Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 310/14
POSTANOWIENIE
Dnia 13 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Józef Frąckowiak (sprawozdawca)
SSN Karol Weitz
w sprawie z wniosku E. – O. Spółki Akcyjnej w G.
przy uczestnictwie T. K. i R. K.
o stwierdzenie zasiedzenia służebności przesyłu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 13 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestników postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 22 listopada 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i stwierdza, że każdy z uczestników
postępowania ponosi koszty związane ze swoim udziałem
w sprawie.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym przez uczestników T. K. i R. K. postanowieniem z dnia 22
listopada 2013 r. Sąd Okręgowy w K., po rozpoznaniu apelacji uczestników i
wnioskodawcy E. O. SA w G., zmienił w punkcie III zaskarżone postanowienie
Sądu Rejonowego w S. z dnia 24 czerwca 2013 r. w ten sposób, że:
- stwierdził, iż wnioskodawca E.-O. SA w G. z dniem 30 grudnia 2003 r. nabył
przez zasiedzenie służebność gruntową o treści odpowiadającej służebności
przesyłu, obciążającą działkę numer 156 położoną w J., gmina S. (dla której Sąd
Rejonowy w S. prowadzi księgę wieczystą […]), polegającą na prawie korzystania z
pasa gruntu tej nieruchomości o szerokości 5 m (pięciu metrów) poprzez
utrzymywanie, eksploatowanie, konserwowanie i naprawianie urządzeń
energetycznych linii napowietrznej średniego napięcia 15 kV (kilowoltów), których
przebieg zaznaczono na mapie sporządzonej przez biegłego M. K. (k. 409 akt)
stanowiącej integralną część niniejszego postanowienia. Ponadto Sąd ten oddalił
apelację uczestników oraz orzekł o kosztach postępowania. W sprawie tej ustalono
co następuje:
Wnioskodawca E.-O. S.A. w G. Oddział w K. (następca prawny Zakładów
Energetycznych w K.) we wniosku z 15 lipca 2011 r. domagał się stwierdzenia, że z
dniem 15 czerwca 1998 r. nabył przez zasiedzenie służebność przesyłu
obciążającą gospodarstwo rolne położone w J., gminie s./…/, polegającą na
korzystaniu z linii niskiego napięcia 0,4 kV (przechodzącą przez zabudowane
siedlisko) oraz z linii średniego napięcia 15 kV (przechodzącą przez trzy
niezabudowane działki rolne), z czym związane jest uprawnienie do wejścia i
wjazdu na obciążone nieruchomości w pasie przebiegu obu linii w celu naprawy,
konserwacji, wymiany zużytych części, usunięcia awarii itp.
Rozpoznający ten wniosek Sąd Rejonowy ustalił, że uczestnicy R. i T. K. są
współwłaścicielami gospodarstwa rolnego położonego we wsi J., gminie i powiecie
s./…/, składającego się z: zabudowanego siedliska na dwóch działkach nr 371 i nr
138/2 oraz trzech przylegających do siebie niezabudowanych działek rolnych nr
153/1, nr 154 i nr 156, a także wykazał w jaki sposób nabyli oni własność tych
3
działek. W szczególności ustalił, że działka nr 156 do 29 grudnia 1983 r. stanowiła
własność Skarbu Państwa. W dniu 30 grudnia 1983 r. Skarb Państwa sprzedał ją
małżonkom B., którzy z kolei w 1991 r. sprzedali tę działkę uczestnikom.
Przez siedlisko (działki nr 371 i nr 138/2) przechodzi linia elektroenergetyczna
niskiego napięcia 0,4 kV [kilowoltów]. Linia biegnie wzdłuż dłuższego boku działki
nr 371, potem załamuje się pod katem prostym i biegnie wzdłuż krótszych boków
działek nr 371 i nr 138/2. Na tych działkach stoją trzy słupy podwójne (tzw. A-owe)
i dwa słupy przelotowe. Linia ta została wybudowana w 1980 r. Inwestorem był
Zespół Rolników Indywidualnych, który wszedł w skład Rolniczej Spółdzielni
Produkcyjnej. W 1983 r. Spółdzielnia przekazała linię Zakładowi Energetycznemu
w K., który był wówczas przedsiębiorstwem państwowym. Podstawą prawną
budowy linii była decyzji Wojewódzkiego Zarządu Rozbudowy Miast i Osiedli
Wiejskich w K. z 22 czerwca 1976 r., zezwalająca między innymi na budowę linii
0,4 kV.
Przez działki nr 153/1, nr 154 i nr 156 użytkowane rolniczo przechodzi inna
linia elektroenergetyczna - linia średniego napięcia 15 kV [kilowoltów]. Linia ta
w takiej formie, jak obecnie, ze słupami i rozciągniętymi na niej przewodami
od 1975 r. przebiega w tym samym miejscu. W skład tej linii wchodzi m.in. słup
stojący na działce nr 153/1. Linia średniego napięcia została wybudowana na
podstawie decyzji Prezydium Powiatowej Rady Narodowej z 2 listopada 1971 r.
zatwierdzającej plan realizacyjny - kapitalny remont napowietrznej linii 15 kV na
trasie S. - S., zabudowanej jeszcze w czasach przedwojennych. Po remoncie
przebieg tej linii był zbliżony do przebiegu starej linii, ale nie w pełni się z nią
pokrywał.
