Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 73/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Maciej Pacuda (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Myszka
w sprawie z odwołania H. A.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę pomostową,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 3 grudnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 17 stycznia 2013 r.
odmówił H. A. prawa do emerytury pomostowej uznając, że choć ubezpieczony
przed dniem 1 stycznia 1999 r. wykonywał pracę w warunkach szczególnych, lecz
2
nie wykonywał pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze
wymienionej w załączniku 1 lub 2 do ustawy pomostowej po dniu 31 grudnia 2008
r., jak również nie udowodnił co najmniej 10 lat pracy wykonywanej w warunkach
szczególnych na stanowisku rybaka morskiego. Do prac wykonywanych w
szczególnych warunkach wymienionych w pkt 22 załącznika nr 1 do ustawy
pomostowej nie uwzględniono okresów: od 15 maja do 25 października 1978 r., od
13 września 1980 r. do 15 czerwca 1981 r., od 17 grudnia 1981 r. do 27 lutego
1994 r. oraz od 28 maja 1994 r. do 11 czerwca 1996 r. Ponadto, do pracy
wykonywanej w warunkach szczególnych nie uwzględniono okresu pracy od 3 do 6
listopada 2012 r., gdyż pracodawca ubezpieczonego nie zgłosił ubezpieczonego
jako pracującego w warunkach szczególnych.
Na skutek odwołania ubezpieczonego wyrokiem z dnia 13 maja 2013 r. Sąd
Okręgowy - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w K. oddalił odwołanie.
Powyższe orzeczenie Sąd Okręgowy oparł o następujące ustalenia faktyczne i
rozważania prawne: H. A. urodził się w 1956 r. W okresie od 19 kwietnia do 13
sierpnia 1977 r. i od 26 sierpnia do 12 września 1977 r. zatrudniony był w
Przedsiębiorstwie Połowów i Usług Rybackich „B." w likwidacji na stanowisku
młodszego rybaka. Następnie odbył naukę w Technikum Rybołówstwa Morskiego
na kierunku mechanik. Po jej zakończeniu, z dniem 16 maja 1978 r. zatrudnił się u
dotychczasowego pracodawcy, u którego wykonywał prace na stanowiskach:
motorzysta okrętowy (od 15 maja do 25 października 1978 r. i od 13 września 1980
r. do 15 czerwca 1981 r.), robotnik gospodarczy przy pracy lekkiej, mechanik II oraz
mechanik I (od 17 grudnia 1981 r. do 27 lutego 1994 r.). Zatrudnienie
ubezpieczonego ustało z dniem 31 maja 1997 r., przy czym w okresie od 28 lutego
1994 r. do 31 maja 1997 r. korzystał on z urlopu bezpłatnego. Ubezpieczony
okresowo pracował na kutrach rybackich razem z K. B. i T. J., którzy wykonywali
wyłącznie prace rybaków morskich. Praca ubezpieczonego różniła się od
obowiązków tych osób. Do jego obowiązków jako mechanika należała bowiem
obsługa urządzeń do połowu ryb, tj. wind trałowych, sortownicy do sortowania ryb
oraz obsługa silnika kutra. Ubezpieczony wykonując obowiązki motorzysty był
odpowiedzialny za maszynownię, pomagał również przy połowie ryb, jednak robił
to, gdy wykonał już obowiązki związane ze swoim stanowiskiem pracy. Zdarzało się
3
również że ubezpieczony pływał na kutrach, które były mało zmechanizowane,
między innymi, nie posiadały windy sieciowej. Wtedy też pomagał on innym
osobom ręcznie wyciągać sieci. W trakcie korzystania z urlopu bezpłatnego
zatrudnił się w „K." spółce cywilnej, Firma J. z siedzibą K., gdzie w okresie od 28
maja 1994 r. do 11 czerwca 1996 r. zajmował stanowisko mechanika. W
późniejszym okresie do 2005 r. ubezpieczony prowadził działalność gospodarczą.
W okresie od 2009 r. do 2011 r. wykonywał on pracę na rzecz podmiotów
zagranicznych i dobrowolnie opłacał składki na ubezpieczenie społeczne. Od 2011
r. ubezpieczony ubiegał się o przyznanie emerytury pomostowej, jednak decyzją z
dnia 22 grudnia 2011 r. organ rentowy odmówił mu prawa do świadczenia.
Wyrokiem Sądu Okręgowego w K. z dnia 30 marca 2012 r., oddalono odwołanie
ubezpieczonego uznając, że nie spełnił on warunku z art. 8 ustawy z dnia 19
grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, gdyż po dniu 31 grudnia 2008 r. nie
wykonywał żadnej pracy w warunkach szczególnych lub szczególnym charakterze,
w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3 ustawy, jak również nie spełnił on warunku z art. 49
ustawy, gdyż nie osiągnął wieku 60 lat, nadto na dzień 1 stycznia 2009 r. nie
udowodnił wymaganego okresu wykonywania pracy w szczególnych warunkach na
stanowisku rybaka morskiego. Wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 30
października 2012 r., apelacja H. A. została oddalona.
Z ustaleń sądu pierwszej instancji wynikało także, że w okresie od 3 do 6
listopada 2012 r. był zatrudniony w Przedsiębiorstwie Połowowym „N.” spółce
cywilnej, w którym wykonywał pracę w warunkach szczególnych na stanowisku
rybaka. Sąd pierwszej instancji na podstawie ustalonego stanu faktycznego oraz
art. 4 i art. 8 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U.
Nr 237, poz. 1656 ze zm.) stwierdził, że odwołanie ubezpieczonego nie zasługuje
na uwzględnienie wskazując, że co prawda H. A. ukończył 55 lat, nie pozostaje w
stosunku pracy oraz udokumentował okres składkowy i nieskładkowy w wymiarze
ponad 25 lat, a po dniu 31 grudnia 2008 r. wykonywał pracę w szczególnych
warunkach (od 3 do 6 listopada 2012 r. był zatrudniony na stanowisku rybaka),
jednak nie udowodnił, aby wykonywał pracę rybaka morskiego w pełnym wymiarze
czasu pracy przez okres 10 lat. W ocenie sądu pierwszej instancji z zebranej
dokumentacji pracowniczej, między innymi, akt osobowych Przedsiębiorstwa
4
Połowów i Usług Rybackich „B." w likwidacji, wynika jednoznacznie, że
ubezpieczony na stanowisku młodszego rybaka pracował wyłącznie w okresie od
19 kwietnia do 13 sierpnia 1977 r. i od 26 sierpnia do 12 września 1977 r. Po
ukończeniu Technikum Rybołówstwa Morskiego ubezpieczony już jako mechanik
ponownie od 16 maja 1978 r. został zatrudniony u tego samego pracodawcy, u
którego pracował uprzednio. Wykonywał też obowiązki jako motorzysta okrętowy
(kierownik maszyn), robotnik gospodarczy przy pracy lekkiej, mechanik II oraz
mechanik I, z przerwami do 31 maja 1997 r. Sąd uznał, że pomimo treści
zaświadczenia o wykonywaniu pracy w szczególnych warunkach w okresie od 15
maja do 25 października 1978 r., od 13 września 1980 r. do 15 czerwca 1981 r.
