Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I PK 136/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący)
SSN Maciej Pacuda
SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. K., A. A.
przeciwko B. (Poland) Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w likwidacji w W. i
B.W. Spółce z o.o. z siedzibą w R.
o odszkodowanie za okres wypowiedzenia,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódek od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Ł.
z dnia 23 grudnia 2013 r.,
I. oddala skargi kasacyjne,
II. zasądza od powódek na rzecz pozwanego B. (Poland) Sp. z
o.o. w likwidacji kwoty po 1 200 (jeden tysiąc dwieście) zł tytułem
zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu
kasacyjnym.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 29 września 2012 r. Sąd Rejonowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Ł., zasądził na rzecz powódki M. K. od pozwanej B.
(Poland) Spółki z o.o. w W. kwotę 40.000 zł tytułem odszkodowania za okres od
kwietnia do listopada 2010 r. z ustawowymi odsetkami liczonymi od kwot po 5.000
zł od 1 dnia każdego kolejnego miesiąca do dnia zapłaty, a od pozwanej L. Spółki z
o.o. w W. kwotę 36.000 zł tytułem odszkodowania za okres od kwietnia 2010 r. do
stycznia 2011 r. wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od kwot po 36.000 zł od
11 dnia każdego kolejnego miesiąca do dnia zapłaty, oraz 1.800 zł tytułem zwrotu
kosztów postępowania. Tym samym wyrokiem Sąd Rejonowy zasądził na rzecz
drugiej powódki A. A. od pozwanej B. (Poland) Spółki z o.o. w W. kwotę 48.800 zł
tytułem odszkodowania za okres od kwietnia do listopada 2010 r. wraz z
ustawowymi odsetkami liczonymi od kwot po 6.100 zł od 1 dnia każdego kolejnego
miesiąca do dnia zapłaty, natomiast od pozwanej L. Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w W. kwotę 22.000 zł tytułem odszkodowania za okres od
kwietnia 2010 r. do stycznia 2011 r. wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od
kwot po 2.200 zł od 11 dnia każdego kolejnego miesiąca do dnia zapłaty, oraz
1.800 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania.
Apelację od powyższego wyroku wniósł pełnomocnik obu pozwanych spółek.
Wyrokiem z dnia 19 stycznia 2012 r., Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Ł. oddalił apelację obu pozwanych i orzekł o kosztach
postępowania odwoławczego.
Od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 19 stycznia 2012 r. obie Spółki wniosły
skargi kasacyjne, w których zarzuciły naruszenie prawa materialnego: art. 42 k.p. i
art. 8 k.p. oraz art. 58 k.c. w związku z art. 300 k.p., art. 471 k.c. w związku z
art. 300 k.p., art. 361 § 1 i 2 k.c. w związku z art. 300 k.p., oraz przepisów
postępowania: art. 217 § 1 i 2 k.p.c. w związku z art. 227 k.p.c. Ponadto skarżące
zarzuciły nierozpoznanie istoty sprawy oraz pozbawienie ich możności obrony
swych praw.
Wyrokiem z dnia 30 listopada 2012 r., I PK 132/12, Sąd Najwyższy uchylił
zaskarżony wyrok Sądu drugiej instancji i przekazał sprawę Sądowi drugiej instancji
do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
3
Sąd Okręgowy w Ł. przy ponownym rozpoznaniu sprawy wziął pod uwagę,
że pełnomocnik powódek złożył dokumenty obrazujące wysokość przychodów
osiąganych przez powódki w okresach spornych, tj. zaświadczenie o zarobkach A.
A. z dnia 28 sierpnia 2013 r., wystawione przez K. Sp. z o.o. w Ł., indywidualną
kartę wypłat zasiłków M. K., wystawioną w dniu 2 września 2013 r. przez
Powiatowy Urząd Pracy w Ł., zaświadczenie o zarobkach M. K., wystawione dnia 2
września 2013 r. przez Br. Spółkę z o.o. w K. oraz w dniu 4 września 2013 r. przez
P.P.H.U. P. Doszło też do zmian organizacyjnych, w wyniku których obecnie
pozwanych należy określić jako: B. (Poland) spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością w likwidacji w W. oraz B. W. spółka z ograniczoną
odpowiedzialnością z siedzibą w R.
Następnie wyrokiem z dnia 23 grudnia 2013 r., Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżony wyrok Sądu pierwszej instancji i
oddalił powództwo (pkt 1.); zniósł wzajemnie między stronami koszty procesu (pkt
2.).
Sąd drugiej instancji podkreślił, że zgodnie z art. 471 k.p. odszkodowanie za
niezgodne z prawem wypowiedzenie umowy o pracę przysługuje w wysokości
wynagrodzenia za okres od dwóch tygodni do trzech miesięcy, nie niższej jednak
od wynagrodzenia za okres wypowiedzenia, czyli maksymalnie za trzy miesiące.
