościowych, na
których nagranie jest zamieszczone oświadczenia odpowiedniej treści, rozważenia
wymaga - w ramach zgłoszonego roszczenia - kwestia możliwości zobowiązania
pozwanego do zawiadomienia określonych usługodawców, że na zarządzanych
przez nich portalach internetowych znajduje się nagranie, które prawomocnym
wyrokiem sądu wydanym w sporze między poszkodowaną a pozwanym zostało
uznane za naruszające dobra osobiste, a tym samym bezprawne. Możliwość taka
istnieje, bowiem powodowi, którego dobro osobiste zostało naruszone wskutek
zachowania pozwanego umożliwiającego nieustalonej osobie wprowadzenie na
portalu internetowym określonej treści, przysługuje roszczenie o zobowiązanie
pozwanego do zawiadomienia podmiotu zarządzającego portalem,
że zamieszczona na nim treść, jako bezprawna, narusza dobro osobiste powoda,
co stwierdzone zostało prawomocnym wyrokiem. Przekazanie takiej informacji
wyłącza możliwość powoływania się przez usługodawcę (podmiot zarządzający
portalem internetowym) na przywilej wynikający z art. 14 ust. 1 u.ś.u.d.e.,
a zarazem - w razie zablokowania dostępu do treści naruszającej dobra osobiste -
uchylona zostaje ewentualna odpowiedzialność odszkodowawcza usługodawcy
względem usługobiorcy (art. 14 ust. 2 u.ś.u.d.e.).
Wobec tego, że zaskarżony wyrok zapadł z przytoczonymi uchybieniami,
stanowiącymi źródło naruszenia powołanych w skardze kasacyjnej art. 325 k.p.c.
9
i art. 24 k.c. należało orzec, jak w sentencji (art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art.108 § 2
w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).