Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 392/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 stycznia 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Gerard Bieniek (przewodniczący)
SSN Antoni Górski
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z powództwa Powiatu O.
przeciwko M. M.
o ochronę dóbr osobistych,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 11 stycznia 2007 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 21 kwietnia 2006 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w P. – po rozpoznaniu sprawy z powództwa Powiatu O.
przeciwko M. M. o ochronę dóbr osobistych – wyrokiem z dnia 15 czerwca 2005 r.
nakazał pozwanemu, aby opublikował w Gazecie Powiatowej „[…]”, na co najmniej
¼ pierwszej strony, w sposób wyraźnie zaznaczony, w terminie 14 dni od
uprawomocnienia się wyroku, następującej treści oświadczenie: „M. M. – Redaktor
Naczelny Gazety Powiatowej „[…]” przeprasza Powiat O. za umyślne naruszenie
jego dobra osobistego – dobrej sławy i czci, dokonane przez opublikowanie w tej
Gazecie artykułu pod tytułem „[…]” w numerze […] z 28 czerwca 2004 roku oraz
artykułu pod tytułem „[…]” w numerze z 11 lipca 2004 roku, zawierających
nieprawdziwe informacje uwłaczające dobrej sławie i czci Powiatu O. – dotyczących
rzekomych nieprawidłowości działania służb Starostwa Powiatowego w O. poprzez
tolerowanie przez nie rzekomego procederu omijania przez osoby rejestrujące
pojazdy opłat rejestracyjnych poprzez przekazywanie przez kolejne osoby
dowodów wniesienia opłat rejestracyjnych oraz doprowadzenie, wskutek
kilkukrotnego użycia przez te osoby tych samych dowodów wniesienia opłat
rejestracyjnych, do sporego manka w budżecie Powiatu O., i tym samym odwołuje
wszelkie zawarte w tych artykułach pomówienia”, zasądził od pozwanego na rzecz
O. Fundacji Zdrowia kwotę 5 000 zł, natomiast dalej idące powództwo oddalił. Za
podstawę orzeczenia Sąd Okręgowy przyjął następujące ustalenia i wnioski.
Pozwany jest redaktorem naczelnym tygodnika „Gazeta Powiatowa […]”,
który ukazuje się w kilku tysiącach egzemplarzy. W numerze […] tej Gazety z dnia
28 czerwca 2004 r. ukazał się artykuł pt. „[…]”, informujący o powstaniu w
Starostwie Powiatu O. sporego manka z powodu posługiwania się przez petentów
tymi samymi dowodami uiszczenia opłat rejestracyjnych przy rejestracji różnych
pojazdów. W treści artykułu stwierdzono, że petenci po okazaniu urzędnikowi
dowodu wpłaty opłaty rejestracyjnej przekazywali ten dowód następnemu
petentowi, który z kolei okazywał go przy składaniu wniosku o rejestrację innego
pojazdu. W konsekwencji, praktyka urzędu polegająca na przyjmowaniu kserokopii
zamiast oryginału dowodu wpłaty doprowadziła do powstania niedoboru. Po
3
ukazaniu się tego artykułu powód zamieścił w internecie sprostowanie, w którym
wyjaśnił, że wielokrotne użycie tego samego dowodu uiszczenia opłaty
rejestracyjnej nie jest możliwe, ponieważ dowód jest wystawiany na konkretną
osobę, zawiera jej nazwisko i adres oraz datę wniesienia opłaty, a poza tym
oryginał dowodu podlega dołączeniu do dokumentów rejestracyjnych i pozostaje w
urzędzie. Powód przesłał pozwanemu tekst sprostowania z żądaniem jego
opublikowania na podstawie art. 31 pkt 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo
prasowe (Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm. – dalej: „Pr. pras.”). Pozwany nie opublikował
sprostowania, natomiast w numerze […] Gazety z dnia 11 lipca 2004 r. zamieścił
artykuł pt. „[…]”, w którym twierdził, że tymi samymi dowodami wpłaty posługiwali
się petenci rejestrujący kilka swoich pojazdów oraz że dopiero po jakimś czasie
urzędnicy w Starostwie zaczęli przystawiać pieczątki na dowodach wpłat, aby
zapobiec ich ponownemu użyciu.