Ustawodawca wprowadza w powołanym wyżej przepisie limity dotyczące
wysokości odszkodowania. Wskazuje na limit dolny - odszkodowanie nie może być
niższe niż wysokość wynagrodzenia za dwa tygodnie, a także na limit górny, który
stanowi wysokość wynagrodzenia za 3 miesiące. Funkcją odszkodowania
przewidzianego w art. 471 k.p. jest kompensata szkody, jaką pracownik poniósł w
związku z brakiem możliwości uzyskiwania wynagrodzenia na skutek bezprawnego
rozwiązania umowy o pracę. Sąd drugiej instancji uznał, że poniesienie przez
pracownika uszczerbku majątkowego nie jest konieczną przesłanką dochodzenia
tego odszkodowania. Przysługuje ono również wtedy, gdy pracownik podejmuje
bezpośrednio po ustaniu stosunku pracy nowe zatrudnienie. Wtedy odszkodowanie
jest pewnego rodzaju sankcją o charakterze zadośćuczynienia za naruszenie przez
pracodawcę przepisów prawa o wypowiadaniu umów o pracę. Widełkowe
określenie wysokości odszkodowania oznacza, że sąd może orzec o
4
odszkodowaniu w granicach przewidzianych w powołanym przepisie. Powyższe
zasady nie obowiązują jednak w przypadku żądania zasądzenia odszkodowania za
niezgodne z prawem wypowiedzenie umowy o pracę ponad wskazany limit w
oparciu o postanowienia umowne i zasady ogólne wynikające z przepisów prawa
cywilnego. W ocenie Sądu drugiej instancji możliwość dochodzenia odszkodowania
ponad limit określony w art. 471 k.p. istnieje tylko na zasadzie wyjątku w przypadku
wykazania wszystkich przesłanek deliktowej odpowiedzialności pozwanego. Co do
zasady wypłata świadczeń zastępujących utratę zarobków z przyczyn określonych
w stosownych przepisach prawa pracy obejmuje z reguły ściśle określony,
ograniczony okres, a limitowanie wysokości obowiązku odszkodowawczego
pracodawcy z tytułu nieuzasadnionego lub niezgodnego z prawem wypowiedzenia
pracownikowi umowy o pracę jest zgodna z zasadami wyrażonymi w Konstytucji.
Rodzaj odpowiedzialności cywilnej, która przez art. 300 k.p. może znaleźć
zastosowanie w tym przypadku – odpowiedzialność deliktowa (art. 415 k.c.), a nie
kontraktowa (art. 471 k.c.), wynika z charakteru przepisów regulujących
rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem przez pracodawcę. Przepisy te
mają charakter iuris cogentis i ustalają określony porządek prawny w zakresie
rozwiązywania stosunków pracy. Wobec tego działanie pracodawcy godzące w ten
porządek prawny stanowi czyn niedozwolony w rozumieniu przepisów Kodeksu
cywilnego.
Uwzględniając powyżej przedstawione stanowisko Sąd drugiej instancji
stwierdził, że podstawy żądania zasądzenia odszkodowania za dokonanie
niezgodne z postanowieniami umownymi wypowiedzenia zmieniającego warunki
pracy powódek, które wobec ich nie przyjęcia doprowadziło do rozwiązania
łączących strony stosunków pracy, nie mogła stanowić odpowiedzialność
kontraktowa (art. 471 k.c.), lecz co najwyżej odpowiedzialność deliktowa (art. 415
k.c.). Z art. 415 k.c. wynika, że przesłankami odpowiedzialności odszkodowawczej
na zasadzie winy są: niedozwolone zachowanie, szkoda oraz wina podmiotu,
którego zachowanie wyrządziło szkodę; przesłanki te uzupełniane są przez art. 361
k.c., w którym ustawodawca dodaje do nich adekwatny związek przyczynowy
między zachowaniem sprawczym i naruszeniem dobra, z którego wynikła szkoda.
Żadna z przesłanek odpowiedzialności wynikających z art. 415 k.c. nie jest objęta
5
domniemaniem. W przypadku, gdy poszkodowany dochodzi roszczenia o
naprawienie szkody na podstawie art. 415 k.c., musi wykazać wszystkie przesłanki
odpowiedzialności adresata jego roszczeń (art. 6 k.c.). Według Sądu drugiej
instancji w przypadku odpowiedzialności pracodawcy z tytułu wyrządzenia szkody
przez sprzeczne z prawem rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia
odpowiedzialność tę uzasadnia (przy spełnieniu pozostałych przesłanek) jedynie
działanie pracodawcy polegające na zamierzonym (umyślnym) naruszeniu
przepisów o rozwiązaniu umowy o pracę bez wypowiedzenia. Skoro
odszkodowanie przewidziane w art. 471 k.p. zawiera w sobie również elementy
kompensaty szkody poniesionej przez pracownika w związku z utratą pracy to
odpowiedzialność wykraczająca poza tę granicę musi znajdować uzasadnienie w
szczególnie nagannym zachowaniu pracodawcy, polegającym na rozmyślnym
naruszeniu przez niego norm określających przesłanki rozwiązania umowy o pracę
za wypowiedzeniem. Ponadto zgodnie z ogólnymi regułami rozkładu ciężaru
dowodu na pracowniku ciąży też obowiązek wykazania (poza przesłanką winy),
rozmiaru poniesionej szkody i związku przyczynowego między zachowaniem
pracodawcy a szkodą. Przyjmując pojęcie szkody jako różnicy między aktualnym
stanem majątku wierzyciela a stanem hipotetycznym, który by istniał, gdyby
zobowiązanie zostało prawidłowo wykonane, szkodą jest zasadniczo utrata
zarobku, który pracownik uzyskałby gdyby umowa nie została rozwiązana.
Naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł oraz korzyści,
które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Koniecznym jest też
stosowanie reguły compensatio lucri cum damno, która nakazuje zaliczać korzyści,
jakie zdarzenie wyrządzające szkodę wniosło do majątku poszkodowanego, na
poczet tej szkody.
Według Sądu drugiej instancji w rozpatrywanej sprawie żadna z przesłanek
odpowiedzialności deliktowej pozwanych nie została wykazana. Strona powodowa
zgłaszając żądanie zapłaty odszkodowania w związku z brakiem zastosowania w
stosunku do powódek 12-miesięcznego okresu wypowiedzenia i nieuprawnionym w
świetle zawartych umów o pracę wypowiedzeniem zmieniającym, które
doprowadziło do rozwiązania ich stosunków pracy, nie wykazała umyślnego
naruszenia przez pozwane norm określających przesłanki rozwiązania umowy o
6
pracę za wypowiedzeniem, rozmiaru doznanej tym zachowaniem szkody, ani
związku pomiędzy szkodą i nagannym zachowaniem pracodawców. W sprawie nie
wykazano umyślnego i bezprawnego działania pozwanych na szkodę pracownic, a
jedynie naruszenie przepisów prawa dotyczących wypowiadania umów o pracę
(art. 42 k.p.). Ponadto powódki twierdząc, że zostały pokrzywdzone niedozwolonym
zachowaniem pracodawców i utraciły wynagrodzenie za sporny okres jednocześnie
przyznały, że w tym samym czasie osiągały dochody ze stosunku pracy u innych
podmiotów. Tym samym nie sposób jednoznacznie uznać ich twierdzeń co do
rzekomo poniesionej na skutek nieuprawnionych wypowiedzeń zmieniających
szkody. Sąd drugiej instancji podkreślił, że strona powodowa nie była ograniczona
co do możliwości przytaczania okoliczności faktycznych i dowodów na
uzasadnienie swoich wniosków. Z tego obowiązku jednak, celem wykazania
odpowiedzialności deliktowej pozwanych i zasadności swych wniosków o wypłatę
odszkodowań odpowiadających wysokością 12 miesięcznemu okresowi
wypowiedzenia się nie wywiązała. Dlatego też żądania pozwu nie mogły zostać
uwzględnione.
Według Sądu Okręgowego za oddaleniem powództw w całości przemawiał
też fakt osiągania przez powódki dochodów ze stosunku pracy w spornym okresie,
jak i brak ich pozostawania w dyspozycji pracodawcy stanowiący warunek
otrzymania wynagrodzenia za okres wypowiedzenia.
W rozpoznawanej sprawie pracodawcy złożyli w stosunku do powódek
oświadczenia zawierające wypowiedzenia zmieniające. W wyniku tych
wypowiedzeń doszło do rozwiązania stosunków pracy, ponieważ powódki nie
przyjęły zaproponowanych im nowych warunków (obejmujących miejsce
świadczenia pracy). W wyniku tych wypowiedzeń powódki utraciły pracę u
pozwanych i – jak twierdzą – poniosły szkodę w postaci utraconego wynagrodzenia
za sporny okres. Jednakże jak wskazuje materiał dowodowy zgromadzony w
sprawie w okresie objętym roszczeniem o naprawienie szkody, na którą składają
się utracone zarobki u pozwanych, powódki podjęły zatrudnienie u innych
pracodawców: A. A. w K. Sp. z o.o. w Ł., a M. K. w Br. Spółce z o.o. w K. oraz w
P.P.H.U. P. w Ł. i osiągały z tego tytułu przychody. W konsekwencji nie sposób
uznać, że generalnie zachowanie pracodawcy doprowadziło do szkody w postaci
7
utraty przez powódki wynagrodzenia. Powódki zarobkowały, a osiągane przez nie
dochody zaspakajały te same interesy majątkowe co zgłoszone roszczenia
odszkodowawcze. Bezwzględnie praca wykonywana w okresie objętym
roszczeniem o naprawienie szkody w postaci zarobków utraconych u pozwanych
pracodawców przyniosła powódkom korzyści, których nie uzyskałyby, gdyby
wypowiedzenie zmieniające nie nastąpiło i nadal byłyby zatrudnione u pozwanych,
albo gdyby zastosowano 12 miesięczny okres wypowiedzenia. Wobec tego
osiągane świadczenia wpływały na zasadność i rozmiar zgłoszonych w pozwie
roszczeń. Sąd drugiej instancji podkreślił, że znamiennym dla rozstrzygnięcia jest
to, że gdyby nie doszło do naruszenia przez pracodawców postanowień zawartych
z powódkami umów o pracę, a powódki po definitywnym wypowiedzeniu im tych
umów korzystały z 12 miesięcznego okresu wypowiedzenia i zwolnienia z
obowiązku świadczenia pracy powódki powinny w tym czasie pozostawać w
dyspozycji pracodawcy (w wymiarze półtora etatu), gdyż to stanowiło warunek
otrzymania wynagrodzenia za okres wypowiedzenia. Powódki bezsprzecznie
podejmując nowe zatrudnienie w tej dyspozycji nie pozostawały. Według Sądu
drugiej instancji materiał dowodowy sprawy nie pozwala na przyjęcie – strona
powodowa tej okoliczności nie wykazała, że powódki spełniały warunek gotowości
do pracy również w pozostałym okresie objętym pozwem. Powyższej oceny nie
zmienia twierdzenie pełnomocnika powódek, że pozwane spółki wobec
postanowień aneksów umów o pracę nie mogłyby bez zgody powódek skutecznie
wezwać ich do wykonywania pracy, a co za tym idzie powódki mogłyby swobodnie
dysponować swoim czasem w okresie wypowiedzeń i osiągać przychody z innych
źródeł niż praca u pozwanych. Zdaniem Sądu drugiej instancji zagwarantowanie
powódkom w umowach zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy w okresie
wypowiedzenia pomimo, że nie mogło być cofnięte bez ich zgody, nie wyłączało
bowiem ich obowiązku pozostawania w dyspozycji pracodawcy.