Korzystanie przez Zakład Energetyczny w K. z gruntów, przez które
przebiegały linie, polegało na postawieniu słupów, przeciągnięciu napowietrznej
instalacji służącej do przesyłu energii elektrycznej oraz na tym, że okresowo co
najmniej dwóch pracowników, przechodząc pod liniami, sprawdzało stan instalacji,
wymieniało w razie potrzeby izolatory, regulowało zwisy, wymieniało osprzęt.
Szerokość pasów komunikacji w linii słupów wynosiła - w przypadku linii niskiego
napięcia 3 metry, a w przypadku linii średniego napięcia - 5 metrów.
4
Biorąc pod uwagę te ustalenia Sąd Rejonowy w postanowieniu z dnia
24 czerwca 2013 r. uznał, że wniosek jest zasadny oprócz wniosku odnoszącego
się do działki nr 156. Sąd podkreślił, że do dnia 3 sierpnia 2008 r. prawo polskie nie
znało służebności przesyłu, jako odrębnego rodzaju służebności. Zwrócił jednak
uwagę, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego od kilkudziesięciu lat dopuszcza się
możliwość ustanowienia służebności gruntowej, której celem jest umożliwienie
doprowadzenia do nieruchomości linii elektrycznej lub przyłącza wodociągowego,
czyli służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu. Stwierdził
wobec tego, że służebność gruntowa, w tym służebność o treści odpowiadającej
służebności przesyłu, może być nabyta przez zasiedzenie. Zasiedzenie takiej
służebności jest możliwe, jeżeli polega ona na korzystaniu z trwałego i widocznego
urządzenia przez określony czas. Spełnienie przesłanek zasiedzenia służebności
ocenia się na podstawie, stosowanych odpowiednio, przepisów o zasiedzeniu
nieruchomości.
Oceniając, na podstawie zebranych w sprawie dowodów z dokumentów,
zeznań świadków oraz opinii biegłego, czy wnioskodawca spełnia przesłanki, od
których zależy nabycie służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności
przesyłu, Sąd Rejonowy stwierdził, że przesłanki te zostały spełnione w stosunku
do działek oznaczonych nr 182/2. 371, 153 i 154. Wnioskodawca (jego poprzednik
prawny) korzystał z nieruchomości, którą stanowiły wymienione wyżej działki w ten
sposób, że dla utrzymania przebiegających przez tę nieruchomość urządzeń
elektroenergetycznych ingerował w grunty uczestników, w przypadku linii niskiego
napięcia (0,4 kV) w pasie stanowiącym 3 metry szerokości i 165 metrów długości,
a gdy chodzi o linię średniego napięcia (15 kV) w pasie o szerokości 5 metrów
i długości 132 metry. W taki sposób korzystał z urządzeń przebiegających przez
nieruchomości uczestników nieprzerwanie od 1980 r., gdy chodzi o linię niskiego
napięcia oraz od 1975 r. w przypadku linii średniego napięcia. Sąd Rejonowy
zwrócił również uwagę, że działki, których dotyczy wniosek, od lat pięćdziesiątych
były własnością uczestników i ich poprzedników prawnych. Uznał, że to, iż do
1989 r. obowiązywała zasad jedności własności państwowej nie ma znaczenia,
skoro urządzenia linii elektrycznej niskiego napięcia wzniosło nie przedsiębiorstwo
państwowe lecz Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. W tej sytuacji stwierdził, że gdy
5
chodzi o urządzenia należące do tej linii termin biegu zasiedzenia należało liczyć
począwszy od 1980 r. Zdaniem Sądu Rejonowego inwestor i jego następcy,
pomimo posiadanych zezwoleń, mieli świadomość, że zajmują cudzy grunt.
W związku z tym byli w złej wierze i do nabycia służebności gruntowej
odpowiadającej treścią służebności przesyłu potrzebny był upływ 30 lat, czyli
nabycie nastąpiło 31 grudnia 2010 r. W odniesieniu do linii średniego zasięgu Sąd
Rejonowy zwrócił uwagę, że została ona oddana do użytku w 1975 r. i w stosunku
do działki 154, która w tej dacie stanowiła własność osób fizycznych termin
zasiedzenia upłynął 31 grudnia 2005 r. Natomiast działki 153/1 i 156 w 1975 r.
stanowiły własność Skarbu Państwa. Termin biegu zasiedzenia nie mógł więc biec,
bo linia ta była budowana na własnym gruncie Skarbu Państwa. Mógł on rozpocząć
bieg dopiero gdy Skarb Państwa zbył te działki na rzecz osób fizycznych.