oraz od 17 grudnia 1981 r. do 27 lutego 1994 r., praca wykonywane w tych
okresach nie była pracą w szczególnych warunkach w charakterze rybaka
morskiego wymienionej w pkt 22 załącznika nr 1 do ustawy o emeryturach
pomostowych. Świadectwo pracy potwierdzające prace w warunkach szczególnych
nie przesądzało w niniejszym stanie faktycznym o uznaniu wykonywanej pracy za
pracę w takich szczególnych warunkach. Sąd stwierdził, że stanowi ono dokument
prywatny i podlega ocenie sądu zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów (art.
233 § 1 k.p.c.). W świadectwie tym wskazano, że H. A. zatrudniony na stanowisku
motorzysty okrętowego i mechanika I wykonywał pracę rybaka morskiego w pełnym
wymiarze godzin pracy wymienionym w wykazie B dziale IV poz. 4 pkt 19
stanowiącego załącznik do zarządzenia nr 24 Ministra - Kierownika Urzędu
Gospodarski Morskiej z dnia 15 sierpnia 1983 r. w sprawie prac wykonywanych w
warunkach szczególnych w zakładach pracy resortu gospodarki morskiej. Sąd
wskazał, że wykazy resortowe mają obecnie charakter jedynie informacyjny,
techniczno - porządkujący, uściślający i mogą mieć znaczenie jedynie w sferze
dowodowej, stanowiąc podstawę domniemania faktycznego. Sąd Okręgowy w
oparciu o akta osobowe ubezpieczonego, jak i zeznania K. B. oraz T. J. uznał, że
na kutrze wyraźnie zarysowany był podział ról i ubezpieczony wykonywał obowiązki
motorzysty i mechanika. Świadkowie, którzy pracowali wyłącznie na stanowisku
rybaków, dokładnie opisali czym różniła się praca ubezpieczonego od ich pracy. Do
zakresu obowiązków H. A. należała bowiem w pierwszej kolejności obsługa
urządzeń do połowu ryb, tj. wind trałowych, sortownicy do sortowania ryb oraz
5
obsługa silnika kutra. Ubezpieczony wykonując obowiązki motorzysty był
odpowiedzialny za maszynownię. Wykonywał on również czynności związane ze
stanowiskiem rybaka, ale jedynie pomocniczo, pomagając rybakom w określonym
czasie przy ich pracach, gdy wykonał już obowiązki związane ze swoim
stanowiskiem pracy. Sąd stwierdził zatem, że praca ta nie miała cech stałości i
pełnowymiarowości, bowiem będąc motorzystą/mechanikiem ubezpieczony nie
mógłby wykonywać prac rybaka w pełnym wymiarze czasy pracy i stale. Mając na
uwadze, że do prac rybaków morskich objętych wykazem B załącznika zaliczone
zostały prace wynikające z rodzaju czynności wykonywanych na ustalonym w
służbie pokładowej stanowisku rybaka (prace wykonywane bezpośrednio przy
połowie ryb), Sąd przyjął, iż prace rybaków morskich wykonywane na
stanowiskach ustalonych w dziale służby mechanicznej i sprowadzające się do
obsługi oraz dozoru maszyn, nie mogą być uznane za prace na stanowisku stricte
rybaka pracującego przy połowie ryb i objętego wykazem B. W ocenie tego Sądu
tożsama sytuacja miała miejsce w okresie od 28 maja 1994 r. do 11 czerwca 1996
r., tj. pracy ubezpieczonego w spółce „K.” na stanowisku mechanika. Wobec tak
dokonanych ustaleń Sąd Okręgowy oddalił odwołanie.
Na skutek apelacji ubezpieczonego Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 3 grudnia 2013 r. oddalił apelację,
stwierdzając, że H. A. będąc zatrudniony w przedsiębiorstwie B. na stanowisku
motorzysty okrętowego i mechanika wykonywał przede wszystkim te czynności, a
uczestniczenie w pracach związanych z bezpośrednim poławianiem ryb nie była
świadczona przez niego w pełnym wymiarze czasu pracy. Powyższe wnioski Sąd
wywiódł z analizy dokumentacji pracowniczej ubezpieczonego oraz z zeznań
świadków, którzy zostali zawnioskowani przez samego ubezpieczonego. Osoby te
zeznając w sposób szczery, bez negatywnego nastawienia względem
ubezpieczonego, a w ręcz przeciwnie, w zamiarze umożliwienia mu zdobycia
świadczenia, podały, że pracował on na kutrze jako mechanik. Do jego obowiązków
należała obsługa silnika i innych urządzeń, między innymi, taśmociągu, windy
trałowej, sortownicy. Ubezpieczony musiał dbać o silnik, paliwo, oleje. Z tego tytułu
otrzymywał wyższe wynagrodzenie niż zatrudnieni na kutrze rybacy. Sąd
ubezpieczeń społecznych nie kwestionując faktu, że w spornym okresie
6
ubezpieczony uczestniczył także w wykonywaniu czynności stricte rybackich, tj.
patroszył ryby, wydawał ryby i wpuszczał ryby do ładowni, stwierdził że te
okoliczności nie stanowią przesłanki do przyznania ubezpieczonemu prawa do
spornego świadczenia. Bowiem tylko stała, regularna ekspozycja człowieka na
szkodliwe warunki stanowi podstawę do ubiegania się o emeryturę pomostową. H.