Powyższy wyrok Sądu Okręgowego (w całości) skargami kasacyjnymi
zaskarżyły obydwie powódki. Skargi oparto na obydwu podstawach kasacyjnych
określonych w art. 3983
§ 1 pkt 1 i 2 k.p.c.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.)
zarzucono błędną wykładnię przepisów art. 471 k.c. w związku z art. 300 k.p. przez
8
przyjęcie, że w stanie faktycznym niniejszej sprawy przepis ten nie może stanowić
podstawy zasądzenia na rzecz powódek odszkodowania za niezgodne z prawem
rozwiązanie umów o pracę w wysokości przekraczającej wymiar odszkodowania
wynikający z przepisu art. 471 k.p.
W ramach podstawy procesowej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) zarzucono
naruszenie art. 378 § 1 k.p.c., art. 379 pkt 4 k.p.c., art. 386 § 2 k.p.c. w związku z
art. 47 § 1 k.p.c. i art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c. polegające na braku stwierdzenia w
toku postępowania apelacyjnego nieważności postępowania w sprawie sygn. akt X
P …/11 rozpoznanej przez Sąd pierwszej instancji w składzie orzekającym
sprzecznym z przepisami prawa, co powinno było skutkować uchyleniem przez Sąd
drugiej instancji wyroku Sądu pierwszej instancji, zniesieniem postępowania w
zakresie dotkniętym nieważnością i przekazaniem sprawy Sądowi pierwszej
instancji do ponownego rozpoznania.
Skarżące wniosły – w razie uwzględnienia zarzutu naruszenia przepisów
postępowania – o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku Sądu drugiej instancji
oraz poprzedzającego go wyroku pierwszej instancji, zniesienie postępowania w
zakresie dotkniętym nieważnością i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania Sądowi Rejonowemu; w razie uwzględnienia jedynie zarzutu
naruszenia prawa materialnego - o uchylenie w całości wyroku Sądu Okręgowego i
przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania. W skargach zawarto
także wniosek o zasądzenie od pozwanych na rzecz powódek zwrotu kosztów
postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm
przepisanych, za postępowanie kasacyjne.
W odpowiedzi na skargi kasacyjne strona pozwana – B. (Poland) Spółka z o.o. w
likwidacji wniosła o oddalenie skarg kasacyjnych powódek w całości oraz o
zasądzenie od powódek na rzecz pozwanej kosztów postępowania kasacyjnego, w
tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skargi kasacyjne powódek nie są zasadne.
9
Podstawowy zarzut skarg kasacyjnych dotyczy wykładni art. 47 § 1 i 2 k.p.c.
w aspekcie zgodnego z ustawą składu sądu rozpoznającego sprawę o
odszkodowanie dochodzone na podstawie art. 471 k.c. lub art. 415 k.c. w związku z
art. 300 k.p., w kontekście jednej z przesłanek nieważności postępowania
przewidzianej w art. 379 pkt 4 k.p.c. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25
czerwca 2009 r., I UK 32/09, LEX nr 518060, wyrażono pogląd, że naruszenie
art. 47 § 1 k.p.c. stanowi o nieważności postępowania wskazanej w art. 379 pkt 4
k.p.c. Również wydanie wyroku w innym składzie niż ten, który uczestniczył w
rozprawie bezpośrednio poprzedzającej ogłoszenie wyroku prowadzi do takiej
nieważności. Jeżeli umknęło to uwadze Sądu drugiej instancji, w związku z czym
nie rozważał on powyższego uchybienia sądu pierwszej instancji w kontekście
ewentualnej nieważności postępowania, którą miał obowiązek wziąć pod uwagę z
urzędu (art. 378 § 1 k.p.c.), to konsekwencją tego jest uchylenie wyroku i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
W najnowszej judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się jednak, że ze
względu na charakter skargi kasacyjnej, będącej nadzwyczajnym środkiem
zaskarżenia orzeczeń sądu drugiej instancji, Sąd Najwyższy nie jest uprawniony do
badania w ramach bezpośredniej kontroli kasacyjnej, czy postępowanie przed
sądem pierwszej instancji jest dotknięte nieważnością postępowania. Takie badanie
- mające jednak charakter pośredni - byłoby natomiast możliwe, gdyby skarżący
zarzucił w ramach drugiej podstawy kasacyjnej obrazę art. 386 § 2 k.p.c. przez
nieuwzględnienie nieważności postępowania przed sądem pierwszej instancji
(por. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 7 lipca 2013 r., w sprawie II CSK
720/12, LEX nr 1353433 oraz z dnia 7 maja 2009 r., w sprawie II CSK 80/09, LEX
nr 1214331).