W przypadku działki nr 153/1 zbycie nastąpiło w 28 września 1979 r., a więc
zasiedzenie nastąpiło z dniem 28 września 2009 r. Zdaniem Sądu Rejonowego,
skoro zbycie działki nr 156 nastąpiło dopiero 30 grudnia 1983 r., nie upłynął
jeszcze termin zasiedzenia i z tego względu w stosunku do tej działki wniosek
został oddalony.
Rozpoznający sprawę, na skutek apelacji uczestników i wnioskodawcy, Sąd
Okręgowy oddalił apelację uczestników oraz uwzględniając apelacje wnioskodawcy
zmienił zaskarżone postanowienie. Uznał za niezasadny, podniesiony w apelacji
uczestników, zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., wskazując, że wszystkie istotne
ustalenia Sąd I instancji odnoszące się do decyzji administracyjnych
pozwalających na budowę i usytuowanie linii energetycznych na działkach
uczestników, a także dotyczące daty budowy i daty rozpoczęcia ich eksploatacji
mają oparcie w dowodach, na które sąd ten się powołał. Podkreślił, że początek
biegu terminu zasiedzenia został prawidłowo ustalony. Chociaż w okresie
obowiązywania zasady jedności własności państwowej skutki związane
z samoistnym posiadaniem cudzej nieruchomości przez przedsiębiorstwo mogły
być odnoszone tylko na rzecz Skarbu Państwa, to przedsiębiorstwo państwowe
może doliczyć do okresu kiedy po 1989 r. samo stało się posiadaczem samoistnym,
okres posiadania cudzej nieruchomości przez Skarb Państwa.
6
Sąd II instancji uznał, podobnie jak Sąd Rejonowy, że także przed 3 sierpnia
2008 r. było możliwe zasiedzenie nieruchomości gruntowej o treści odpowiadającej
służebności przesyłu. W tym kontekście Sąd Okręgowy zwrócił uwagę,
że poczynając od art. 35 ust. 1 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie
wywłaszczania nieruchomości (jedn. tekst Dz. U. z 1974 r., Nr 10, poz. 64 ze zm.)
poprzez podobne regulację zawartą w art. 70 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r.
o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości (jedn. tekst Dz. U. z 1991 r.,
Nr 30, poz. 127 ze zm.) aż po art. 124 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r.
o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst Dz. U. z 2014, poz. 518 ze zm.),
aktualnie obowiązującej – ustawodawca reguluje ingerencję przedsiębiorstw
przesyłowych w cudze prawo własności, aby zapewnić możliwość przesyłani
energii elektrycznej, wody, gazu itp. mediów do każdego odbiorcy. Podkreślił
również, że zarówno doktryna jak i orzecznictwo Sądu Najwyższego dopuszczało,
jeszcze przed formalnym wprowadzeniem do kodeksu cywilnego służebności
przesyłu, uznawały, że najlepiej godzi interesy właścicieli nieruchomości
i przedsiębiorstw przesyłowych posłużenie się służebnością gruntową. Powołując
się na utrwalone orzecznictwo Sądu Najwyższego, Sąd Okręgowy uznał, że przed
3 sierpnia 2008 r., było możliwe ustanowienie oraz zasiedzenie służebności
gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu. W konsekwencji uznał za
bezzasadne zarzuty zawarte w apelacji uczestników naruszenia art. 292 w związku
z art. 3051
– 3054
i art. 172 k.c. oraz art. 21 i art. 65 Konstytucji RP.
Apelację wnioskodawcy Sąd Okręgowy uznał za uzasadnioną, gdyż
w jego ocenie posiadanie Skarbu Państwa sprawowane za pośrednictwem
przedsiębiorstwa państwowego Zakład Energetyczny w K., od momentu sprzedaży
działki nr 156, tj. od 30 grudnia 1983 r. było posiadaniem w dobrej wierze. Taki
wniosek, odmienny od oceny Sądu Rejonowego, jest uzasadniony, zdaniem Sądu
Okręgowego tym, że nabywcy tej działki wiedzieli, iż jest ona obciążona
znajdującymi się na niej urządzeniami przesyłowymi i przez dwadzieścia kilka lat
nie zgłaszali co do tego żadnych sprzeciwów. W tej sytuacji wnioskodawca nabył
służebność gruntową o treści służebności przesyłu już po dwudziestu latach, czyli z
dniem 30 grudnia 2003 r., co uzasadniało zmianę postanowienia sądu I instancji.
