Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 67/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Roman Kuczyński (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Romualda Spyt
w sprawie z powództwa I Liceum Ogólnokształcącego […] przeciwko H. J.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 13 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 7 listopada 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 7 listopada 2013 r. oddalił apelację
pozwanej H. J. od wyroku Sądu Rejonowego z dnia 26 lipca 2013 r., mocą którego
zasądzono od pozwanej na rzecz strony powodowej I Liceum Ogólnokształcącego
[...] kwotę 12.772,98 zł z ustawowymi odsetkami od 1.08.2012 r. do dnia zapłaty,
2
umorzono postępowanie co do kwoty 8.012,07 zł, oddalono dalej idące powództwo
oraz wzajemnie zniesiono między stronami koszty procesu.
W sprawie tej ustalono, że pozwana H. J. zatrudniona jest jako nauczyciel u
powoda - I Liceum Ogólnokształcącym [...] na podstawie mianowania. W związku
ze zmianami organizacyjnymi spowodowanymi niżem demograficznym, w dniu 28
kwietnia 2011 r. pracodawca złożył pozwanej pisemne oświadczenie o rozwiązaniu
umowy o pracę za trzymiesięcznym okresem wypowiedzenia, liczonym od 1
czerwca 2011 r. ze skutkiem na dzień 31 sierpnia 2011 r. Od powyższego
wypowiedzenia pozwana odwołała się do Sądu Rejonowego, negując zasadność
przyczyny oraz dobór pracownika do zwolnienia. Sąd pierwszej instancji wyrokiem
z dnia 3 kwietnia 2012 r. oddalił powództwo stwierdzając, że przyczyna rozwiązania
stosunku pracy była rzeczywista, a kryteria wyboru nauczyciela do zwolnienia -
prawidłowe. Od tego wyroku pozwana wniosła apelację. Jednocześnie złożyła
wniosek o przejście w stan nieczynny na podstawie art. 20 ust. 1 pkt 2 ustawy z
dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (jednolity tekst: Dz.U. z 2014 r.,
poz. 191 ze zm., dalej Karta Nauczyciela). Pozwana przebywała w stanie
nieczynnym w okresie od 1 września 2011 r. do 29 lutego 2012 r., otrzymując w tym
czasie wynagrodzenie zgodnie z art. 20 ust. 6 Karty Nauczyciela. Z dniem 1 marca
2012 r. H. J. przeszła na emeryturę. Na podstawie art. 87 ust. 2 Karty Nauczyciela
pozwana, na swój wniosek, otrzymała odprawę emerytalną w wysokości
trzymiesięcznego wynagrodzenia, a także ekwiwalent za niewykorzystany urlop
wypoczynkowy stosownie do art. 66 ust. 2 Karty Nauczyciela. Łącznie pracodawca
wypłacił jej kwotę 20.140,89 zł, na którą składały się: 11.938,20 zł z tytułem
wynagrodzenia za przebywanie w stanie nieczynnym w okresie od 1 września 2011
r. do dnia 29 lutego 2012 r.; 834,69 zł z tytułu ekwiwalentu za niewykorzystany
urlop oraz 7.368 zł z tytułu odprawy emerytalnej. Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z
dnia 5 lipca 2012 r. zmienił zaskarżony wyrok Sądu Rejonowego w ten sposób, że
przywrócił pozwaną do pracy w powodowej szkole na poprzednie warunki. Sąd
uznał, że niewłaściwie dokonano doboru pracownika do zwolnienia, powołując się
na uprawnienia emerytalne pozwanej oraz jej sytuację materialną, co w
konsekwencji spowodowało, iż wypowiedzenie pozwanej umowy o pracę nastąpiło
z naruszeniem art. 20 ust. 1 pkt. 2 Karty Nauczyciela. Na podstawie tego wyroku H.
3
J. została przywrócona do pracy u strony powodowej. Pismem z dnia 23 lipca 2012
r. pracodawca wezwał pozwaną do zwrotu nienależnie wypłaconych kwot. Pozwana
po zasięgnięciu opinii w Państwowej Inspekcji Pracy oraz w ZNP, pismem z 27
lipca 2012 r. odmówiła zwrotu pobranych świadczeń.