Zarzut taki został podniesiony w niniejszej skardze kasacyjnej. Mimo, że nie
był eksponowany w postępowaniu przed Sądem Okręgowym, wymagał rozważenia,
czy nie doszło do nieważności postępowania.
Zgodnie z art. 47 § 1 k.p.c. w pierwszej instancji sąd rozpoznaje sprawy w
składzie jednego sędziego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej, natomiast
§ 2 stanowi, że w pierwszej instancji sąd w składzie jednego sędziego jako
przewodniczącego i dwóch ławników rozpoznaje sprawy z zakresu prawa pracy o:
10
a) ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy, o uznanie
bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy, o przywrócenie do pracy i
przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy oraz łącznie z nimi
dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub
naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy.
W niniejszej sprawie sporna stała się wykładnia desygnatu „o
odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy
wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy”.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej pełnomocnik powódek wskazał, że przepis
art. 47 § 2 pkt. 1 lit. a k.p.c. obliguje sąd w sprawach z zakresu prawa pracy o
odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy
wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy do rozpoznania sprawy z
udziałem ławników, gdyż skład sądu nie jest w żaden sposób zależny od wskazanej
przez stronę podstawy prawnej roszczenia odszkodowawczego. Zależy on jedynie
od tytułu (źródła) dochodzonego odszkodowania, którym jest nieuzasadnione lub
naruszające przepisy prawa wypowiedzenie oraz rozwiązanie stosunku pracy. W
rezultacie Sąd pierwszej instancji powinien orzekać w sprawie o takie
odszkodowanie w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego oraz dwóch
ławników, niezależnie od tego, czy strona swoje roszczenie odszkodowawcze
wyprowadzi z przepisów Kodeksu pracy (np. art. 45 § 1 k.p., art. 56 § 1 k.p., art. 60
k.p.), czy też z innych przepisów, w tym - jak miało to miejsce w niniejszej sprawie -
z przepisów Kodeksu cywilnego (np. art. 415 k.c., art. 471 k.c.). Posiłkowe
stosowanie przez sąd na podstawie art. 300 k.p. przepisów Kodeksu cywilnego, nie
pozbawia sprawy przymiotu sprawy z zakresu prawa pracy, co z kolei determinuje
skład ustalony przez ustawę dla tego rodzaju spraw. Sąd pierwszej instancji
rozpoznał niniejszą sprawę w składzie jednego sędziego, czym naruszył
przywołane wyżej przepisy art.47 § 1 k.p.c. i art. 47 § 2 pkt 1 lit. a k.p.c., zapewne
niezasadnie przyjmując, iż powódki dochodzą roszczenia o wynagrodzenie za
okres wypowiedzenia, gdy tymczasem powódki od początku sporu niezmiennie
domagały się odszkodowania za niezgodne z prawem rozwiązanie stosunku pracy,
którego wysokość była jedynie powiązana z wynagrodzeniem za okres
wypowiedzenia. Sąd drugiej instancji - mimo ciążącego na nim obowiązku wzięcia z
11
urzędu pod uwagę nieważności postępowania - nie stwierdził przesłanki
nieważności w postaci składu orzekającego Sądu pierwszej instancji sprzecznego
przepisami prawa - czym naruszył art. 378 §1 k.p.c., art. 379 pkt. 4 k.p.c., art. 386
k.p.c. w zw. z art.47 §1 k.p.c. i art.47 § 2 pkt. 1 lit. a k.p.c., które to naruszenie w
sposób oczywisty miało wpływ na wynik sprawy.
Z kolei w odpowiedzi na skargę kasacyjną zajęto odmienne stanowisko.
W ocenie Sądu Najwyższego nie doszło do naruszenia przepisu art. 47 § 2
pkt 1 lit. a) k.p.c. Nie można jednak podzielić poglądu zawartego w odpowiedzi na
skargę kasacyjną, że w/w przepis statuuje skład ławniczy (sędzia jako
przewodniczący oraz dwóch ławników) tylko w sprawach o odszkodowanie w
przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz
rozwiązania stosunku pracy, a nie ma zastosowania do spraw, gdy dochodzone są
odszkodowania w związku z wadliwym zastosowaniem wypowiedzeń
zmieniających treść stosunków pracy. W art. 47 § 2 pkt 1 lit. a expressis verbis
wymienione są roszczenia dotyczące „przywrócenia poprzednich warunków pracy
lub płacy”, a więc niewątpliwie intencją ustawodawcy było rozpoznanie
wypowiedzeń zmieniających w składzie ławniczym. Ponadto stosownie do art. 42 §
1 k.p. przepisy o wypowiedzeniu umowy o pracę stosuje się odpowiednio do
wypowiedzenia wynikających z umowy warunków pracy i płacy, natomiast w myśl
§ 3 tego artykułu - w razie odmowy przyjęcia przez pracownika zaproponowanych
warunków pracy lub płacy, umowa o pracę rozwiązuje się z upływem okresu
dokonanego wypowiedzenia.