7
W skardze kasacyjnej uczestnicy zarzucili naruszenie prawa materialnego,
tj.: 1) art. 292 w zw. z art. 3051
, 3052
§ 1 i § 2, 3053
§ 1, § 2 i § 3 oraz 3054
w zw.
z art. 172 § 1 i § 2 w zw. z art. 3 k.c. przez ich błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie skutkujące stwierdzeniem nabycia w drodze zasiedzenia służebności
gruntowych o treści odpowiadającej służebności przesyłu, pomimo braku
normatywnych podstaw do stwierdzenia takiego zasiedzenia; 2) art. 2, art. 21 ust. 1
i 2, art. 31 ust. 2 i 3, art. 32 ust. 1 oraz art. 64 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,
przez ich niezastosowanie i w konsekwencji stwierdzenie nabycia w drodze
zasiedzenia służebności gruntowych o treści odpowiadającej służebności przesyłu,
pomimo braku normatywnych podstaw do stwierdzenia takiego zasiedzenia,
co narusza podstawowe zasady konstytucyjne chroniące właścicieli nieruchomości
oraz jednoczesne naruszenie art. 292 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie w sprawie; 3) art. 292 w zw. z art. 3051
, 3052
§ 1 i § 2, 3053
§ 1, § 2
i § 3 oraz 3054
w zw. z art. 172 § 1 i § 2 oraz art. 352 § 2 k.c. polegające na
uznaniu przez Sąd, iż wnioskodawcy (jego poprzednikowi prawnemu) można
przypisać posiadanie cywilnoprawne o charakterze dominium i w konsekwencji
możliwe jest nabycie przez niego służebności przez zasiedzenie w datach
wskazanych w orzeczeniach sądu I i II instancji; 4) art. 292 w zw. z art. 3051
-3054
w zw. z art. 176 § 1, w zw. z art. 172, w zw. z art. 348 i w zw. z art. 3 k.c. przez
bezpodstawne uznanie, iż akty kreacji podmiotów prawa cywilnego świadczą
o przeniesieniu posiadania, skutkujące, iż wnioskodawca może doliczyć do okresu
niezbędnego do zasiedzenia okres posiadania służebności przez jego
poprzedników prawnych i w konsekwencji stwierdzenie, iż zasiedzenie służebności
gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu na rzecz wnioskodawcy
nastąpiło w datach wskazanych w orzeczeniach sądu I i II instancji; 5) art. 7 w zw.
z art. 292 w zw. z art. 3051
, 3052
§ 1 i § 2, 3053
§ 1, § 2 i § 3 oraz 3054
w zw. z art.
176 § 1, w zw. z art. 172 § 1 i § 2 k.c. przez uznanie, iż wnioskodawca znajdował
się w dobrej wierze posiadania urządzeń wchodzących w skład linii 15 kV
i w konsekwencji stwierdzenie zasiedzenia służebności gruntowej w odniesieniu do
urządzeń posadowionych na działce nr 156 ([…]).
Ponadto w przypadku nieuwzględnienia tych zarzutów dotyczących
naruszenia prawa materialnego skarżący zarzucili naruszenie: 6) art. 292 w zw.
8
z art. 172 § 1 i § 2 k.c. i w konsekwencji stwierdzenie przez Sąd zasiedzenia
służebności gruntowych odpowiadających treści służebności przesyłu - podczas
gdy w dacie wskazanej jako data zasiedzenia służebności na nieruchomości
położonej w J., gm. S., oznaczonej w ewidencji gruntów jako działki nr 371 i 138/2
([…]), tj. w dniu 31 grudnia 2010 r. oraz w dacie wskazanej jako data zasiedzenia
służebności na nieruchomości położonej w J., gm. S., oznaczonej w ewidencji
gruntów jako działka nr 153/1 ([…]), tj. w dniu 28 września 2009 r., obowiązywały
przepisy regulujące ograniczone prawo rzeczowe w postaci służebności przesyłu,
7) art. 3051
-3054
k.c. w zw. z art. 292, art. 172 § 1 i § 2 i art. 3 k.c. przez ich
niezastosowanie i stwierdzenie zasiedzenia służebności gruntowej odpowiadającej
treści służebności przesyłu - podczas gdy w dacie wskazanej jako data zasiedzenia
służebności na nieruchomości położonej w J., gm. S., oznaczonej w ewidencji
gruntów jako działki nr 371 i 138/2 ([…]), tj. w dniu 31 grudnia 2010 r. oraz w dacie
wskazanej jako data zasiedzenia służebności na nieruchomości położonej w J., gm.
S., oznaczonej w ewidencji gruntów jako działka nr 153/1 ([…]), tj. w dniu 28
września 2009 r., obowiązywały przepisy regulujące ograniczone prawo rzeczowe
w postaci służebności przesyłu,
Skarżący zarzucili również naruszenie przepisów postępowania w sposób
mogący mieć istotny wpływ na wynik sprawy, tj.: 8) art. 244 § 1 i art. 245 w zw.