Sąd drugiej instancji podzielił argumentację prawną zawartą w zaskarżonym
wyroku, zgodnie z którą podstawę roszczenia strony powodowej stanowi przepis
art. 410 § 2 k.c. w związku z art. 300 k. p. Istota niniejszego sporu sprowadza się
do pytania, czy pozwana odwołując się od wypowiedzenia umowy o pracę mogła
jednocześnie złożyć wniosek o przejście w stan nieczynny oraz czy po reaktywacji
stosunku pracy na podstawie wyroku sądowego świadczenia wypłacone pozwanej
za czas pozostawania w stanie nieczynnym w postaci wynagrodzenia i ekwiwalentu
za niewykorzystany urlop oraz odprawy emerytalnej są świadczeniami
nienależnymi i podlegają zwrotowi. W razie wypowiedzenia dokonanego w oparciu
o art. 20 ust. 1 pkt 2 Karty Nauczyciela nauczyciel może dochodzić przywrócenia
do pracy. Okoliczności uzasadniające uwzględnienie tego roszczenia muszą być
związane z rozwiązaniem stosunku. Natomiast zgodne z prawem przeniesienie w
stan nieczynny (na wniosek nauczyciela) powoduje bezskuteczność
wypowiedzenia. W tej sytuacji nauczyciel może także dochodzić przywrócenia do
pracy, ale w oparciu o inną podstawę prawną i z powołaniem się na okoliczności
związane z przeniesieniem w stan nieczynny i wygaśnięciem stosunku pracy. W
takiej sytuacji nauczyciel składający wniosek o przeniesienie w stan nieczynny
dokonuje wyboru swego statusu w ewentualnym procesie o przywrócenie do pracy.
W rezultacie rezygnuje z możliwości kwestionowania dokonanego wypowiedzenia,
które staje się z mocy prawa bezskuteczne. Złożenie wniosku o przejście w stan
nieczynny powoduje rezygnację z dochodzenia roszczenia o przywrócenie do pracy
lub uznania wypowiedzenia za bezskuteczne. Pozwana powinna była albo odwołać
się od wypowiedzenia umowy o pracę i uznania go za bezskuteczne, wnosząc
jednocześnie o przywrócenie do pracy, albo też złożyć wniosek o przeniesienie w
stan nieczynny (co z mocy przepisu implikuje bezskuteczność wypowiedzenia) i
żądać przywrócenia do pracy dopiero po wygaśnięciu stosunku pracy na skutek
upływu sześciomiesięcznego terminu pozostawania w stanie nieczynnym.
4
Przywrócenie prawomocnym wyrokiem sądowym pozwanej H. J. do pracy w
I Liceum Ogólnokształcącym [...] spowodowało, że odpadła podstawa do przejścia
w stan nieczynny oraz otrzymywania wynagrodzenia za ten okres i ekwiwalentu za
niewykorzystany urlop. Zaistniała bowiem sytuacja analogiczna do tej, w której
nauczyciel odwołuje się od wypowiedzenia umowy o pracę i pobiera odprawę w
wysokości 6-miesięcznego wynagrodzenia, określoną w art. 20 ust. 2 Karty
Nauczyciela. Konieczność zwrotu odprawy w przypadku reaktywowania stosunku
pracy jest podobna do zwrotu wynagrodzenia i innych roszczeń pobieranych przez
nauczyciela w czasie pozostawania w stanie nieczynnym (w tym również
ekwiwalentu za niewykorzystany urlop). Odpadła bowiem podstawa przejścia w
stan nieczynny, a świadczenia pobrane w tym okresie stały się mocy z art. 410 § 2
k.c. w związku z art. 300 k.p. świadczeniami nienależnymi. W niniejszej sprawie nie
zostały też spełnione przesłanki wyłączające możliwość domagania się zwrotu
spełnionego świadczenia. Skoro przeniesienie w stan nieczynny zależy tylko i
wyłącznie od woli nauczyciela i następuje na jego wniosek, to nauczyciel nie może
skutecznie powoływać się na brak świadomości co do skutków złożenia
oświadczenia woli. W konsekwencji tego trzeba przyjąć, iż pozwana H. J. powinna
była liczyć się z obowiązkiem zwrotu świadczenia. Nie zachodziła również
konieczność powoływania świadka na okoliczność zużycia przez pozwaną