A. nie wykonywał pracy rybaka morskiego w rozumieniu załącznika nr 1 poz. 22
stanowiącego wykaz prac w szczególnych warunkach w rozumieniu ustawy o
emeryturach pomostowych w pełnym wymiarze czasu pracy, gdyż głównym
stanowiskiem jego pracy było stanowisko motorzysty i mechanika. Sąd podkreślił,
że jedynie prace rybaków morskich zostały wymienione w załączniku nr 1 poz. 22
do ustawy o emeryturach pomostowych, a zatem tylko takie prace zostały uznane
za charakteryzujące się szczególnym stopniem szkodliwości i uciążliwości, bądź
jako prace wymagające szczególnie wysokiej sprawności psychofizycznej,
odpowiedzialności - jako prace wykonywane w trudnych warunkach
atmosferycznych, na pokładzie kutra, przy połowie ryb i ich patroszeniu. Tego
rodzaju prace podlegają zakwalifikowaniu do prac rybaków morskich objętych
wykazem A załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
Sąd uznał za chybione stanowisko ubezpieczonego, że w celu zdefiniowania prac
rybaka morskiego w rozumieniu omawianych wyżej przepisów należy sięgać do
Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy Nr 188. Sąd miał na uwadze, że
uregulowania te odnoszą się do szeroko rozumianej pracy w sektorze rybołówstwa.
Definicja rybaka tam zawarta została ustalona dla celów tej Konwencji, która nie
normuje kwestii emerytalnych, a jedynie zagadnienia warunków pracy na statkach i
w tym przypadku co oczywiste szeroka definicja stanowiska pracy rybaka jawi się
jako uzasadniona, ale nie ma ona znaczenia dla interpretacji przepisów
emerytalnych. Sąd wskazał także, że podobnie należy ocenić powoływane przez
apelującego określenia użyte w rozporządzeniu Ministra Żeglugi z dnia 10 marca
1964 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych oficerów i rybaków na polskich statkach
rybackich (Dz.U. nr 12, poz. 74) czy określone według Badań Środowiska Pracy na
poszczególnych stanowiskach pracy wartości dopuszczone według rozporządzenia
MPiPS z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i
natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. Nr 217,
7
poz. 1833). Zdaniem Sądu Apelacyjnego przepisy przyznające prawo do emerytury
pomostowej rybakom morskim, tj. art. 4 w związku z art. 8 ustawy o emeryturze
pomostowej, uprawniające do emerytury we wcześniejszym wieku 55 lat, należy
interpretować ściśle, bowiem nabycie prawa do tego świadczenia jest swoistym
przywilejem i nie można stosować wykładni rozszerzającej, w szczególności, jeżeli
chodzi o rodzaj pracy i jej charakter czy też stanowisko pracy. Sąd odwoławczy nie
podzielił stanowiska apelującego, że motorzysta kutrowy i mechanik kutrowy na
kutrze rybackim jest rybakiem morskim, bowiem jak wynika z ustalonego w sprawie
stanu faktycznego, każdy z członków załogi kutra miał przypisany swój własny
zakres czynności. Wynagrodzenie H. A. różniło się też od wynagrodzeń
pozostałych członków załogi właśnie z uwagi na inny zakres obowiązków. Z tych
wszystkich względów Sąd Apelacyjny nie znalazł podstaw do przyjęcia, że w
spornych okresach ubezpieczony pracował na stanowisku rybaka morskiego i
odmówił przyznania mu prawa do emerytury pomostowej w wieku 55 lat.
Ubezpieczony nie spełnił bowiem wymaganej art. 8 pkt 2 ustawy o emeryturze
pomostowej przesłanki w postaci 10-letniego okresu pracy w szczególnych
warunkach.
Ubezpieczony zaskarżył w całości wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 3
grudnia 2013 r. skargą kasacyjną, zarzucając temu orzeczeniu naruszenie prawa
materialnego poprzez błędną wykładnię art. 3 ust. 1, 2 i 7 oraz art. 8 ustawy z dnia
19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych oraz pkt 22 załącznika nr 1 do
tejże ustawy dokonaną z pominięciem art. 3 pkt 3 ustawy z dnia 1991 r. o pracy na
morskich statkach handlowych (Dz.U. Nr 61, poz. 258), § 29 pkt 4 rozporządzenia
Ministra Żeglugi z dnia 10 marca 1964 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych
oficerów i rybaków na polskich statkach rybackich (Dz.U. Nr 12 poz. 74) oraz
wbrew uregulowaniom zawartym w poz. 4 Działu IV Wykazu B stanowiącego
załącznik do Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (zwanego dalej „Rozporządzeniem") oraz w Wykazie B,
Dziale IV poz. 4 pkt 19 stanowiącym załącznik do Zarządzenia nr 24 Ministra -
Kierownika Urzędu Gospodarki Morskiej z dnia 15 sierpnia 1983 r. w sprawie prac
wykonywanych w szczególnych warunkach w zakładach pracy resortu gospodarki
8
morskiej, co doprowadziło do zawężającej wykładni terminu „prace rybaków
morskich" wyłącznie do stanowiska rybaka morskiego i błędnego uznania, że praca
rybaka morskiego na stanowisku motorzysty okrętowego i mechanika stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy nie stanowi pracy rybaka morskiego wykonywanej w
szczególnych warunkach, o której mowa w pkt 22 załącznika nr 1 do ustawy o
emeryturach pomostowych i nie pozwala na przyznanie emerytury pomostowej po
przepracowaniu co najmniej 10 lat. W związku z powyższym wniósł orzeczenie co
do istoty sprawy poprzez zmianę zaskarżonej decyzji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 17 stycznia 2013 r., i ustalenie, że ubezpieczonemu H. A.
przysługuje prawo do emerytury pomostowej począwszy od dnia 13 listopada
2012 r. z uwagi na wykonywanie stale i w pełnym wymiarze czasu w szczególnych
warunkach pracy rybaka morskiego wymienionej w pkt 22 załącznika nr 1 do
ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych przez okres czasu
wynoszący powyżej 10 lat oraz zasądzenie od zakładu ubezpieczeń na rzecz
ubezpieczonego zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego
według norm przepisanych - ewentualnie - w braku podstaw do wydania orzeczenia
co do istotny sprawy na podstawie art. 39816
k.p.c. wnoszę o uwzględnienie skargi
kasacyjnej oraz o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego
Wydział III Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 3 grudnia 2013 r. a także
uchylenie w całości poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w K. Wydział IV
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 13 maja 2013 r. i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania temu sądowi przy uwzględnieniu kosztów postępowania
kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Emerytury pomostowe zapowiedziane w art. 24 ust. 2 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
(jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm., dalej jako ustawa o emeryturach
i rentach z FUS), zostały wprowadzone po polskiego porządku prawnego przez
ustawę z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz.