z art. 253 i art. 233 § 1 oraz art. 232 k.p.c. przez przekroczenie zasady swobodnej
oceny dowodów i nieuzasadnione nadanie wiarygodności dokumentom
przedłożonym przez wnioskodawcę, skutkujące uznaniem, iż dotyczą one urządzeń
posadowionych na nieruchomościach uczestników i nadanie im mocy dowodowej
pomimo braku do tego podstaw i kwestionowania jej przez uczestników, a w
konsekwencji uznanie przez Sąd za ustaloną datę wybudowania i rozpoczęcia
eksploatacji urządzeń przesyłowych przez przedsiębiorstwo, co doprowadziło
Sąd do błędnego uznania, iż czas posiadania służebności rozpoczął swój bieg
w datach wskazanych w uzasadnieniach orzeczeń Sądu I i II instancji, a także
iż dokumenty te mogą stanowić podstawę przekazania posiadania przedmiotowych
urządzeń przesyłowych; 9) art. 278 § 1 w zw. z art. 232 i 258 k.p.c. przez
nieprzeprowadzenie dowodu z opinii biegłego na okoliczności wymagających
wiadomości specjalnych i jednoczesne przeprowadzenie dowodu na te okoliczności
9
z przesłuchania świadków, pomimo kwestionowania przez uczestników dat
posadowienia i rozpoczęcia korzystania z urządzeń, co skutkowało uznaniem przez
Sąd za ustaloną datę posadowienia i rozpoczęcia eksploatacji urządzeń
znajdujących się na nieruchomościach uczestników, i w konsekwencji doprowadziło
Sąd do błędnego uznania, iż czas posiadania służebności rozpoczął swój bieg
w datach wskazanych w uzasadnieniach orzeczeń Sądu I i II instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Nie zasługują na uwzględnienie zarzut naruszenia art. 292 w zw. z art. 3051
,
3052
§ 1 i § 2, 3053
§ 1, § 2 i § 3 oraz 3054
w zw. z art. 172 § 1 i § 2 w zw. z art. 3
k.c. oraz związany z nim zarzut naruszenia art. 2, art. 21 ust. 1 i 2, art. 31 ust. 2 i 3,
art. 32 ust. 1 oraz art. 64 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Skarżący twierdzą,
że przed 3 sierpnia 2008 r. niedopuszczalne było ustanowienie służebności
gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, a tym samym nie można
było ustalać przesłanek, od których zależy nabycie w drodze zasiedzenia takiej
służebności. Wykładnia przepisów kodeksu cywilnego dopuszczająca istnienie
takiej służebności, była wykładnią contra legem, gdyż na tle prawa polskiego
istnieje zasada numerus clausus ograniczonych praw rzeczowych, która wyklucza
kreowanie innego prawa rzeczowego niż to jakie wymienia art. 244 k.c. Ustawa nie
działa wstecz (art. 3 k.c.), a w przepisach ustawy nowelizującej kodeks cywilny brak
przepisu, który zezwalałby na ustanowienie służebności przesyłu przed 3 sierpnia
2008 r.
Oceniając te zarzuty warto zwrócić uwagę, że wprawdzie w kodeksie
cywilnym zabrakło odpowiednika art. 175 dekretu z dnia 11 października 1946 r.
prawo rzeczowe (Dz. U. Nr 57, poz. 319), to jednak problem stosunków pomiędzy
właścicielem nieruchomości, przez którą biegną urządzenia do przesyłania
elektryczności, gazu, wody, czy pary a przedsiębiorstwem przesyłowym był
dostrzegany przez ustawodawcę, a także orzecznictwo od dawna. Uprawnienie
do wejścia na cudzą nieruchomość i prawo do jej wykorzystywania dla zajmowania
się urządzeniami służącymi do przekazu zostało wyraźnie uregulowane
w przepisach o wywłaszczeniu nieruchomości. Najpierw w art. 35 ustawy z dnia
12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (jedn. tekst
10
Dz. U. z 1974 r., nr 10, poz. 64 ze zm.), następnie w art. 70 ustawy z dnia
29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości
(jedn. tekst Dz. U. z 1991 r., Nr 30, poz. 127 ze zm.), aż po aktualnie obowiązujący
art. 124 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn.
tekst Dz. U. z 2014, poz. 518 ze zm.) - ustawodawca stworzył możliwość uzyskania
prawa wejścia na cudzy grunt w celu zbudowania urządzeń przesyłowych oraz
możliwości korzystania z gruntu przez przedsiębiorstwo przesyłowe dla utrzymania
tych urządzeń w należytym stanie. Decyzja wydana na podstawie tych przepisów
stwarza trwały administracyjnoprawny tytuł do korzystania przez przedsiębiorcę
przesyłowego z cudzej nieruchomości (uchwała siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 8 kwietnia 2014 r., III CZP 87/13 z gruntu z gruntu, OSNC
2014 nr, poz. 7/8, poz. 68).