nienależnie pobranych świadczeń pieniężnych, bowiem fakty te zostały ustalone na
podstawie przedłożonej dokumentacji, a nadto zużycie uzyskanych środków
miałaby jedynie znaczenie, gdyby pozwana wyzbyła się tych środków bez liczenia
się z koniecznością ich zwrotu. Tymczasem musiała ona liczyć się z obowiązkiem
zwrotu świadczeń, wnosząc pozew o przywrócenie do pracy.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną pozwanej. Skargę
oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego: 1/ art. 20 ust. 2 i 6
Karty Nauczyciela, przez błędną ich wykładnię i zrównanie charakteru świadczeń
przewidzianych w powoływanych przepisach, czyli odprawy oraz wynagrodzenia za
stan nieczynny w sytuacji przywrócenia do pracy nauczyciela oraz żądania przez
pracodawcę zwrotu wypłaconych świadczeń jako nienależnych, podczas gdy są to
świadczenia o zupełnie innym charakterze; w szczególności prawo do odprawy
powstaje po rozwiązaniu stosunku pracy, natomiast wynagrodzenie za stan
5
nieczynny wypłacane jest w trakcie trwania stosunku pracy i stanowi - w
przeciwieństwie do odprawy - ekwiwalent za pozostawanie w stanie gotowości
niezwłocznego podjęcia pracy po zaistnieniu przesłanek, o których mowa w art. 20
ust. 7 Karty Nauczyciela; 2/ art. 410 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p. w związku z
art. 91c Karty Nauczyciela, przez ich błędną wykładnię polegającą na niesłusznym
przyjęciu, że wynagrodzenie nauczyciela pozostającego w stanie nieczynnym, a
następnie przywróconemu do pracy, stanowi świadczenie nienależne, z powodu
odpadnięcia podstawy świadczenia, podczas gdy wyrok przywracający do pracy nie
przekreśla faktu istnienia stosunku pracy, aż do jego wygaśnięcia z chwilą
zakończenia stanu nieczynnego, lecz jedynie niweczy skutek w postaci
wygaśnięcia stosunku pracy; alternatywnie 3/ art. 409 k.c. w związku z art. 300 k.p.
w związku z art. 91c Karty Nauczyciela, przez ich niezastosowanie i niesłuszne
uznanie przez Sąd Okręgowy za Sądem pierwszej instancji, że tylko przez sam fakt
kwestionowania wypowiedzenia przed sądem pracy pozwana powinna liczyć się z
obowiązkiem zwrotu wszelkich świadczeń, a przez co nie zostało zbadane, czy
pozwana zużyła korzyści w ten sposób, że nie była już wzbogacona, co skutkowało
niezastosowaniem treści powołanego przepisu; 4/ art. 411 pkt 2 k.c. w związku z
art. 300 k.p. w związku z art. 91c Karta Nauczyciela, przez ich niezastosowanie i
uznanie za słuszne w świetle zasad współżycia społecznego żądanie przez stronę
powodową zwrotu wypłaconego świadczenia w postaci wynagrodzenia za stan
nieczynny oraz ekwiwalentu za niewykorzystany urlop w sytuacji, gdy to wadliwe
działania pracodawcy doprowadziły do stanu nieczynnego pozwanej i to powódka w
niniejszej sprawie swoim działaniem sprawiła, że pozwana została pozbawiona
możliwości dalszej pracy, a w konsekwencji wynagrodzenia. Ponadto skargę oparto
na podstawie naruszenia przepisów postępowania - art. 217 §1 k.p.c. i art. 227
k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c., przez niesłuszne
uznanie przez Sąd Okręgowy, iż Sąd pierwszej instancji w sposób prawidłowy
przeprowadził postępowanie dowodowe i słusznie oddalił wniosek dowodowy
pozwanej z zeznań świadka A. J., podczas gdy pozwana za pomocą tego wniosku
dowodowego zmierzała do wykazania zasadności swojego alternatywnego zarzutu
skierowanego przeciwko roszczeniu strony powodowej, a okoliczności, na które
wskazany wniosek dowodowy został powołany, miały istotne znaczenie dla
6