W miesiącach lipcu i sierpniu 2004 r. przeprowadzono w Starostwie kontrolę
pobierania opłat rejestracyjnych, w czasie której nie wykryto nieprawidłowości ani
niedoboru. Ustalono, że urzędnicy pobierali od petentów oryginały dowodów
uiszczenia opłaty rejestracyjnej i pozostawiali je w aktach urzędu. Na życzenie
petentów wydawali im kserokopie poświadczone za zgodność z oryginałem, wobec
czego nie było możliwości ponownego użycia tego samego dowodu wpłaty.
Każdorazowo raz w miesiącu kontrolowano w Starostwie ilość dokonanych
rejestracji z sumą wniesionych opłat w celu rozliczenia się z Centralną Ewidencją
Pojazdów i Kierowców. Dokonane wpłaty były porównywane z raportem systemu
Centralnej Ewidencji Pojazdów i Kierowców, co wykluczało możliwość
zarejestrowania pojazdu bez wniesienia opłaty. Pozwany ani żaden z dziennikarzy
Gazety przed opublikowaniem zakwestionowanych artykułów nie zwracał się do
Starosty bądź do urzędników Starostwa o informacje lub wyjaśnienie.
Sąd Okręgowy uznał, że oba artykuły naruszają cześć i wizerunek powoda
jako wspólnoty samorządowej, sugerują bowiem stosowanie przez urzędników
Starostwa nieefektywnych procedur, brak dbałości o przychody, niegospodarność
oraz tolerowanie niedoborów. Powód ma osobowość prawną, wobec czego jego
dobra osobiste podlegają ochronie na podstawie art. 43 w związku z art. 23 k.c.,
a zarzuty dotyczące Starostwa, będącego urzędem, przy pomocy którego działa
4
powód, godzą w jego cześć i wizerunek. Zarzuty te były nieprawdziwe, a działanie
pozwanego bezprawne, gdyż nie podjął on żadnych działań zmierzających do
weryfikacji posiadanych informacji, przez co naruszył obowiązek rzetelności
wynikający z art. 12 ust. 1 pkt 1 Pr. pras., a odmawiając opublikowania
sprostowania – dodatkowo art. 31 Pr. pras. Z tych przyczyn Sąd Okręgowy
uwzględnił powództwo, z tym że za odpowiednią w rozumieniu art. 448 k.c. uznał
kwotę 5000 zł zamiast żądanej przez powoda kwoty 10 000 zł.
Po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji pozwanego, Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 21 kwietnia 2006 r. zmienił zaskarżony wyrok w części dotyczącej
treści oświadczenia, które ma opublikować pozwany, a w pozostałym zakresie
apelację oddalił. Nadał temu oświadczeniu następującą treść: „M.M. – Redaktor
Naczelny Gazety Powiatowej „[…]” przeprasza Powiat O. za naruszenie dobrego
imienia Powiatu nieprawdziwymi zarzutami, opublikowanymi w artykułach pt. „[…]”
z dnia 28 czerwca 2004 r. oraz pt. „[…]” z dnia 11 lipca 2004 r., jakoby w działaniu
służb Starostwa Powiatowego w O. występowały nieprawidłowości polegające na
tolerowaniu procederu kilkakrotnego posługiwania się przez osoby rejestrujące
pojazdy jednym dowodem opłaty rejestracyjnej, a przez to na doprowadzeniu do
powstania sporego manka w budżecie Powiatu O.”
Sąd Apelacyjny ocenił ustalenia Sądu pierwszej instancji jako prawidłowe
i uznał je za własne, stwierdzając, że podniesiony w apelacji zarzut
bezpodstawnego pominięcia dowodu z zeznań świadka C. K. jest nieuzasadniony.
Z wniosku o przeprowadzenie dowodu zgłoszonego z piśmie pozwanego z dnia 14
czerwca 2005 r. nie wynika bowiem istotna, spójna z twierdzeniami zawartymi
odpowiedzi na pozew lub w apelacji, okoliczność faktyczna, która miałaby być przy
pomocy tego dowodu wyjaśniona w sposób odmienny od dokonanych ustaleń.
