Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 138/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 26 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Romualda Spyt (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
w sprawie z wniosku M. B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w G.
o prawo do renty rodzinnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 26 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 10 stycznia 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną ;
2. zasądza od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w
G. na rzecz ubezpieczonej M. B. kwotę 120 (sto dwadzieścia)
złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w
postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w G. decyzją z 15 października
2012 r. odmówił ubezpieczonej M. B. prawa do renty rodzinnej po zmarłym ojcu od
2
dnia 1 października 2012 r. argumentują, że wnioskodawczyni ukończyła 25 rok
życia będąc na dopiero przedostatnim roku studiów.
Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 8 stycznia 2013 r. zmienił zaskarżoną
decyzję i przyznał ubezpieczonej prawo do renty rodzinnej od 1 października 2012
r., a Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 10 stycznia 2014 r. oddalił apelację organu
rentowego od powyższego orzeczenia.
Sądy obydwu instancji ustaliły, że M. B., urodzona 2 września 1987 r., miała
przyznane prawo do renty rodzinnej po zmarłym ojcu do dnia 30 września 2012 r.
Wnioskodawczyni w roku akademickim 2011/2012 była studentką IV roku
niestacjonarnych studiów jednolitych magisterskich na kierunku prawo Uniwersytetu
[…]. Nie zdała wszystkich egzaminów w sesji letniej, w związku z czym w dniu 11
września 2012 r. powinna była przystąpić do egzaminu poprawkowego. Egzamin
ten zdała dopiero w terminie egzaminu warunkowego, to jest w dniu 10
października 2012 r. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, istota sporu sprowadza się do
stwierdzenia, czy odwołująca się spełnia to kryterium nabycia prawa do renty
rodzinnej na dalszy czasookres, jaką w świetle art. 68 ust. 2 ustawy z dnia 17
października 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.) jest osiągnięcie
przez dziecko 25 lat życia będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej.
Kwestią kluczową jest ustalenie znaczenia sformułowania „będąc na ostatnim roku
studiów”, a ściślej rzecz ujmując - odpowiedzi wymaga pytanie, kiedy kończy się
jeden i rozpoczyna się kolejny rok studiów. Istnienie prawa wnioskodawczyni do
renty rodzinnej uzależnione jest bowiem od ustalenia, czy w dniu osiągnięcia wieku
25 lat, czyli w dniu 2 września 2012 r., była ona studentką czwartego czy też
piątego (ostatniego) roku studiów na uczelni wyższej. Według postanowień
Regulaminu Studiów Uniwersytetu, kolejny rok akademicki rozpoczyna się dla
studenta po pozytywnym złożeniu przez niego wszystkich egzaminów i uzyskaniu w
indeksie wpisu na ten rok studiów. Zasadą jest, że rok studiów kończy się 30
września, przy czym w indywidualnych przypadkach może on skończyć się
wcześniej lub później, na przykład w razie wyrażenia przez dziekana zgody na
dokonanie warunkowego wpisu na kolejny rok studiów; wówczas też rozpoczyna
się kolejny rok studiów. Terminy egzaminów poprawkowych oraz warunkowych nie
3
są zależne od czynności podejmowanych przez studenta, lecz wyznaczane są
przez władze uczelni. Zgodnie zaś z § 20 ust. 1 Regulaminu Studiów Uniwersytetu,
warunkowego zezwolenia na studiowanie w następnym okresie rozliczeniowym
udziela dziekan, na wniosek studenta, gdy student nie zaliczy poprzedniego okresu
rozliczeniowego. Zezwolenie dziekana jest podstawą wpisu studenta na następny
okres rozliczeniowy. A zatem okresem rozliczeniowym jest semestr lub rok
akademicki, który trwa od 1 października do 30 września następnego roku. W tym
kontekście trafna jest konkluzja, że wnioskodawczyni ukończyła 25 lat w okresie
rozliczeniowym odnoszącym się do IV roku studiów i w dniu 1 października 2012 r.
posiadała warunkowe zezwolenie na studiowanie w następnym okresie
rozliczeniowym, które to prawo, po zdaniu egzaminu warunkowego, zrealizowała.