rozstrzygnięcia sprawy, nadto przez sporządzenia uzasadnienia w tym zakresie,
które nie spełnia wymagań określonych w przepisie art. 328 § 2 k.p.c., a przez to
uniemożliwia merytoryczne ustosunkowanie się do stanowiska Sądu Okręgowego i
jego kontrolę. Skarżąca wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i
orzeczenie co do istoty sprawy przez zmianę wyroku Sądu Rejonowego z dnia 26
lipca 2013 r. w punkcie II i IV i oddalenie powództwa w zaskarżanym zakresie oraz
zasądzenie od strony powodowej na rzecz pozwanej kosztów postępowania, w tym
kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych; ewentualnie wniosła
o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie, albowiem słuszny jest zarzut
naruszenia prawa materialnego przy ferowaniu zaskarżonego wyroku.
Sądy obydwu instancji prawidłowo ustaliły istotne dla rozstrzygnięcia sporu
okoliczności faktyczne, a więc to, że w związku z reorganizacją szkoły powodującą
zmniejszenie liczby oddziałów lub zmianę planu nauczania powód – I Liceum
Ogólnokształcące [...] wypowiedział pozwanej H. J. stosunek pracy z mianowania,
od którego to wypowiedzenia pozwana złożyła odwołanie, a następnie wystąpiła z
wnioskiem o przeniesienie w stan nieczynny, po czym prawomocnym wyrokiem
Sądu Okręgowego z dnia 5 lipca 2012 r. została przywrócona do pracy u strony
powodowej, nastąpiło to zaś po wygaśnięciu łączącego strony stosunku pracy na
skutek upływu sześciomiesięcznego okresu pobytu nauczyciela w stanie
nieczynnym. Sądy orzekające w sprawie dokonały natomiast niewłaściwej
subsumcji przepisów prawa materialnego do tak ustalonego stanu faktycznego,
uznając za uzasadnione roszczenie powoda o zwrot wypłaconego pozwanej
wynagrodzenia przysługującego w stanie spoczynku oraz ekwiwalentu za urlop
wypoczynkowy niewykorzystany do momentu ustania stosunku pracy.
Analizę trafności zapadłego rozstrzygnięcia rozpocząć wypada od
przytoczenia treści art. 405 k.c., zgodnie z którym ten, kto bez podstawy prawnej
7
uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania
korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Z mocy
art. 410 § 1 k.c. przepis ten stosuje się w szczególności do świadczenia
nienależnego. Kodeks cywilny ujmuje zatem nienależne świadczenie jako jeden z
przypadków bezpodstawnego wzbogacenia. W świetle 410 § 1 k.c., ogólne
przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia muszą być spełnione także wobec
nienależnego świadczenia. Dotyczy to w szczególności wzbogacenia i zubożenia
(ich majątkowego charakteru). Wymagany jest także związek między nimi oraz brak
prawnej podstawy wzbogacenia, z tym że ta ostatnia przesłanka przybiera
odmienny, swoisty kształt w wypadku nienależnego świadczenia. Art. 410 § 2 k.c.
statuuje kilka postaci świadczenia nienależnego, jako świadczenia spełnionego
mimo: 1/ braku po stronie spełniającego świadczenie zobowiązania w ogóle albo
zobowiązania wobec osoby, na rzecz której świadczył; 2/ odpadnięcia prawnej
podstawy świadczenia; 3/ nieosiągnięcia celu świadczenia; 4/ nieważności
(nieulegającej konwalidacji na skutek wykonania) czynności prawnej
zobowiązującej do świadczenia. Art. 412 k.c. wyodrębnia dodatkową postać
świadczenia nienależnego, jaką jest świadczenie świadomie spełnione w zamian za
dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. W
konsekwencji świadczenie nienależne w swych różnych postaciach charakteryzuje
się większym bogactwem przesłanek i okoliczności wymagających dowodu, niż
bezpodstawne wzbogacenie w ogólnej postaci.