Istota sporu sprowadzała się – stwierdził Sąd Apelacyjny – do
rozstrzygnięcia, czy możliwe jest naruszenie dóbr osobistych powiatu przez
opublikowanie w prasie nieprawdziwych informacji o sposobie działania jego służb
pomocniczych i wynikających z tego działania niekorzystnych skutkach
finansowych. Pozwany podnosił bowiem, że w takim wypadku można by mówić
jedynie o naruszeniu dóbr osobistych konkretnych osób wchodzących w skład
5
organów powiatu lub jego pracowników odpowiedzialnych za działania danych
służb, a nie powiatu jako wspólnoty samorządowej. Zapatrywanie pozwanego jest,
zdaniem Sądu Apelacyjnego, nieuzasadnione, powiat posiada bowiem osobowość
prawną, jest zorganizowaną strukturą działającą przez swoje organy i wykonującą
zadania o charakterze publicznym zarówno z zakresu administracji rządowej, jak
i samorządowej, samodzielnie prowadzi gospodarkę finansową na podstawie
budżetu, jest stroną w stosunkach cywilnoprawnych dotyczących mienia powiatu,
a ponadto może wraz z innymi powiatami tworzyć związek o odrębnej osobowości
prawnej. Powierzone mu zadania powiat wykonuje przez swoje organy, którymi są
rada i zarząd, a ponadto przy pomocy jednostek tworzących powiatową
administrację zespoloną. Sposób działania organów powiatu i ich służb
pomocniczych może mieć znaczenie dla renomy i dobrego imienia wspólnoty
samorządowej, dla wizerunku wspólnoty nie jest bowiem obojętne to, czy jej organy
działają sprawnie i należycie dbają o interesy członków wspólnoty. Powszechnie
wiadomo – stwierdził dalej Sąd Apelacyjny – że istnieje konkurencja miedzy
powiatami, gdyż podejmują one działania mające na celu zachęcanie
przedsiębiorców do inwestowania, uzyskanie pomocy finansowej dla swoich
przedsięwzięć czy wreszcie przyciągnięcie turystów. Dla potencjalnych adresatów
tych inicjatyw jest natomiast istotne, by mogli liczyć na sprawne i podyktowane
troską o efektywność działanie organów powiatu. Dla sprawnego wykonywania
zadań istotne znaczenie ma przy tym także zaufanie społeczności lokalnej do
stworzonej przez nią struktury organizacyjnej oraz zaufanie między członkami tej
społeczności. Oba artykuły przypisują natomiast naganne działania także niektórym
mieszkańcom powiatu. W tej sytuacji Sąd pierwszej instancji trafnie uznał, że
przedmiotowe artykuły naruszyły dobre imię lokalnej wspólnoty samorządowej,
konieczne dla jej prawidłowego funkcjonowania. Postępowanie pozwanego, który
nawet nie podjął próby weryfikacji pozyskanych informacji przed ich
opublikowaniem, a następnie – pomimo wyjaśnień udzielonych przez zarząd
powiatu – obstawał przy swoich zarzutach, naruszało obowiązek starannego
działania określony w art. 12 ust.1 pkt 1 Pr. pras., wobec czego było bezprawne.
Sąd Apelacyjny uznał jedynie za właściwe zmienić treść oświadczenia na bardziej
6
zwięzłą, a przez to bardziej czytelną dla odbiorców, zachowując przy tym wszystkie
istotne elementy oświadczenia żądanego przez powoda.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwany – powołując
się na obydwie podstawy określone w art. 398 3
§ 1 k.p.c. – wnosił o jego uchylenie
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy
kasacyjnej wskazał na naruszenie art. 24 § 1 i 43 k.c. przez przyjęcie, że
opublikowanie przedmiotowych artykułów naruszyło dobra osobiste Powiatu O. W
ramach drugiej podniósł natomiast zarzut obrazy art. 227 k.p.c. przez uznanie
okoliczności wskazanych w piśmie procesowym z dnia 14 czerwca 2005 r. za
nieistotne dla rozstrzygnięcia, oraz art. 378 § 1 k.p.c. przez zmianę treści
oświadczenia zawartego w wyroku Sądu pierwszej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Spośród powołanych podstaw kasacyjnych rozważenia w pierwszej
kolejności wymaga podstawa z art. 398 3
§ 1 pkt 2 k.p.c., w ramach której skarżący
zarzucił Sądowi Apelacyjnemu obrazę art. 227 i art. 378 § 1 k.p.c. Pierwszy
z wymienionych przepisów miał przy tym doznać naruszenia przez błędne uznanie,
że okoliczności, które mógł potwierdzić świadek C. K. powołany w piśmie z dnia 13
czerwca 2005 r., dołączonym do akt po rozprawie odbytej przez Sądem pierwszej
instancji w dniu 15 czerwca 2005 r., nie miały istotnego znaczenia dla
rozstrzygnięcia sprawy. Drugi natomiast przez zmianę treści nakazanego przez Sąd
pierwszej instancji oświadczenia, połączoną z wykroczeniem poza granice apelacji.