1656; dalej jako ustawa o emeryturach pomostowych lub ustawa), która weszła w
9
życie z dniem 1 stycznia 2009 r. Zastąpiły one emerytury w niższym od
powszechnego wieku przyznawane na postawie ustawy o emeryturach i rentach z
FUS pracownikom zatrudnionym w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze. Charakterystyczną cechą emerytur pomostowych jest ich przejściowy
charakter. Zgodnie bowiem z art. 4 ustawy o emeryturach pomostowych, krąg osób
predestynowanych do tego świadczenia ograniczono do ubezpieczonych
urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy pracę w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze rozpoczęli przed dniem 1 stycznia 1999 r., zaś w
myśl art. 16 ustawy prawo to ustaje nie tylko z dniem śmierci uprawnionego, ale
także z dniem poprzedzającym dzień nabycia prawa do emerytury, z dniem
osiągnięcia przez uprawnionego wieku 60 lat w przypadku kobiet i 65 lat w
przypadku mężczyzn, jeżeli uprawniony nie ma prawa do emerytury ustalonej
decyzją organu rentowego (por. I. Jędrasik – Jankowska, K. Jankowska, Prawo do
emerytur. Komentarz do ustaw z orzecznictwem, Warszawa 2011, s. 34 i nast.).
Celem ustawy o emeryturach pomostowych jest zawężenie grona
uprawnionych do emerytur z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub o
szczególnym charakterze do mniejszej liczby sytuacji uzasadnionych rzeczywistą
koniecznością przejścia ubezpieczonego na emeryturę przed osiągnięciem wieku
emerytalnego. W judykaturze akcentuje się odrębny charakter emerytur w niższym
wieku z tytułu pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze i
emerytur pomostowych, zaznaczając, iż nie wszyscy uprawnieni do emerytur w
niższym wieku z racji wykonywania tego rodzaju prac nabyliby obecnie prawo do
emerytur pomostowych (wyrok Sadu Najwyższego z dnia 13 marca 2012 r., II UK
164/11, OSNP 2013 nr 5 – 6, poz. 62). Z drugiej jednak strony w doktrynie
zauważa się, że przepisy ustawy o emeryturach pomostowych są niejednoznaczne
i niespójne, a sama instytucja emerytur pomostowych nie jest oparta na zasadzie
wzajemności. Wątpliwości budzi sposób uregulowania w ustawie kwestii czasu
pracy pracownika zatrudnionego w szczególnych warunkach lub w szczególnym
charakterze. Zgodnie bowiem z art. 35 ust. 1 pkt 2 ustawy o emeryturach
pomostowych, składki na Fundusz Emerytur Pomostowych opłaca się za
pracownika, który spełnia łącznie następujące warunki: urodził się po dniu 31
grudnia 1948 r., 2/ wykonuje prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym
10
charakterze, o których mowa w art. 3 ust. 1 i 3 ustawy. Zawarte w art. 3 ust. 1 i 3
ustawy definicje prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze
nie odnoszą się do problematyki zakresu czasowego tych prac. Literalna wykładnia
przepisów przemawia zatem za przyjęciem obowiązku opłacania składek na
Fundusz Emerytur Pomostowych za wszystkich pracowników zatrudnionych w
tychże warunkach, bez względu na obowiązujący ich wymiar czasu pracy, chociaż
w myśl art. 3 ust. 4 i 5 (do których art. 35 ust. 1 pkt 2 ustawy nie odsyła) pracownicy
wykonujący po dniu wejścia w życie ustawy prace w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze w niepełnym wymiarze czasu nie nabędą z tego tytułu
prawa do emerytury pomostowej. Wprowadzenie obowiązku opłacania składek za
pracowników, którym nie będzie przysługiwało prawo do emerytury pomostowej,
oznacza zatem, że regulacja instytucji emerytur pomostowych nie opiera się na
zasadzie wzajemności. Skłoniło to niektórych przedstawicieli nauki do
sformułowania poglądu, że skoro ubezpieczeni nie mogą powoływać się na zasadę
wzajemności, to przy niejasnych przepisach ustawy wątpliwości interpretacyjne
powinny być wyjaśniane na korzyść ubezpieczonych. Stąd też postuluje się taką
wykładnię przepisów, zgodnie z którą możliwe byłoby uwzględnienie przy ustalaniu
prawa do emerytury pomostowej wszelkich okresów pracy w warunkach
szczególnych lub w szczególnym charakterze, niezależnie od wymiaru czasu pracy,
proporcjonalnie do zgłoszonego wymiaru takiej pracy (por. D. Dzienisiuk, Wymiar
czasu pracy w ustawie o emeryturach pomostowych, PiZS 2012 nr 10, s. 23 – 27).
Także w orzecznictwie sądów administracyjnych prezentowana jest liberalna
wykładnia pojęcia pracownika wykonującego pracę w szczególnych warunkach lub
o szczególnym charakterze. Trzeba w tym miejscu zwrócić uwagę na odmienną
redakcję art. 3 ust. 4 i 5 ustawy o emeryturach pomostowych w relacji do § 2
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm., dalej jako rozporządzenie
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.). W uchwale składu siedmiu sędziów
Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 13 listopada 2012 r., I OPS 4/12
(ONSAiWSA 2013 nr 2, poz. 24) stwierdzono więc, że w postępowaniu o
umieszczenie pracownika w ewidencji pracowników wykonujących pracę w
11
szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, o której mowa w art. 41
ust. 4 pkt 2 ustawy o emeryturach pomostowych (a w konsekwencji tego –
opłacania za niego składki na Fundusz Emerytur Pomostowych), za pracownika
wykonującego prace o szczególnym charakterze w rozumieniu art. 3 ust. 5 tej
ustawy może być uznany pracownik, który wykonując prace o szczególnym
charakterze, wykonuje także inne czynności wskazane przez pracodawcę w
ramach świadczenia pracy. Użyty w art. 3 ust. 4 i 5 ustawy o emeryturach
pomostowych zwrot „pełny wymiar czasu pracy” odnosi się bowiem do wymiaru
czasu pracy określonego w umowie o pracę, a nie do czynności uznawanych za
pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Zdaniem
przedstawicieli doktryny, miarodajne dla zakwalifikowania pracownika do osób
wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze
powinno być to, że pracownik wykonuje rodzaj pracy wymienionej w załączniku nr 1
lub 2 do ustawy o emeryturach pomostowych będąc zatrudniony w pełnym
wymiarze czasu pracy (na pełnym etacie) i ten rodzaj wykonywanej pracy stanowi
podstawowy obowiązek pracownika, bez względu na to, czy oprócz wymienionego
rodzaju pracy wykonuje również inne czynności (J. Parchomiuk, Problemy emerytur
pomostowych w orzecznictwie sądów administracyjnych, PiZS 2013 nr 2, s. 30).