W przedmiotowej sprawie należało rozważyć możliwość zakwalifikowania
wypłaconego pozwanej wynagrodzenia za okres przebywania w stanie nieczynnym
oraz ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy jako świadczeń
spełnionych bez podstawy prawnej albo po jej odpadnięciu.
Hipoteza nienależnego świadczenia dającego roszczenie oparte na condictio
indebiti wymaga spełnienia dwóch przesłanek: nieistnienia zobowiązania oraz
błędnego przekonania dłużnika o istnieniu podstawy świadczenia. Brak
zobowiązania świadczącego obejmuje zaś wszystkie przypadki nieistnienia
zobowiązania, z wyjątkiem jego nieważności (gdyż tę sytuację ujęto w art. 410 § 2
k.c. ostatnie zdanie jako odrębną postać nienależnego świadczenia), niezależnie od
tego, czy zobowiązania w ogóle nie było, czy też wygasło albo nie doszło do skutku
8
z uwagi na dyssens. O ile w przypadku nieistnienia zobowiązania świadczenie jest
nienależne już w momencie jego spełnienia, o tyle w przypadku condictio causa
finita w chwili spełnienia świadczenia jego podstawa prawna istniała, natomiast
odpadła po spełnieniu. Chodzi przy tym o prawną podstawę konkretnego
świadczenia w ramach wykonania zobowiązania tworzącego prawny tytuł dla tego
właśnie działania świadczeniowego. Następcze odpadnięcie prawnej podstawy
świadczenia dotyczy z reguły wadliwości samego zobowiązania lub jego causae:
uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, odstąpienie od umowy,
rozwiązanie umowy przez sąd, rozwiązanie umowy z woli stron (ze skutkiem
ex tunc), niemożliwość spełnienia świadczenia wzajemnego itp.
Zakwalifikowanie wypłaconych przez powoda na rzecz pozwanej kwot
pieniężnych jako którejś z wymienionych wyżej postaci świadczeń nienależnych
czyni aktualnymi rozważania na temat spełnienia pozytywnych i negatywnych
przesłanek żądania zwrotu pobranych sum. Natomiast uznanie spornych świadczeń
za należne oznacza bezprzedmiotowość tego rodzaju dalszych dywagacji.
Odpowiedzi na pytanie o istnienie prawnej podstawy spełnienia przez
pracodawcę tychże świadczeń trzeba upatrywać w regulacji art. 20 Karty
Nauczyciela.
W przypadku częściowej likwidacji szkoły albo w razie zmian
organizacyjnych powodujących zmniejszenie liczby oddziałów w szkole lub zmian
planu nauczania uniemożliwiających dalsze zatrudnienie nauczyciela w pełnym
wymiarze zajęć, przepis art. 20 ust. 1 pkt 2 Karty Nauczyciela ustanawia dla
dyrektora szkoły trzy sposoby ukształtowania statusu nauczyciela: 1/ rozwiązanie -
po uprzednim zawiadomieniu o tym zamiarze reprezentującej nauczyciela
zakładowej organizacji związkowej - stosunku pracy w trybie trzymiesięcznego
wypowiedzenia (z możliwością skrócenia tego okresu do jednego miesiąca), ze
skutkiem na koniec roku szkolnego i obowiązkiem wypłaty stosownej odprawy
pieniężnej (art. 20 ust. 2 – 5b), 2/ przeniesienie nauczyciela, na jego wniosek, w
stan nieczynny, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia zasadniczego oraz
innych świadczeń pracowniczych, w tym dodatków socjalnych wymienionych w
art. 54 ustawy i obowiązkiem pracodawcy przywrócenia nauczyciela do pracy w
razie powstania możliwości podjęcia przez niego pracy w pełnym wymiarze zajęć w
9
tej samej szkole, na tym samym lub innym stanowisku adekwatnym do
posiadanych przezeń kwalifikacji (art. 20 ust. 6 i 7) oraz – w przypadku nauczycieli
mianowanych - 3/ ograniczenie (za zgodą nauczyciela) zatrudnienia w trybie
określonym w art. 22 ust. 2 Karty Nauczyciela.