Odnosząc się do zarzutu obrazy art. 227 k.p.c. trzeba podkreślić, że
skarżący nieprecyzyjnie przedstawił stanowisko Sądu Apelacyjnego w kwestii
pominięcia dowodu z zeznań zgłoszonego świadka. Sąd ten stwierdził bowiem, że
z wniosku dowodowego skarżącego ani z apelacji nie wynika okoliczność
faktyczna, która miała być za pomocą tego dowodu wyjaśniona, a przedmiotem
dowodu nie są wszystkie fakty, lecz – jak wynika z art. 227 k.p.c. – jedynie fakty
mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie. Konstatacja ta nie jest
natomiast równoznaczna z oceną, że konkretne fakty nie mają dla sprawy istotnego
znaczenia. Niezależnie jednak od tego spostrzeżenia trzeba stwierdzić, że skarżący
– kwestionując zasadność odmowy przeprowadzenia zgłoszonego dowodu –
7
powinien wskazać na naruszenie art. 217 § 2 k.p.c., w tym bowiem przepisie
określone zostały przesłanki dopuszczalności pomijania środków dowodowych.
W braku powołania się na naruszenie wymienionego przepisu wywody skarżącego
dotyczące pominięcia zgłoszonego dowodu są nieadekwatne do treści zarzutu
postawionego w skardze kasacyjnej (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
29 stycznia 2002 r., V CKN 721/00, OSNC 2002, nr 12, poz. 153).
Skarżący nie ma również racji zarzucając Sądowi Apelacyjnemu naruszenie
art. 378 § 1 k.p.c. Przewidziane w tym przepisie związanie sądu drugiej instancji
granicami środka odwoławczego w aspekcie przedmiotowym oznacza
niedopuszczalność takiego rozpoznania apelacji, która dotyczyłaby niezaskarżonej
części orzeczenia. Wnosząc apelację w niniejszej sprawie pozwany domagał się
uchylenia zaskarżonego wyroku w części uwzględniającej powództwo i przekazania
sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania. Zaskarżone zostało tym
samym zawarte w wyroku orzeczenie o obowiązku złożenia określonej treści
oświadczenia. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego, sąd
drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji powinien wziąć pod
uwagę, w granicach zaskarżenia, wszystkie naruszenia prawa materialnego
popełnione przez sąd pierwszej instancji, niezależnie od tego, czy zostały wytknięte
w apelacji (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2001 r., I CKN 179/99,
OSNC 2002, nr 4, poz. 54 i postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
4 października 2002 r., III CZP 62/02, OSNC 2004, nr 1, poz. 7). Z tak rozumianego
zakresu uprawnień i obowiązków sądu drugiej instancji wynika, że Sąd Apelacyjny
władny był objąć swoją kontrolą treść nakazanego oświadczenia.
Przepis art. 24 § 1 k.c. wymienia złożenie oświadczenia jako jeden ze
sposobów usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego, nie precyzując jaką
powinno mieć ono treść. Przyjmuje się, że oświadczenie to może polegać między
innymi na odwołaniu stawianych zarzutów, sprostowaniu nieprawdziwych
informacji, stwierdzeniu i przyznaniu pewnych faktów pominiętych w publikacji,
wyrażeniu żalu lub przeproszeniu za naruszenie dóbr osobistych. Żądanie
dopełnienia czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia dóbr
osobistych przez złożenie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej
formie powinno być przez powoda skonkretyzowane. Powód nie może pozostawić
8
sformułowania treści oświadczenia sądowi, ponieważ dopiero konkretna treść
postulowanego oświadczenia może być poddana osądowi. Nie oznacza to jednak,
że sąd orzekający jest ściśle związany wskazaną przez powoda treścią
oświadczenia. Przeciwnie, przepis art. 24 § 1 k.c. pozostawia ocenie sądu kwestię,
czy żądana przez powoda treść i forma oświadczenia jest odpowiednia i celowa do
usunięcia skutków naruszenia, co prowadzić musi do wniosku, że sąd może
ingerować w żądaną treść oświadczenia przez ograniczenie jej zakresu czy
uściślenie określonych sformułowań (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
22 grudnia 1997 r., II CKN 546/97, OSNC 1998, nr 7-8, poz. 119 oraz z dnia
7 stycznia 2005 r., IV CK 413/04, niepubl.). W niniejszej sprawie Sąd Apelacyjny
dokonał zmiany treści oświadczenia, polegającej jedynie na nadaniu mu
przejrzystości i poprawności pod względem językowym, wobec czego nie może być
w ogóle mowy o naruszeniu art. 378 § 1 k.p.c.