Z odrębnością emerytur pomostowych wiąże się też własny, uregulowany
przepisami ustawy, katalog przesłanek nabycia prawa do tych świadczeń.
Przesłanki te zasadniczo określa art. 4 ustawy, zgodnie z którym prawo do
emerytury pomostowej, z uwzględnieniem art. 5-12, przysługuje pracownikowi,
który spełnia łącznie następujące warunki: 1) urodził się po dniu 31 grudnia 1948 r.;
2) ma okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze
wynoszący co najmniej 15 lat; 3) osiągnął wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla
kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn; 4) ma okres składkowy i nieskładkowy,
ustalony na zasadach określonych w art. 5-9 i art. 11 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS, wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla
mężczyzn; 5) przed dniem 1 stycznia 1999 r. wykonywał prace w szczególnych
warunkach lub prace w szczególnym charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3
ustawy lub art. 32 i art. 33 ustawy o emeryturach i rentach z FUS; 6) po dniu 31
grudnia 2008 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym
12
charakterze, w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3; 7) nastąpiło z nim rozwiązanie stosunku
pracy”. Ustawa o emeryturach pomostowych przewiduje jednak odrębne warunki
przejścia na emeryturę pomostową dla pracowników wykonujących kilka rodzajów
prac (art. 5 – 11 i art. 13). Dopuszcza także odstępstwa od przesłanki wymienionej
w jej art. 4 pkt 6. W razie niewykonywania pracy w szczególnych warunkach lub o
szczególnym charakterze po dniu wejścia w życie ustawy, nabycie prawa do
emerytury pomostowej następuje bowiem na podstawie art. 49 ustawy, w myśl
którego prawo do emerytury pomostowej przysługuje również osobie, która po dniu
31 grudnia 2008 r. nie wykonywała pracy w szczególnych warunkach lub o
szczególnym charakterze w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3, a która spełnia warunki
określone w art. 4 pkt 1-5 i 7 i art. 5-12 oraz w dniu wejścia w życie ustawy miała
wymagany w przepisach, o których mowa w pkt 2, okres pracy w szczególnych
warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3.
Założeniem regulacji art. 49 ustawy o emeryturach pomostowych jest ochrona praw
nabytych przez osoby, które nie wykonywały prac w szczególnych warunkach lub o
szczególnym charakterze po dniu 31 grudnia 2008 r.
Językowa wykładnia art. 4 i art. 49 ustawy prowadzi do wniosku, że
warunkiem skutecznego ubiegania się o emeryturę pomostową jest legitymowanie
się określonym stażem pracy w warunkach szczególnych lub o szczególnym
charakterze (w rozumieniu ustawy o emeryturach pomostowych lub
dotychczasowych przepisów) oraz kontynuowanie pracy w tych warunkach po
wejściu w życie ustawy, a więc po 1 stycznia 2009 r. W przypadku, gdy osoba
ubiegająca się o to świadczenie nie kontynuuje pracy w warunkach szczególnych
lub o szczególnym charakterze i legitymuje się w związku z tym jedynie stażem
pracy „szczególnej” według poprzednio obowiązujących przepisów, może nabyć
prawo do przedmiotowego świadczenia jedynie wówczas, gdy dotychczasowy staż
pracy (okres prac) można kwalifikować w rozumieniu dziś obowiązujących
przepisów jako prace w warunkach szczególnych (art. 3 ust. 1 ustawy) lub o
szczególnym charakterze (art. 3 ust. 3 ustawy). Innymi słowy, brak podstaw
prawnych do przyznania - z mocy art. 49 ustawy - emerytury pomostowej
ubezpieczonemu, którego dotychczasowy okres pracy w warunkach szczególnych
lub w szczególnym charakterze nie jest okresem pracy w warunkach szczególnych
13
lub o szczególnym charakterze w rozumieniu ustawy o emeryturach pomostowych
(wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 marca 2012 r., II UK 164/11, OSNP 2013 nr 5
– 6, poz. 62; z dnia 4 września 2012 r., I UK 164/12, OSNP 2013 nr 15 – 16, poz.
185 i z dnia 4 grudnia 2013 r., II UK 159/13, LEX nr 1405231).
Pozostaje zatem przejść do omówienia prac w szczególnych warunkach i o
szczególnym charakterze w rozumieniu ustawy o emeryturach pomostowych.
Zgodnie z definicją zawartą w art. 3 ust. 1 ustawy o emeryturach
pomostowych, prace w szczególnych warunkach to prace związane z czynnikami
ryzyka, mogące z wiekiem z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe
uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy,
determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, stawiające przed
pracownikami - mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej
i medycznej - wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w
wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w
stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku. Wykaz prac w
szczególnych warunkach określa załącznik nr 1 do ustawy. Z kolei pod pojęciem
prac o szczególnym charakterze ustawodawca rozumie, zgodnie z art. 3 ust. 3
ustawy, prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej
sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób
niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób,
zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia
sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się. Wykaz prac o
szczególnym charakterze określa załącznik nr 2 do ustawy. W orzecznictwie sądów
administracyjnych zauważa się, że porównanie definicji ustawowych, jak również
katalogów prac zaliczanych do poszczególnych kategorii, pozwala na stwierdzenie,
że o ile w pierwszym przypadku możliwość przejścia na wcześniejszą emeryturę
uzasadniona jest bardziej względami interesu indywidualnego pracownika, który
wykonuje pracę w warunkach szczególnie negatywnie wpływających na stan jego
zdrowia, o tyle w przypadku prac o szczególnym charakterze definicja kładzie
nacisk na szczególną odpowiedzialność pracownika, związaną z wykonywanymi
czynnościami. W tym zatem przypadku dominującą rolę odgrywa raczej czynnik
interesu publicznego - ochrony innych osób przed niebezpieczeństwem związanym
14
z faktem, że pracownik, który wykonuje te szczególnie odpowiedzialne czynności
może nie mieć już należytej sprawności psychofizycznej, ze względu na jej
naturalne obniżenie podyktowane wiekiem (por. wyrok Wojewódzkiego Sądu
administracyjnego w Lublinie z dnia 18 listopada 2010 r., III SA/Lu 243/10, LEX nr
653544). W uzasadnieniach wyroków Trybunału Konstytucyjnego podkreśla się, że
w ustawie o emeryturach pomostowych nastąpiła zasadnicza zmiana konstrukcyjna
określenia wykazów prac szczególnych, wyrażająca się w dążeniu do ich
ujednolicenia i oparcia na kryteriach zobiektywizowanych. Prawo do emerytur
pomostowych określone zostało przede wszystkim w relacji do rodzajów prac,
natomiast prawo do emerytur w obniżonym wieku emerytalnym wyznaczane było w
relacji do wykazu stanowisk, ustalanych w poszczególnych zakładach przez
uprawnione podmioty. Celem nowych rozwiązań było wyeliminowanie sytuacji, gdy
formalnie zajmowane stanowisko nie odpowiadało rodzajowi wykonywanej pracy.