Istnienie tego administracyjnoprawnego trybu nie przekreślało jednak
możliwości uregulowania korzystania w określonym zakresie z cudzej
nieruchomości przy wykorzystaniu instrumentów cywilnoprawnych. Przede
wszystkim podkreślić należy, że wspomniane przepisy o wywłaszczeniu same
przewidywały, że powinno ono być poprzedzone próbą osiągniecia zamierzonego
celu poprzez zawarcie umów cywilnoprawnych. Do 1 stycznia 1965 r. umowa taka
mogła prowadzić do ustanowienia służebności określonej w art. 175 prawa
rzeczowego z 1946 r., o treści zbliżonej do służebności przesyłu. Także w okresie
obowiązywania kodeksu cywilnego w jego pierwotnej wersji, czyli do 3 sierpnia
2008 r., w orzecznictwie dopuszczano posługiwaniem się służebnością gruntową
w celu umożliwienia doprowadzenia do nieruchomości linii elektrycznej lub innego
urządzenia przesyłowego. Pierwotnie orzecznictwo dopuszczało taką możliwość
w stosunkach pomiędzy właścicielami nieruchomości sąsiednich (uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 3 czerwca 1965 r., III CO 34/65, OSNCP 1966, nr 7-8, poz.
109 oraz z dnia 30 sierpnia 1991 r., III CZP 73/91 (OSNCP 1992, nr 4, poz. 53).
W późniejszym okresie, gdy przedsiębiorstwa przesyłowe, w związku
z odstąpieniem od zasady jedności własności państwowej, stały się
samodzielnym podmiotem praw rzeczowych i zaczęły dążyć do uregulowania
swoich stosunków własnościowych, Sąd Najwyższy dopuścił również
posługiwaniem się, dla uregulowania stosunków pomiędzy właścicielem
11
nieruchomości a przedsiębiorstwem przesyłowym, służebnością gruntową o treści
odpowiadającej służebności przesyłu. Sąd, nie oceniał jednak treści umów
o ustanowienie takiej służebności, ale nie wykluczał jej ustanowienia oceniając
wnioski o stwierdzenie nabycia tej służebności przez zasiedzenie (uchwała z dnia
17 stycznia 2003 r., III CZP 79/02, OSNC 2003, nr 11, poz. 142, postanowienie
z dnia 10 lipca 2008 r., III CSK 73/08, Rejent 2008, nr 7-8 s. 222). Sąd Najwyższy
dopuszczał ustanowienie służebności gruntowej o treści odpowiadającej
służebności przesyłu na rzecz każdoczesnego właściciela nieruchomości władnącej
(uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2009 r. III CZP 70/09, OSNC
2010, nr 5, poz. 64, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 października
2011 r., V CSK 502/10, Rejent 2012, nr 12, s.159). W orzecznictwie Sądu
Najwyższego następnie ukształtował się pogląd, że możliwe jest nabycie przez
zasiedzenie, przed dniem 3 sierpnia 2008 r., służebności o treści odpowiadającej
służebności przesyłu, ustanowionej bezpośrednio na rzecz Skarbu Państwa
(do dnia 1 lutego 1989 r.) albo po tej dacie na rzecz przedsiębiorcy przesyłowego
(uchwały z dnia 22 maja 2013 r., III CZP 18/13, OSNC 2013, nr 12, poz. 139 oraz
z dnia 27 czerwca 2013 r., III CZP 31/13, OSNC 2014, nr 2, poz. 11, a także
w niepublikowanych postanowieniach z dnia 14 listopada 2012, II CSK 120/12,
z dnia 6 lutego 2013 r., V CSK 129/12 i z dnia 14 czerwca 2013 r., V CSK 289/12).
Dokonując przeglądu regulacji prawnej, która stwarza podstawę prawną do
korzystania w określonych granicach z cudzej nieruchomości oraz powstałego na
jej tle orzecznictwa Sądu Najwyższego można stwierdzić, że także przed 3 sierpnia
2008 rokiem, jak również po tej dacie, przedsiębiorca przesyłowy może wywodzić
swoje uprawnienie do władania cudzą nieruchomości w określonych granicach
bądź z decyzji administracyjnej wydanej na podstawie art. 35 ustawy z dnia
12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości albo
z przysługującej mu służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności
przesyłu, lub wprost ze służebności przesyłu. Od woli przedsiębiorcy przesyłowego
zależy, czy chce skorzystać z trybu administracyjnoprawnego, czy też wybiera
regulację cywilnoprawną dla określenia swojej sytuacji prawnej wobec cudzych
nieruchomości, przez które przechodzą należące do niego urządzenia przesyłowe.