Występuje więc daleko idące podobieństwo w zakresie skutków między
zwykłym wypowiedzeniem a wypowiedzeniem zmieniającym, które nie zostało
zaakceptowane przez pracownika. Wykładnia systemowa i funkcjonalna art. 47 § 2
pkt 1 lit. a) k.p.c. implikuje więc tezę, że sprawy o odszkodowanie z tytułu wadliwie
dokonanego przez pracodawcę wypowiedzenia zmieniającego są objęte treścią
tego przepisu i sprawy tego rodzaju powinny być rozpoznawane w składzie
ławniczym.
W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2013 r. w sprawie III PZP
2/13 (OSNP 2014 nr 2, poz. 17, Prok.i Pr.-wkł. 2014 nr 3, s. 49, LEX nr 1350273,
Biul.SN 2013 nr 6, s. 22) wyrażono pogląd, że sprawy wymienione w art. 47 § 2
12
k.p.c. stanowią około połowy spraw rozpoznawanych przez sądy pracy, dlatego
odnośnie do trybu ich rozpoznawania nie byłoby zasadne określanie tych spraw
jako wyjątku od reguły składu jednoosobowego. Skoro sprawy, dla których przepisy
procesowe przewidują sąd w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i
dwóch ławników, stanowią przy tym sprawy o najbardziej istotnym znaczeniu dla
stron stosunku pracy, można przyjąć, że w sprawach z zakresu prawa pracy
funkcjonują dwie równorzędne zasady odnoszące się do składu sądu. Sprawy
pracownicze wymienione w art. 47 § 2 k.p.c. rozpoznawane są przez skład sądu z
udziałem ławników, natomiast pozostałe sprawy pracownicze rozpoznaje sąd w
składzie jednoosobowym. Prowadzi to do konkluzji, że przy interpretacji art. 47 § 2
k.p.c. nie powinno się stosować wykładni zawężającej, mogącej mieć zastosowanie
do wyjątków od reguły.
Sąd Najwyższy, w obecnym składzie, zaaprobował te konstatacje.
Uzasadnienie rządowego projektu nowelizacji omawianych przepisów z 2007 r.,
zaakceptowane przez Sejm, wskazuje, że celem pozostawienia rozpoznania w
składzie z udziałem ławników kategorii spraw wymienionych w art. 47 § 2 pkt 1
k.p.c. był zamiar ich rozpoznania przez osoby z dużym doświadczeniem
zawodowym i życiowym, z uwzględnieniem również „sprawiedliwości społecznej”
(Sejm RP V kadencji, nr druku: 639). W tym kontekście składem sędziowskim z
udziałem ławników objęte są sprawy o dużym znaczeniu społecznym, typowo
występujące i mające istotne znaczenie dla dobrego funkcjonowania relacji
pracowników i pracodawców. Przemawia to za rozpoznaniem spraw o
odszkodowanie z tytułu naruszającego przepisy wypowiedzenia zmieniającego w
składzie ławniczym. Również sformułowanie w analizowanym przepisie „o uznanie
bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy” w związku z treścią art. 42 § 1
k.p. powinno być interpretowane jako dotyczące również wypowiedzenia warunków
pracy i płacy, gdyż nieprzyjęcie nowych warunków prowadzi do rozwiązania
stosunku pracy z końcem okresu wypowiedzenia.
Nie jest kwestionowane, że wypowiedzenia zmieniające zastosowane przez
pozwanego pracodawcę wobec nie przyjęcia przez powódki nowych warunków
pracy w konsekwencji spowodowały rozwiązanie stosunków pracy, jednak z akt
sprawy wynika, że sprawy dotyczące takich odszkodowań oraz odpraw związanych
13
z rozwiązaniem stosunków pracy zostały już wcześniej rozpoznane; skład sądu w
takich sprawach nie jest więc przedmiotem niniejszej skargi kasacyjnej.
W niniejszej sprawie powódki dochodzą odszkodowań w związku z
naruszającym przepisy rozwiązaniem stosunków pracy, których podstawą prawną
są przepisy Kodeksu cywilnego, a nie Kodeksu pracy. Powódkom zostały bowiem
wypłacone odszkodowania na podstawie art. 47 k.p., a w niniejszej sprawie
dochodzą one odszkodowań w wysokości przewyższającej limity określone w tym
przepisie.
W tym kontekście przepis art. 47 § 2 pkt 1 lit. a) k.p.c., który statuuje skład
ławniczy sądu w sprawie o „odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub
naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy” - należy
rozumieć w ten sposób, że sąd rozpoznaje w składzie ławniczym sprawę tylko o
odszkodowanie przewidziane w Kodeksie pracy (art. 45 i 58 k.p.). Natomiast
sprawę co do roszczenia o inne odszkodowania (zwłaszcza oparte na podstawie z
Kodeksu cywilnego o odszkodowanie przewyższające limity określone w
przepisach Kodeksu pracy) dochodzone na tle stanu faktycznego, w którym
pracownik zarzuca, że wypowiedzenie lub rozwiązanie stosunku pracy było
nieuzasadnione bądź naruszało przepisy - sąd rozpoznaje w składzie jednego
sędziego, zgodnie z zasadą określoną w art. 47 § 1 k.p.c.