Taka sytuacja mogła powodować, że pracownicy wykonujący ten sam zawód w
różnych zakładach mogli wykonywać prace o różnej intensywności i w różnych
warunkach środowiska. Natomiast wykazach stanowisk stanowiących załączniki do
ustawy o emeryturach pomostowych zostały wskazane jedynie te rodzaje prac w
szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze, które spełniają kryteria
definicji odpowiednich prac, zawarte w art. 3 ust. 1 i 3 ustawy (wyroki z dnia 16
marca 2010 r., K 17/09, OTK 2010 nr 3A, poz. 21; z dnia 25 listopada 2010 r.,
K 27/09, OTK 2010 nr 9A, poz. 109 i z dnia 3 marca 2011 r., K 23/09, OTK 2011 nr
2A, poz. 8).
W orzecznictwie sądów administracyjnych przyjmuje się, że wykaz prac
określonych w art. 3 ust. 1 i 3 jest zamknięty i nie podlega uzupełnieniu, co
oznacza, że cech pracy „o szczególnym charakterze” lub „w szczególnych
warunkach” nie mogą posiadać inne prace, choćby sposób ich wykonywania i ich
jakość mogła obniżyć się z wiekiem (por. wyrok Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego w Poznaniu z dnia 29 czerwca 2011 r., IV SA/Po 335/11, LEX nr
863891). Jeszcze na etapie przygotowywania projektu ustawy o emeryturach
pomostowych wyrażany był pogląd, że definicja prac w szczególnych warunkach
lub o szczególnym charakterze zawarta w art. 3 ust. 1 i 3 jest w gruncie rzeczy
pozbawiona znaczenia normatywnego, ponieważ decydujący jest wykaz prac
15
dających tytuł do emerytury pomostowej. Może ona natomiast mieć znaczenie przy
odmowie przyznania tego świadczenia dalszym grupom pracowników (opinia Rady
Legislacyjnej z dnia 28 lipca 2008 r. o projekcie ustawy o emeryturach
pomostowych, RL – 0303 – 54/08, przygotowana przez L. Florka, Przegląd
Legislacyjny 2008 nr 3, s. 211). W judykaturze i doktrynie można jednak spotkać
wiele przykładów odwoływania się do ustawowych definicji tychże prac, jako
instrumentu wykładni częstokroć nieostrych pojęć użytych w wykazach zawartych w
załącznikach do ustawy. O ile zatem decydujące znaczenie mają wykazy w tym
sensie, że praca, która odpowiadałaby wymaganiom definicji ustawowej, a nie jest
wymieniona w wykazach, nie może być traktowana jako praca w szczególnych
warunkach lub o szczególnym charakterze, o tyle niezasadne jest odmawianie
definicjom ustawowych waloru normatywnego. Służą one bowiem jako wskazówka
interpretacyjna w procesie wykładni pojęć zawartych w załącznikach. Uznanie
pracy za pracę wykonywaną w szczególnych warunkach wymaga więc w
pierwszym rzędzie stwierdzenia, że dana praca ujęta jest w wykazie stanowiącym
załącznik do ustawy o emeryturach pomostowych, a następnie ustalenie, iż
wykonywanie tej pracy jest determinowane czynnikami ryzyka, o jakich mowa w art.
3 ust. 2 ustawy (wyrok Wojewódzkiego Sadu Administracyjnego w Gliwicach z dnia
8 maja 2012 r., IV SA/GL 587/11, LEX nr 1165463 oraz J. Parchomiuk, Problemy
emerytur pomostowych w orzecznictwie sądów administracyjnych, PiZS 2013 nr 2,
s. 28).
W zakresie stosowanych przez sądy administracyjne metod wykładni
poszczególnych pojęć użytych w złącznikach do ustawy o emeryturach
pomostowych charakterystyczne jest odwoływanie się do potocznego, językowego
znaczenia tychże terminów, jeśli użyte w załącznikach pojęcia nie mają
odpowiednika w innych aktach prawnych (wyrok Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego w Bydgoszczy z dnia 20 października 2010 r., II SA/Bd 860/10,
LEX nr 752211 i z dnia 21 października 2010 r., II SA/Bd 846/10, LEX nr 656459), a
jeśli pojęcia te występują także w innych aktach normatywnych - do znaczenia,
jakie tym terminom nadano w tychże aktach (wyroki Wojewódzkiego Sądu
Administracyjnego z Lublinie z dnia 23 listopada 2010 r., III SA/Lu 339/10, LEX nr
1281320 z glosą krytyczną J. Ciechorskiego w Prawie i Medycynie 2012 nr 2,
16
s. 129 i nast.; z dnia 8 grudnia 2011 r., III SA/Lu 645/11, LEX nr 1102246). W
orzecznictwie Sądu Najwyższego przestrzega się jednak przed nawiązywaniem w
procesie wykładni przepisów załączników do ustawy do emerytury pomostowej do
nieobowiązujących już aktów prawnych, zwłaszcza tych spoza sfery ubezpieczeń
społecznych (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 czerwca 2011 r., I UK 415/10,
OSNP 2012 nr 13 – 14, poz. 180).
Wracając do realiów niniejszej sprawy wypada przypomnieć, że
ubezpieczony, mający ukończony 55 rok życia, legitymujący się ponad 25 – letnim
stażem składkowym i nieskładkowym oraz zatrudniony w szczególnych warunkach
przed dniem 1 stycznia 1999 r., wywodzi swoje roszczenia do spornego
świadczenia z preferencyjnego układu warunkującego nabycie uprawnień
emerytalnych, zawartego w art. 8 ustawy o emeryturach pomostowych. Zgodnie z
tym przepisem, prawo do emerytury pomostowej przysługuje pracownikowi
wykonującemu przez okres co najmniej 10 lat prace w szczególnych warunkach,
wymienione w punkcie 20, 22 i 32 załącznika nr 1 do ustawy, który spełnia warunki
określone w art. 4 pkt 1 oraz 4-7 oraz ukończył 55 lat życia w przypadku
mężczyzny. Pracą w szczególnych warunkach, której wykonywanie przez krótszy
(bo nie 15 - lecz 10 – letni) okres predestynuje do przedmiotowego świadczenia w
wieku nie 60 (jak ma to miejsce w odniesieniu do pozostałych grup pracowników)
ale 55 lat w przypadku mężczyzn, jest zaś m.in. praca rybaków morskich,
wymieniona w punkcie 22 załącznika nr 1 do ustawy o emeryturach pomostowych.