W dyspozycji normy prawnej zawartej w art. 20 ust. 1 pkt 2 Karty
Nauczyciela wymieniono alternatywnie rodzaje decyzji, do jakich podjęcia
uprawniony jest dyrektor szkoły w razie zaistnienia sytuacji opisanej hipotezą tej
normy, i jest to alternatywa rozłączna, gdyż nie można jednocześnie zastosować
dwóch lub wszystkich sposobów rozwiązania problemu dalszych losów stosunku
pracy nauczyciela, którego z powodu reorganizacji szkoły nie można zatrudnić w
pełnym wymiarze zajęć. Za słusznością tej tezy przemawia regulacja art. 20 ust. 5c
Karty Nauczyciela. Przepis ten w zdaniu pierwszym stanowi, że wypowiedzenie jest
bezskuteczne w przypadku złożenia przez nauczyciela, w terminie do 30 dni od
doręczenia wypowiedzenia stosunku pracy z przyczyn określonych w ust. 1 pkt 2,
pisemnego wniosku o przeniesienie w stan nieczynny. Z przytoczonego
unormowania wynika zatem, że w razie zbiegu oświadczenia pracodawcy o
rozwiązaniu łączącego strony stosunku pracy i wniosku pracownika o przeniesienie
w stan nieczynny, decydując znaczenie ma wola nauczyciela, którego wniosek jest
w tym przypadku wiążący dla dyrektora szkoły. W konsekwencji tego, dokonane
wypowiedzenie staje się bezskuteczne, i to z mocy prawa, bez potrzeby ingerencji
sądu. Przepis nie wyłącza jednak możliwości zgłoszenia przez nauczyciela wniosku
o przeniesienie w stan nieczynny po wcześniejszym odwołaniu się od złożonego
mu wypowiedzenia stosunku pracy. Sytuacja taka może się zdarzyć, zwłaszcza że
wynikający z art. 264 § 1 k.p. termin do wystąpienia na drogę sądowa ze
stosownym powództwem jest znacznie krótszy od terminu do zgłoszenia wniosku o
przeniesienie w stan nieczynny. Skoro jednak złożenie tej treści wniosku czyni
wypowiedzenie bezskutecznym, to znaczy, że z mocy prawa zostaje unicestwiony
rozwiązujący skutek oświadczenia woli pracodawcy, a stosunek pracy nauczyciela
ze szkołą trwa nadal. W konsekwencji tego, odwołanie od wypowiedzenia i
dochodzone w jego ramach roszczenia o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne
lub o przywrócenie do pracy stają się bezprzedmiotowe. Niezależnie od tego, czy
nauczyciel cofnie pozew czy też tego nie uczyni, postępowanie sądowe wywołane
10
odwołaniem od wypowiedzenia powinno zostać umorzone z mocy art. 355 § 1
k.p.c., gdyż w zaistniałej sytuacji wydanie wyroku rozstrzygającego o tego rodzaju
żądaniu pozwu wywodzonego z faktu wypowiedzenia stosunku pracy staje się
niedopuszczalne.