Zarzucając Sądowi Apelacyjnemu obrazę art. 24 § 1 i 43 k.c. skarżący
wyszedł z założenia, że o naruszeniu dóbr osobistych osoby prawnej treścią
publikacji prasowej można mówić tylko wtedy, gdy dotyczy ona organów tej osoby.
Twierdził, że, zgodnie z art. 8 ust. 2 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie
powiatowym (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 ze zm.), organami
powiatu są rada powiatu i zarząd powiatu, natomiast starostwo powiatowe jest
jedynie aparatem pomocniczym zarządu. Stosownie bowiem do art. 33 powołanej
ustawy, zarząd wykonuje zadania powiatu przy pomocy starostwa powiatowego
oraz jednostek organizacyjnych powiatu. Gdyby zatem przyjąć, że opublikowanie
zakwestionowanych artykułów naruszyło czyjekolwiek dobra osobiste, nie były to
dobra powiatu, ponieważ artykuły te nie dotyczyły jego organów, a jedynie pracy
urzędu zorganizowanego z zespołu osób fizycznych. Nie jest natomiast
naruszeniem dóbr osobistych powiatu wskazanie, że osoby opisane publikacji
prasowej, nawet jeżeli tworzą urząd, dopuściły się nieprawidłowości. W takim
wypadku – zdaniem skarżącego – można by jedynie mówić o ewentualnym
naruszeniu dóbr osobistych tych osób, a nie powiatu jako osoby prawnej.
Odnosząc się do przytoczonego zarzutu trzeba podkreślić, że dobra osobiste
osoby prawnej nie mogą być łączone jedynie z organami tej osoby, ponieważ nie
wypełniają one substratu osobowego osoby prawnej. Dóbr osobistych osoby
9
prawnej nie należy również łączyć z poszczególnymi osobami fizycznymi
tworzącymi substrat osobowy osoby prawnej. Istotą osoby prawnej jest bowiem to,
że jest ona odrębnym podmiotem prawa, wobec czego naruszenie dobra
osobistego osoby prawej dotyka całości substratu osobowego, a nie niektórych
tylko wchodzących w jego skład osób fizycznych.
Jak wyjaśniał już Sąd Najwyższy w swoich orzeczeniach, dobra osobiste
osób prawnych to wartości niemajątkowe, dzięki którym osoba prawna może
funkcjonować zgodnie ze swym zakresem zadań. Zarówno w orzecznictwie, jak
i w nauce prawa za dobro osobiste osób prawnych uznaje się dobrą sławę,
określaną też mianem dobrego imienia. Dobre imię osoby prawnej jest łączone
z opinią, jaką mają o niej inne osoby ze względu na zakres jej działalności. Nie
ulega zatem wątpliwości, że dobre imię osoby prawnej naruszają wypowiedzi, które
obiektywnie oceniając, przypisują osobie prawnej niewłaściwe postępowanie
mogące spowodować utratę do niej zaufania potrzebnego do prawidłowego jej
funkcjonowania w zakresie swych zadań (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia
14 listopada 1986 r., II CR 295/86, OSNC 1988, nr 2-3, poz. 40, z dnia 28 maja
1999 r., I CKN 16/98, OSNC 2000, nr 2, poz. 25, z dnia 9 czerwca 2005 r., III CK
622/04, niepubl. i z dnia 10 listopada 2005 r., V CK 314/05, niepubl.).
Skoro skarżący wyszedł z błędnego założenia, przyjmując, że dobra osobiste
osoby prawnej łączą się tylko z działaniem jej organów, podniesiony w skardze
kasacyjnej zarzut obrazy art. 24 § 1 i 43 k.c. trzeba uznać za pozbawiony racji.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 398 14
k.p.c.
oddalił skargę kasacyjną jako pozbawioną uzasadnionych podstaw.