Niezbędne jest zatem dokonanie wykładni tego pojęcia, a w szczególności
rozważenie, czy jego zakresem przedmiotowych objęte są również prace
motorzysty i mechanika okrętowego, które to prace wykonywał wnioskodawca w
spornych, nieuwzględnionych przez organ rentowy i Sąd drugiej instancji okresach.
Ustawa o emeryturach pomostowych nie zawiera żadnej definicji pojęcia
prac rybaków morskich. Nie zostało do niej wydane także jakiekolwiek
rozporządzenie wykonawcze czy zarządzenie resortowe, które wymieniałoby
stanowiska, na których praca jest uważana za pracę rybaka morskiego.
Wspomniane rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w swoich
załącznikach identycznie sformułowane określenie: „prace rybaków morskich”
wymienia w dwóch odrębnych pozycjach – w wykazie A Dziale VIII (w Transporcie i
17
łączności) pod pozycją 9 oraz w Wykazie B Dziale IV (Prace rożne) pod pozycją 4.
Przepisy rozporządzenia nie zawierają żadnej definicji tego terminu, która
wyjaśniałaby kryteria różnicowania prac rybaków morskich wymienionych w
wykazie A i B. Tymczasem w zależności od zakwalifikowania danego rodzaju pracy
do poszczególnych wykazów, w istotny sposób zróżnicowano warunki nabywania
uprawnień emerytalnych, albowiem w myśl art. 8 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r., w przypadku prac wymienionych w wykazie B do nabycia
prawa do emerytury wystarczało ukończenie przez mężczyznę wieku 55 lat oraz
udokumentowanie okresu zatrudnienia przy wykonywaniu tych prac wynoszącego
10 lat (przy wykazaniu także wymaganego okresu zatrudnienia, o jakim mowa w
§ 3 rozporządzenia), podczas gdy w przypadku prac wymienionych w wykazie A
warunkiem prawa do emerytury było osiągnięcie przez mężczyznę wieku 60 lat
oraz udokumentowanie 15 lat pracy w warunkach szczególnych wymienionych tym
wykazie. Różnicowanie uprawnień do nabycia wcześniejszej emerytury w
zależności od przyporządkowania poszczególnych prac wykazowi A lub B
załącznika do rozporządzenia spowodowane było różną oceną szkodliwości dla
zdrowia oraz stopnia uciążliwości prac wymienionych w każdym z tych wykazów. W
przypadku prac rybaków morskich, dla ustalenia, jakiego rodzaju prace
ustawodawca zaliczył do poszczególnych wykazów, konieczne jest posłużenie się
resortowymi wykazami stanowisk, które jakkolwiek nie stanowią samodzielnej
podstawy przyznania indywidualnych uprawnień, posiadają jednak charakter
informacyjny, techniczno-porządkujący i uściślający, w szczególności wówczas, gdy
w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. nie wymienia się określonych stanowisk, lecz operuje się pojęciem
ogólnym (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2004 r., II UK 337/03,
OSNP 2004 nr 22, poz. 392; z dnia 20 października 2005 r., I UK 41/05, OSNP
2006 nr 19-20, poz. 306; z dnia 25 lutego 2009 r., II UK 227/08, LEX nr 736740; z
dnia 25 lutego 2010 r., II UK 218/09, LEX nr 590247; z dnia 24 listopada 2010 r.,
I UK 128/10, LEX nr 707405). Odwołując się zatem do treści zarządzenia nr 24
Ministra - Kierownika Urzędu Gospodarki Morskiej z dnia 15 sierpnia 1983 r. w
sprawie prac wykonywanych w szczególnych warunkach w zakładach pracy resortu
gospodarki morskiej (Dz.Urz. Urzędu Gospodarki Morskiej Nr 3, poz. 26), w tym do
18
jego załącznika zawierającego szczegółowe wykazy prac w szczególnych
warunkach, zauważyć należy, że za prace rybaków morskich zaliczone do wykazu
A załącznika do zarządzenia uznane zostały prace wykonywane na wszystkich
stanowiskach zajmowanych przez pracowników wpisanych na listę członków załogi
statku, niezależnie od zatrudniającego ich podmiotu (wykaz A, dział VIII, poz. 9,
pkt 1 zarządzenia), natomiast za prace rybaków morskich wymienione w wykazie B
załącznika do rozporządzenia uznane zostały prace wykonywane nie tylko w
określonych podmiotach, ale również wyłącznie na stanowiskach wymienionych w
wykazie B, dziale IV, poz. 4 pkt 1-19 zarządzenia. Najogólniej ujmując, do wykazu
B zostały zaliczone prace rybaków morskich w służbie pokładowej, a do wykazu A
prace rybaków morskich w służbie mechanicznej, zgodnie z podziałem
wynikającym z § 58 i § 62 ust. 1 i § 64 ust.3 rozporządzenia Ministra Żeglugi z dnia
30 października 1971 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych członków załóg polskich
statków morskich (Dz.U. Nr 33, poz. 299 ze zm.), w § 54, 58 i 61 ust. 3
rozporządzenie Ministra - Kierownika Urzędu Gospodarki Morskiej z dnia 17
sierpnia 1983 r. w sprawie kwalifikacji zawodowych członków polskich statków
morskich (Dz.U. Nr 52, poz. 232 ze zm.), w § 26, 27, 30 i 31 rozporządzenie z dnia
23 maja 1992 r. Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej w sprawie kwalifikacji
zawodowych i składu załóg polskich statków morskich (Dz.U. Nr 49, poz. 227 ze
zm.) oraz § 38 i § 49 rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z
dnia 24 sierpnia 2000 r. w sprawie wyszkolenia i kwalifikacji zawodowych, pełnienia
wacht oraz składu załóg statków morskich o polskiej przynależności (Dz.U. Nr 105,
poz. 1117).