Nauczyciel przeniesiony w stan nieczynny może natomiast próbować uchylić
się od skutków prawnych złożonego oświadczenia woli, powołując się na jego wady
w rozumieniu art. 82 – 88 k.c. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2014 r.,
I PK 219/13, niepublikowany). Może również dochodzić na drodze sądowej
roszczeń z tytułu wygaśnięcia stosunku pracy w trybie art. 20 ust. 5c zdanie drugie
Karty Nauczyciela (tj. z upływem sześciomiesięcznego okresu pozostawania w
tymże stanie), kwestionując okoliczności, w jakich doszło do owego przeniesienia
(zasadniczo tożsame z przyczynami wcześniej złożonego wypowiedzenia stosunku
pracy), a więc fakt dokonywania przez pracodawcę zmian organizacyjnych
implikujących zmniejszenie liczby oddziałów w szkole lub zmiany planu nauczania,
a także dobór pracowników do zwolnienia. Roszczenia nauczyciela o przywrócenie
do pracy w związku z nieuzasadnionym lub niezgodnym z prawem
wypowiedzeniem stosunku pracy dokonanym z mocy art. 20 ust. 1 pkt 2 Karty
Nauczyciela oraz roszczenie o przywrócenie do pracy w związku z wygaśnięciem
stosunku pracy na podstawie art. 20 ust. 5c Karty Nauczyciela w wyniku upływu
sześciomiesięcznego okresu pozostawania w stanie nieczynnym, chociaż tożsame
w swej treści, oparte są na innych podstawach faktycznych i prawnych. Dlatego też
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 18 września 2014 r., III PZP 3/14 stwierdził, że
roszczenie o przywrócenie do pracy za niezgodne z prawem lub nieuzasadnione
wypowiedzenie nauczycielskiego stosunku pracy (art. 20 ust. 1 pkt 2 Karty
Nauczyciela w związku z art. 45 k.p. i art. 91c Kraty Nauczyciela) nie przekształca
się bez zmiany powództwa (art. 193 k.p.c.) w roszczenie o przywrócenie do pracy z
tytułu niezgodnego z prawem wygaśnięcia tego stosunku (art. 56 k.p. w związku z
art. 67 k.p. w związku z art. 91c Karty Nauczyciela). Okoliczności i przyczyny
niezgodnego z prawem lub nieuzasadnionego wypowiedzenia nauczycielskiego
stosunku pracy, które stało się bezskuteczne wskutek złożenia przez nauczyciela
pisemnego wniosku o przeniesienie w stan nieczynny (art. 20 ust. 5c Karty
Nauczyciela), mogą być poddane sądowej kontroli jako okoliczności lub przyczyny
11
niezgodnego z prawem wygaśnięcia nauczycielskiego stosunku pracy tylko w razie
skutecznego uchylenia się od skutków prawnych wniosku o przeniesienie w stan
nieczynny i terminowego zaskarżenia wygaśnięcia stosunku pracy (art. 56 § 1 k.p.
w związku z art. 67 k.p. i art. 264 § 2 k.p. oraz w związku z art. 91c Karty
Nauczyciela). Na odmienność podstaw prawnych obydwu wspomnianych roszczeń,
nawet jeśli zostały zgłoszone w jednym procesie wszczętym odwołaniem od
wypowiedzenia, które stało się następnie bezskuteczne w wyniku przeniesienia
nauczyciela w stan spoczynku, zwracano uwagę już we wcześniejszym
orzecznictwie Sądu Najwyższego (wyroki z dnia 20 czerwca 2001 r., I PKN 476/00,
OSNP 2003 nr 10, poz. 240; z dnia 2 grudnia 2004 r., III PK 54/04, OSNP 2005 nr
13, poz. 192; z dnia 12 grudnia 2011 r., I PK 33/11, OSNP 2012 nr 21-22, poz. 261;
z dnia 18 marca 2014 r., II PK 177/13, LEX nr 1455231).
Odnosząc powyższe rozważania do realiów niniejszej sprawy należy
stwierdzić, że wobec wystąpienia pozwanej z pisemnym wnioskiem o przeniesienie
w stan nieczynny wcześniej złożone przez dyrektora powodowej szkoły
wypowiedzenie łączącego strony stosunku pracy stało się bezskuteczne, i to z
mocy prawa (art. 20 ust. 5c Karty Nauczyciela). Przedmiotowy stosunek pracy trwał
nadal, tyle że w związku z przeniesieniem nauczyciela w stan nieczynny realizacja
tego stosunku uległa swoistemu zawieszeniu na czas określony - 6 miesięcy.