12
Jak pokazuje stan faktyczny rozpoznawanej sprawy przedsiębiorca
przesyłowy może znaleźć się w sytuacji, że tylko wykazanie, iż nabył w drodze
zasiedzenia służebność gruntową o treści służebności przesyły może zabezpieczyć
jego uprawnienie do korzystania w określonym zakresie z nieruchomości
stanowiących własność uczestników postępowania. Urządzenia przechodzące
przez nieruchomości uczestników postępowania zostały wzniesione na gruntach
stanowiących własność Skarbu Państwa, nie było wiec w ogóle potrzeby
korzystania z przepisów o wywłaszczeniu tych nieruchomości. Problem uprawnień
do korzystania z tych nieruchomości przez przedsiębiorcę przesyłowego pojawił się
dopiero w chwili ich zbycia na rzecz uczestników postępowania (ich poprzedników
prawnych). Po odrzuceniu zasady jedności własności państwowej i konstytucyjnym
zagwarantowaniu jednakowej ochrony każdej własności, jeżeli stan korzystania
z cudzej nieruchomości przez którą przebiegają urządzenia przesyłowe trawa od
kilkudziesięciu lat, naturalnym jest, że przedsiębiorstwo przesyłowe sięga po
instytucję służebności przesyłu w celu uregulowania swojej sytuacji prawnej. W tej
sytuacji, gdyby odrzucić przyjętą w orzecznictwie Sądu Najwyższego koncepcję
służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu, zmuszałoby
to przedsiębiorcę przesyłowego, który nie może wykazać się uprawnieniami
wynikającymi z decyzji administracyjnej wydanej na podstawie przepisów
o wywłaszczeniu nieruchomości do występowania na drogę administracyjną w celu
uregulowania swoje sytuacji. Decyzja o wywłaszczeniu ma być zaś środkiem
ostatecznym, gdy nie jest możliwe uregulowanie sytuacji urządzeń przesyłowych na
cudzym gruncie w drodze instytucji cywilnoprawnych.
Z tych wszystkich względów należy się zdecydowanie opowiedzieć za
koncepcją służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu.
Koncepcja ta stwarza podstawy dla uregulowania w drodze cywilnoprawnej
uprawnień przedsiębiorstwa przesyłowego do korzystania w określonym zakresie
z cudzej nieruchomości. Taka wykładania przepisów o służebności gruntowej nie
narusza też zasady numeru clausu ograniczonych praw rzeczowych. Służebność
gruntowa jest bowiem jednym z ograniczonych prawa rzeczowych. Służebność
przesyłu jest zaś prawem na rzeczy cudzej bardzo bliskim służebności gruntowej.
Wyraźnie podkreślał to stan prawny na tle dekretu o prawie rzeczowym, który
13
regulował te służebność wprost w dziale służebności gruntowe. Także obecna
regulacja zawarta w art. 3051
– 3054
k.c. wskazuje, że do służebności przesyłu
należy odpowiedni stosować przepisy o służebności gruntowej. W tej sytuacji, brak
podstaw, aby po wyraźnej zmianie stosunków społeczno- gospodarczych, gdy
służebność gruntowa o treści odpowiadającej służebności przesyłu pozwala na
uporządkowanie relacji prawnych pomiędzy właścicielami nieruchomości przez
które przechodzą urządzenia przesyłowe a przedsiębiorstwem przesyłowym,
przywiązywać nadmierną wagę do regulacji stworzonej dla zupełnie innych
warunków i potrzeb. Koncepcja służebności gruntowej o treści służebności przesyłu
pozwala na sięganie przez zainteresowanych po cywilnoprawne środki
uregulowania ich wzajemnych relacji bez konieczności angażowania władzy
publicznej. Pozwala ona także na zapełnienie swoistej luki jaka, po zniesieniu
zasady jedności własności państwowej i przywróceniu jednakowej ochrony każdego
właściciela, powstała wskutek nie wprowadzenia wprost do kodeksu cywilnego,
w jego pierwotnej wersji, służebności przesyłu.
Uznanie, że powoływanie się na służebność gruntową o treści służebności
przesyłu przed 3 sierpnia 2008 r., znajduje podstawy prawne czyni niezasadnym
zarzut naruszenia przepisów Konstytucji o ochronie własności. Jak wskazano wyżej
koncepcja ta nie tyle narusza te przepisy, co pozwala godzić sprzeczne interesy
właścicieli nieruchomości, na których znajdują się urządzenia przesyłowe oraz
przedsiębiorstw przesyłowych.
Bezzasadny jest także zarzut naruszenia przepisów o służebności przesyłu
oraz art. 352 k.c. i art. 172 k.c. W orzecznictwie Sądu Najwyższego nie przywiązuje
się aktualnie wagi do sposobu nabycia posiadania przez Skarb Państwa przy
ocenie przesłanek zasiedzenia. Jak wyjaśnił to Sąd Najwyższy w uchwale pełnego
składu Izby Cywilnej z dnia 26 października 2007 r., (III CZP 30/07, OSNC 2008,
nr 5, poz. 43), władanie cudzą nieruchomością przez Skarb Państwa, uzyskane
w ramach sprawowania władztwa publicznego, może być posiadaniem samoistnym
prowadzącym do zasiedzenia. Kwalifikacja władania, jako posiadania samoistnego
stanowiącego przesłankę zasiedzenia nieruchomości, nie jest bowiem uzależniona
od okoliczności uzyskania przez Skarb Państwa władania rzeczą (w ramach
imperium czy dominium), lecz wyłącznie od sposobu władania rzeczą. Podlega
14
więc ocenie w kontekście przesłanek określonych w art. 336 k.c. Skoro zaś do
oceny przesłanek zasiedzenia służebności gruntowej o treści służebności przesyłu
stosować należy odpowiednio przepisy o zasiedzeniu nieruchomości (art. 292 k.c.)
to ustalenia powyższe mają także zastosowanie dla oceny przesłanek nabycia tej
służebności.