Analizując powyższą regulację w aspekcie prawa do emerytury z tytułu pracy
w warunkach szczególnych, Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 maja 2011 r., II UK
356/10 (LEX nr 901608) wyraził pogląd, że w świetle omówionych przepisów nie
można utożsamiać wszystkich prac rybaków morskich z pracą na stanowisku
rybaka morskiego, ujętą w wykazie B załącznika do rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r. Należy jednak podkreślić, że w kontekście wszystkich
powołanych wyżej przepisów, zarówno prace w służbie pokładowej jak i w służbie
mechanicznej uznawane były za prace rybaków morskich, a jedynie zróżnicowano
przesłanki nabywania przez osoby wykonujące owe prace prawa do emerytur w
19
niższym wieku. Powstaje zatem pytanie, czy fakt zróżnicowania w dawnych
przepisach uprawnień emerytalnych z tytułu pracy w warunkach szczególnych w
zależności od wykonywania pracy rybaka morskiego ujętej w wykazie A lub B
załącznika do rozporządzenia ma bezpośrednie i przesądzające znaczenie dla
oceny nabycia prawa do emerytury pomostowej, a więc, czy wykonywanie pracy
rybaka morskiego wymienionej w wykazie A załącznika do tego rozporządzenia, nie
oznacza wykonywania pracy rybaka morskiego w rozumieniu przepisów ustawy o
emeryturach pomostowych. Za takim przyjęciem zdawałyby się przemawiać
określone w art. 8 ustawy o emeryturach pomostowych przesłanki nabycia prawa
do tego świadczenia, zbliżone do wymienionych w § 8 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Skoro jednak ustawa o emeryturach pomostowych
wymienia prace rybaków morskich, jako prace w warunkach szczególnych
uprawniające do świadczeń przewidzianych tym aktem, tylko raz, w jednym punkcie
22 załącznika nr 1 do ustawy, zasadne wydaje się przyjęcie, że ustawodawca
przyznał prawo do emerytury pomostowej, na warunkach określonych w art. 8
ustawy, pracownikom wykonującym wszystkie prace rybaków morskich, bez
różnicowania z uwagi na to, czy według wcześniejszych przepisów (tj. przepisów
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. i wydanych na ich podstawie
wykazów resortowych) wykonywali oni prace rybaków morskich na określonych
stanowiskach i w określonych podmiotach. Brak w przepisach ustawy o
emeryturach pomostowych jakiegokolwiek ograniczenia możliwości zaliczenia do
prac rybaków morskich prac poszczególnych członków załogi kutra rybackiego, w
zależności od przynależności do załogi pokładowej czy mechanicznej, a także w
zależności od zatrudniającego podmiotu, upoważnia do postawienia tezy, że art. 8
tej ustawy obejmuje swą dyspozycją wszystkie osoby wykonujące prace rybaków
morskich, wymieniane dawniej zarówno w wykazie A jak i B załącznika do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. Tym bardziej, że
zawężająca wykładnia tego pojęcia w przypadku ustawy o emeryturach
pomostowych implikowałaby – w przeciwieństwie do ustawy o emeryturach i
rentach z FUS i wspomnianego rozporządzenia Rady Ministrów – nie tylko
zróżnicowanie układu warunkującego nabywanie uprawnień emerytalnych przez
obydwie grupy ubezpieczonych wykonujących prace rybaków morskich, ale w ogóle
20
pozbawienie członków załogi zatrudnionych na statkach rybackich w służbie
mechanicznej prawa do tegoż świadczenia.
Za szerokim rozumieniem pojęcia pracy rybaków morskich, obejmującym nie
tylko tych członków załogi, którzy zatrudnieni są na stanowisku rybaka czy
starszego rybaka, ale również tych zajmujących stanowisko mechanika czy
motorzysty, przemawiają regulacje zawarte w innych aktach prawnych. W art. 3 pkt
3 ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o pracy na morskich statkach handlowych (Dz.U.
Nr 61, poz. 258) wskazano, że marynarzem lub rybakiem jest osoba posiadająca
morskie kwalifikacje zawodowe, stwierdzone zgodnie z przepisami wydanymi na
podstawie ustawy z dnia 9 listopada 2000 r. o bezpieczeństwie morskim (Dz.U. Nr
109, poz. 1156), a więc każdy członek załogi kutra rybackiego dopuszczony do
pracy na morzu, w tym również mechanik czy motorzysta. Podobnie kwestie te
unormowane są w prawie międzynarodowym. W myśl art. 3 lit. b rozporządzenia
Rady /WE/ nr 1198/2006 z dnia 27 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Funduszu
Rybackiego (Dz. U. UE L 223 z 15.08.2006 r., str. 1) rybak to osoba, której
zajęciem - uznanym przez państwo członkowskie, jest zawodowe rybactwo na
pokładzie czynnego statku rybackiego, co przy uwzględnieniu angielskiej i
francuskiej wersji językowej można przetłumaczyć jako „osoba zatrudniona,
zaangażowana w profesjonalne, zawodowe rybactwo” czy „każda osoba
wykonująca rybactwo”. Zgodnie zaś z art. 1 lit. e powołanej przez skarżącego
Konwencji nr 188 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej pracy w sektorze
rybołówstwa z 2007 r., rybakiem jest każda osoba zatrudniona lub zaangażowana
w jakimkolwiek charakterze lub wykonująca swój zawód na pokładzie statku
rybackiego, łącznie z osobami pracującymi na statku, które są opłacane na
zasadzie udziału w połowach, z wyłączeniem pilotów, żołnierzy marynarki wojennej,
innych osób zatrudnionych w stałych służbach państwowych, osób pracujących na
statku rybackim jedynie w ciągu dnia oraz obserwatorów rybołówstwa.
Przywołane regulacje prawa krajowego i międzynarodowego upoważniają to
do przyjęcia, że użyte w pkt 22 załącznika nr 1 do ustawy o emeryturach
pomostowych ogólne pojęcie „pracy rybaków morskich”, której wykonywanie
uprawnia do emerytury pomostowej z mocy art. 8 tej ustawy, obejmuje wszystkich
członków załogi kutra rybackiego i wszystkie prace rybaków morskich, na
21
wszystkich wyszczególnionych na liście załogi stanowiskach, w tym także na
stanowisku motorzysty i mechanika. Tym bardziej, że - jak wynika z bezspornych
ustaleń Sądów obydwu instancji - osoby zatrudnione w służbie mechanicznej
statków rybackich realizując obowiązki przypisane dla tych stanowisk, jednocześnie
wykonywały prace przy połowie i przetwarzaniu ryb. Brak zatem aksjologicznych
przesłanek do wyeliminowania tej grupy zawodowej z kręgu osób
predestynowanych do spornego świadczenia.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy, uznając za zasadne podniesione w
skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia prawa materialnego, orzekł jak w sentencji
wyroku na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c., zaś o kosztach postępowania
kasacyjnego rozstrzygnął stosownie do art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.