Zgodnie z art. 20 ust. 20 ust. 6 Karty Nauczyciela, pozwanej przysługiwało w tym
czasie wynagrodzenie składające się tylko z jednego spośród wymienionych w
art. 30 ust. 1 Karty Nauczyciela elementów, tj. wynagrodzenia zasadniczego, a
nadto dodatki socjalne, o jakich mowa w art. 54 Karty Nauczyciela. Pozostając w
stosunku pracy, nauczyciel w stanie nieczynnym nabywa również prawo do urlopu
wypoczynkowego na podstawie art. 65 Karty Nauczyciela, którego jednak w tym
okresie nie można udzielić mu w naturze (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 maja
1984 r., I PR 4/84, OSNC 1985 nr 1, poz. 16). Stosownie do art. 66 Karty
Nauczyciela, w razie niewykorzystania urlopu wypoczynkowego z powodu
wygaśnięcia stosunku pracy, nauczycielowi przysługuje więc ekwiwalent pieniężny
proporcjonalny do okresu zatrudnienia w szkole w danym roku (uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 24 października 1997 r., III ZP 36/97, OSNP 1998 nr 6,
poz. 176 i z dnia 10 maja 2006 r., III PZP 3/06, LEX nr 180655).
12
Konkludując wypada stwierdzić, że wypłacone pozwanej wynagrodzenie za
okres pozostawania w stanie nieczynnym oraz ekwiwalent za niewykorzystany
urlop wypoczynkowy nie były świadczeniami nienależnymi w rozumieniu tej części
hipotezy normy art. 410 § 2 k.c., która traktuje o świadczeniu spełnionym przez
dłużnika mimo braku zobowiązania. Obowiązek pracodawcy realizacji spornych
świadczeń wynikał bowiem z trwającego między stronami stosunku pracy i
powołanych przepisów Karty Nauczyciela przyznających nauczycielowi w stanie
nieczynnym prawo do tych należności.
Podstawa wypłaty przedmiotowego wynagrodzenia i ekwiwalentu
urlopowego nie odpadła też po spełnieniu tych świadczeń, na skutek
prawomocnego wyroku sądowego przywracającego pozwaną do pracy w
powodowej szkole. Postępowanie sądowe toczące się z odwołania pozwanej od
złożonego jej wypowiedzenia stosunku pracy oraz zapadłe w tym procesie
rozstrzygnięcia nie podlegają kontroli w niniejszej sprawie. Niezależnie od tego,
jakich przekształceń powództwa dokonano w tymże procesie oraz jakimi
okolicznościami faktycznymi i względami prawnymi kierował się Sąd Okręgowy
orzekając o przywróceniu pozwanej do pracy u powoda, restytucja łączącego
strony stosunku pracy nie mogła nastąpić przed ustaniem tego stosunku. Dopóki
trwał stosunek pracy, nie było podstaw do wydania wyroku przywracającego
pracownika do pracy. Z uwagi na bezskuteczność dokonanego przez pracodawcę
wypowiedzenia, przedmiotowy stosunek pracy wygasł zaś dopiero w wyniku upływu
sześciomiesięcznego okresu pozostawania pozwanej w stanie nieczynnym.
Wspominany wyrok przywracający pozwaną do pracy w powodowej szkole nie
skrócił czasu trwania łączącego strony stosunku pracy i nie pozbawił pozwanej
statusu nauczyciela w stanie nieczynnym. Tym samym nie odpadła podstawa
faktyczna i prawna wypłaty spornych świadczeń, a same świadczenia nie stały się
nienależne w rozumieniu art. 410 § 2 k.c. Nie istniał zatem obowiązek ich zwrotu z
mocy art. 405 k.c. W konsekwencji tego, bezprzedmiotowe stały się dywagacje na
temat spełnienia negatywnych przesłanek uwzględnienia żądania pozwu, o jakich
mowa w art. 409 i art. 411 k.c.
13
Podzielając kasacyjną podstawę naruszenia prawa materialnego przy
ferowaniu zaskarżonego wyroku, Sąd Najwyższy z mocy art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz
art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak w sentencji.