Dr A. Musiała w glosie do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 27
listopada 2007 r., SK 18/05 (PiP 2008 nr 12, s. 126-131) wskazała, że Trybunał
Konstytucyjny poza zakresem rozważań pozostawił problematykę procesową w
odniesieniu do rozpatrywanej sprawy, a tymczasem jest to kwestia o istotnym
znaczeniu. Jedynie w sprawie o odszkodowanie w przypadku naruszającego
przepisy rozwiązania umowy o pracę przez pracodawcę sąd pracy orzeka w
składzie ławniczym. A contrario trzeba więc przyjąć, że w sprawie o odszkodowanie
za szkodę z tytułu bezprawnego rozwiązania umowy o pracę sąd pracy będzie
wyrokował w składzie nieławniczym. Również M. Nawrocki w artykule „Skład sądu
w sprawach z zakresu prawa pracy po nowelizacji art. 47 k.p.” (MoPr 2009 r. nr 2)
wyraził pogląd, że sprawa o odszkodowanie inne niż dochodzona na podstawie
art. 45 i 58 k.p. podlega rozpoznaniu w składzie jednego sędziego.
14
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 18 marca 2008 r. w sprawie II PZP 1/08
(OSNP 2008 nr 17-18, poz. 248) wyraził pogląd, że rozpoznanie w postępowaniu
zwykłym sprawy, w której po stronie pozwanej zachodzi współuczestnictwo
materialne (art. 72 § 3 w związku z art. 72 § 2 k.p.c.) wyłącza stosowanie przepisu
o składzie sądu w sprawach z zakresu prawa pracy (art. 47 § 1 k.p.c. w brzmieniu
obowiązującym przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 15 marca 2007 r. o
zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Kodeks postępowania
karnego oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 112, poz. 766). Skład
sądu określony w art. 47 § 1 znajduje zastosowanie tylko w tych sprawach, które
rozpoznawane są w postępowaniu odrębnym, unormowanym w art. 459 i n.
Oznacza to, że sprawa, w której po stronie pozwanej zachodzi współuczestnictwo
materialne pomiędzy podmiotami, co do których właściwe jest postępowanie zwykłe
i postępowanie odrębne w sprawach z zakresu prawa pracy, nie posiada
charakteru sprawy „pracowniczej”, lecz jest sprawą cywilną podlegającą
rozpoznaniu w postępowaniu zwykłym przez sąd cywilny w składzie właściwym dla
tego trybu postępowania. Niemożliwe jest bowiem przyjęcie, że sprawa taka
zachowuje charakter „pracowniczy” w stosunku do niektórych z pozwanych, będąc
jednocześnie sprawą cywilną w stosunku do innych. W takim przypadku skład sądu
właściwy dla sprawy z zakresu prawa pracy byłby sprzeczny z przepisami prawa w
stosunku do podmiotu, dla którego sprawa takiego charakteru nie posiada.
Zatem, ratio legis ograniczenia udziału ławników w sprawach pracowniczych
bardziej przemawia za tym, że w sprawie o odszkodowanie dochodzone na
podstawie przepisów Kodeksu cywilnego, obowiązuje zasada rozpoznawania w
pierwszej instancji spraw przez jednego sędziego. W sytuacji bowiem, gdy powód
dochodzi odszkodowania w związku z wadliwym wypowiedzeniem umowy
podstawie przepisów Kodeksu pracy przysługuje mu świadczenie w ograniczonej
kodeksowo okresem adekwatnym do okresu wypowiedzenia o pracę, maksymalnie
w wysokości wynagrodzenia za okres trzech miesięcy. Równocześnie od
pracownika nie wymaga się udowodnienia innych warunków odpowiedzialności
odszkodowawczej pracodawcy charakterystycznych dla spraw cywilnych. W
szczególności odszkodowanie określone w k.p. nie pozostaje w żadnej relacji do
ewentualnej szkody. W przypadku natomiast dochodzenia odszkodowania za
15
wadliwe wypowiedzenie stosunku pracy na podstawie prawa cywilnego, pracownik
musi wykazać wszystkie przesłanki odpowiedzialności pracodawcy, a sąd
weryfikuje zaistnienie przesłanek, w tym niejednokrotnie trudną do uchwycenia
przesłankę adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy działaniem
pracodawcy a szkodą. Bez wątpienia sprawy o uzupełniające odszkodowanie od
pracodawcy dochodzone na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego mają
całkowicie inny charakter od odszkodowania pracowniczego, są często bardziej
skomplikowane.
Powódki w skardze kasacyjnej wprost stwierdzają, że dochodzą od
pozwanych odszkodowań na podstawie art. 471 k.c. w związku z naruszeniem
przez pozwanych zobowiązań umownych do zwolnienia powódek z obowiązku
świadczenia pracy w okresie wypowiedzeń z zachowaniem prawa do
wynagrodzenia. W ten sposób sformułowane roszczenie - podobnie prezentowane
przez powódki w toku całego postępowania - nie jest objęte normą art. 47 § 2 pkt 1
lit. a) k.p.c. Mając na uwadze powyższe stwierdzić należy, że sprawa o
odszkodowanie z tytułu wadliwie dokonanego wypowiedzenia zmieniającego
stosunek pracy, względnie o odszkodowanie w związku z naruszającym przepisy
rozwiązaniem stosunku pracy dochodzone na podstawie przepisów Kodeksu
cywilnego, a nie Kodeksu pracy, rozpoznawana jest w pierwszej instancji w
składzie jednego sędziego, zgodnie z ogólną zasadą z art. 47 § 1 k.p.c., a zarzut
kasacyjny powódek naruszenia przepisów postępowania prowadzący do
nieważności postępowania jest bezzasadny.