Wbrew sugestii zawartej w skardze kasacyjnej, że o przeniesieniu
posiadania służebności gruntowej o treści odpowiadającej służebności przesyłu ze
Skarbu Państwa na Zakład Energetyczny (przedsiębiorstwo państwowe) oraz na
jego następców prawnych świadczą akty kreacji tych podmiotów, Sąd Okręgowy
uznał, powołując się na orzecznictwo Sądu Najwyższego, że po usunięciu
z naszego sytemu prawnego zasady jedności własności państwowej okres
posiadania, który do tego czasu można było przypisywać tylko Skarbowi Państwa,
może być doliczony do posiadania urządzeń przesyłowych przez przedsiębiorstwo
państwowe. Stanowisko takie nie budzi wątpliwości, zważywszy, że to właśnie
przedsiębiorstwo państwowe korzystało z nieruchomości, na której znajdowały się
te urządzenia, a jedynie ze względu na wspomnianą zasadę jedności własności
państwowej za posiadacza można było uznać tylko Skarb Państwa. Sąd Okręgowy
wyjaśnił również, że wnioskodawca jako następca prawny przedsiębiorstwa
państwowego kontynuuje posiadanie tego przedsiębiorstwa.
Kolejny zarzut naruszenia, w zaskarżonym postanowieniu, art. 7 k.c.
w związku z art. 292 i art. 3051 –
3054
k.c. nie znajduje również uzasadnienia.
Działka nr 156 została zbyta przez Skarb Państwa osobie prywatnej w 1983 r.
Kupujący wiedział, że na działce tej znajdują się urządzenia do przesyłania prądu
elektrycznego. Skoro nie wniósł żadnych zastrzeżeń to znaczy, że godził się na
obciążenie jego nieruchomości na rzecz Zakładów Energetycznych w K. W chwili
kiedy działka stała się własnością prywatną Zakład Energetyczny, który w imieniu
Skarbu Państwa wykonywał faktyczne władztwo nad sprzedaną nieruchomością w
zakresie odpowiadającym służebności przesyłu, mógł zasadnie przypuszczać, że
nabywca godzi się na istniejące obciążenie jego nieruchomości. Formalnie, z
punktu widzenia obowiązującej wtedy zasady jedności własności państwowej,
Skarb Państwa był w dobrej wierze. Także po wyeliminowaniu z porządku
prawnego tej zasady przedsiębiorstwo państwowe i jego następcy prawni, czyli
15
wnioskodawca pozostawali w dobrej wierze skoro przez kilkadziesiąt lat uczestnicy
postępowania nie podejmowali żadnych czynności, które świadczyłyby o tym, że
nie uznają faktycznego obciążenia ich nieruchomości na rzecz przedsiębiorstwa
przesyłowego. Warto także zauważyć, że nawet gdyby podzielić argumenty
skarżących, iż brak było dobrej wiary po stronie poprzedników prawnych
wnioskodawcy w chwili gdy działka nr 156 została zbyta przez Skarb Państwa,
to trzydzieści lat potrzebnych do nabycia służebności o treści służebności przesyłu,
upłynęło 30 grudnia 2013 r. Po tej dacie istnieją więc podstawy do stwierdzenia
nabycia przez wnioskodawcę takiej służebności na działce 156 w drodze
zasiedzenia nawet przyjmując, że brak było dobrej wiary w chwili obejmowania jej
w posiadanie.
Nie sposób też podzielić zarzutu, że podstawą uchylenia zaskarżonego
postanowienia może być to, iż orzekające w sprawie sądy oznaczyły służebność
wnioskodawcy, już po 3 sierpnia 2008 r., jako służebność gruntową o treści
służebności przesyłu. Rację mają skarżący, że chodzi o służebność przesyłu.
Sąd orzekający w sprawie, co wynika z motywów uzasadnienia, o nabyciu takiej
służebności orzekał. Jeżeli uczestnicy lub wnioskodawca mają w tym względzie
wątpliwości to mogą, w trybie art. 352 k.p.c., ustalić jaka jest rzeczywista treść
postanowienia.
Zarzuty naruszenia prawa procesowego są w istocie polemiką z ustaleniami
w zakresie faktów i oceny dowodów. Uczestnicy podnosili zarzuty tego rodzaju
także w apelacji. Sąd Okręgowy ocenił, że ustalenia Sądu Rejonowego nie budzą
wątpliwości. To samo należy odnieść do ustaleń i ocen dokonanych przez Sąd
Okręgowy. W szczególności zgłaszanie zarzutu w skardze kasacyjnej, że nie
powołano biegłego, z powołaniem się na art. 232 k.p.c., w sytuacji gdy
rozstrzygnięcie, co wynika z samej sentencji, oparto także na opinii biegłego, nie
znajduje podstaw prawnych.
Biorąc pod uwagę, że zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej okazały się
nieuzasadnione Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak
w sentencji postanowienia.
16