Przechodząc do zarzutu naruszenia prawa materialnego należy
przypomnieć, że powódki w skardze kasacyjnej zarzucają zaskarżonemu wyrokowi
naruszenie art. 471 k.c. w zw. z art. 300 k.p. polegające na niewłaściwej wykładni
art. 471 k.c. poprzez przyjęcie, że w stanie faktycznym niniejszej sprawy przepis
ten nie może stanowić podstawy zasądzenia odszkodowania na rzecz powódek.
Zarzut ten jest jednak niezasadny oraz sprzeczny z wykładnią prawa dokonaną w
tej sprawie przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 listopada 2012 r., sygn. akt
I PK 132/12.
Zgodnie z art. 39820
k.p.c. sąd, któremu sprawa została przekazana,
związany jest wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy i w
16
związku z tym nie można oprzeć skargi kasacyjnej od orzeczenia wydanego po
ponownym rozpoznaniu sprawy na podstawach sprzecznych z wykładnią prawa
dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy. Związanie wykładnią Sądu
Najwyższego oznacza, że sąd, któremu sprawa została przekazana, nie może
przepisów prawa (materialnego i procesowego) interpretować odmiennie, niż to
wynika z uzasadnienia orzeczenia zapadłego przed Sądem Najwyższym. Jak się
przyjmuje, sąd, któremu sprawa została przekazana do ponownego rozpoznania,
nie będzie związany wykładnią dokonaną przez Sąd Najwyższy tylko w razie
zmiany stanu prawnego, zmiany stanu faktycznego albo w razie uchwalenia przez
Sąd Najwyższy odmiennej zasady prawnej odnoszącej się do poprzednio
wyjaśnionego przepisu prawnego. Stosownie do ukształtowanej praktyki
orzeczniczej w tym zakresie, także Sąd Najwyższy związany jest wykładnią prawa
przyjętą uprzednio w tej samej sprawie.
Zaskarżony przez powódki wyrok zapadł po ponownym rozpoznaniu sprawy
na skutek wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 2012 r., sygn. akt I PK
132/12. W wyroku tym Sąd Najwyższy stwierdził m.in., że jeśli w ogóle uznać, że
pracownik, któremu wypowiedziano umowę o pracę z naruszeniem przepisów o
wypowiadaniu tych umów albo z naruszeniem umownych postanowień dotyczących
zasad wypowiedzenia, może żądać odszkodowania wyższego niż określone w art.
47 k.p., to właściwą podstawą cywilnej uzupełniającej odpowiedzialności
odszkodowawczej pracodawcy mogłaby być wtedy odpowiedzialność deliktowa
(art. 415 k.c.), a nie kontraktowa (art. 471 k.c.). Powyższy pogląd Sąd Najwyższy
szeroko uzasadnił wskazując m.in., że działanie pracodawcy godzące w porządek
prawny w zakresie rozwiązywania stosunków pracy stanowi czyn niedozwolony w
rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego mogący stanowić podstawę
odpowiedzialności deliktowej pracodawcy. Natomiast powódki w skardze
kasacyjnej, kontestują orzeczenie Sądu Najwyższego, podnosząc, że podstawą
prawną dochodzonego przez pracownika odszkodowania przewyższającego limity
określone w Kodeksie pracy winien być art. 471 k.c. Podniesiony w skardze
kasacyjnej zarzut naruszenia art. 471 k.c. musi być więc uznany za próbę polemiki
z wykładnią tego przepisu, jak również z wykładnią art. 415 k.c. oraz art. 471 k.p.
dokonaną przez Sąd Najwyższy w orzeczeniu kasatoryjnym z dnia 30 listopada
17
2012 r., sygn. akt I PK 132/12, co - w świetle art. 39820
k.p.c. - jest
niedopuszczalne. Oparcie skargi kasacyjnej od orzeczenia wydanego po
ponownym rozpoznaniu sprawy na podstawach sprzecznych z wykładnią prawa
dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy powoduje, że z tego powodu skarga
kasacyjna nie podlega uwzględnieniu. W tej sytuacji Sąd Najwyższy nie dokonuje
ponownej oceny merytorycznej podstaw kasacyjnych.
W niniejszej sprawie Sąd drugiej instancji prawidłowo ocenił, że jeżeli według
pracownika wypowiedzenie umowy o pracę stanowiło delikt pracodawcy, to
pracownika obciążał dowód wykazania okoliczności uzasadniających taką
odpowiedzialność, tj. winy, rozmiaru szkody i związku przyczynowego między
zachowaniem pracodawcy a doznaną szkodą. W niniejszej sprawie przesłanki te,
jak trafnie ocenił Sąd Okręgowy w zaskarżonym wyroku, nie zostały wykazane
przez powódki. Nota bene podobne okoliczności wymagałyby udowodnienia przy
dochodzeniu odszkodowania na podstawie art. 471 k.c.
Mając powyższe okoliczności na względzie Sąd Najwyższy na podstawie
art. 39814
k.p.c. oddalił skargę kasacyjną. O kosztach wywołanych wniesieniem
skargi kasacyjnej rozstrzygnięto w oparciu o art. 98 k.p.c. oraz § 12 ust. 4 pkt 2 w
związku z § 6 pkt 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września
2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez
Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.).