Skoro więc M. B. ukończyła 25 lat w okresie wakacyjnym i w chwili rozpoczęcia
roku akademickiego była studentką ostatniego roku studiów, to przysługuje jej
prawo do renty rodzinnej za sporny okres.
Powyższy wyrok został zaskarżony skargą kasacyjną organu rentowego.
Skargę oparto na podstawie naruszenia przepisów prawa materialnego: art. 68 ust.
2 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, przez
uznanie, że ukończenie przez wnioskodawczynię M. B. 25 lat w okresie
wakacyjnym i niezaliczenie wszystkich egzaminów z przedostatniego IV roku
studiów uprawnia ją do renty rodzinnej od dnia 1 października 2012 r., ponieważ na
podstawie uczelnianego Regulaminu Studiów uzyskała warunkowe zezwolenie do
wpisu na następny - ostatni rok studiów. Skarżący wniósł o uchylenie w całości
zaskarżonego wyroku i rozstrzygnięcie co do istoty sprawy, a także o zasądzenie
od wnioskodawczyni kosztów postępowania kasacyjnego.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podkreślono, że stanowisko prezentowane
przez Sądy obu instancji jest sprzeczne z poglądem Sądu Najwyższego wyrażonym
w wyroku z dnia 28 października 2003 r. (II UK 138/03, OSNP 2004 nr 15,
poz. 271). W uzasadnieniu tego wyroku stwierdzono, że nie spełniła koniecznego
warunku, o którym mowa w art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, osoba, która osiągnęła 25 lat życia w trakcie
zdawania egzaminów przedostatniego roku studiów, a dwa ostatnie egzaminy z
tego roku studiów zdała już po ukończeniu 25 roku życia. Zaprezentowana przez
4
Sąd Okręgowy i Sąd Apelacyjny interpretacja art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych prowadzi do rozszerzenia treści
tego przepisu, gdyż przyznaje pierwszeństwo stosowania regulaminów uczelni w
konkretnych stanach faktycznych i umożliwia dostosowywanie do ich postanowień
regulacji zawartej w przepisie ustawowym, co stanowi naruszenie prawa
materialnego przez błędną jego wykładnię i niewłaściwe zastosowanie.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną wnioskodawczyni wniosła o jej oddalenie
w całości i zasądzenie od skarżącego kosztów postępowania kasacyjnego, w tym
kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie, albowiem chybiony jest
zarzut naruszenia prawa materialnego przy ferowaniu zaskarżonego wyroku.
Analizę prawidłowości przedmiotowego rozstrzygnięcia rozpocząć wypada
od stwierdzenia, że na gruncie unormowań ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2013 r., poz. 1440 ze zm.; zwana dalej: ustawą o emeryturach i rentach z FUS lub
ustawą) prawo do renty zarówno z tytułu niezdolności do pracy, jak i renty
rodzinnej, ustawodawca wiąże z podleganiem ubezpieczeniu społecznemu.
Powiązanie prawa do renty rodzinnej z ubezpieczeniem społecznym polega na tym,
że osoba, po śmierci której powstaje to prawo, musi mieć odpowiednio długi okres
ubezpieczenia albo, po osiągnięciu takiego okresu, korzystać ze świadczeń z tego
ubezpieczenia - emerytury lub renty (art. 65 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS). Ubezpieczenie społeczne obejmuje także członków rodziny ubezpieczonego,
przyznając im prawo do renty rodzinnej w razie śmierci żywiciela. Prawo to
obejmuje jednak tylko tych członków rodziny, co do których na zmarłym ciążył
ustawowy obowiązek ich utrzymania, a którzy nie mieli możliwości zgłoszenia się
do własnego ubezpieczenia. Są to między innymi dzieci zmarłego. Zgodnie bowiem
z art. 68 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, dzieci własne, dzieci
drugiego małżonka i dzieci przysposobione mają prawo do renty rodzinnej:
1) do ukończenia 16 lat;
5
2) do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej
jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia, albo
3) bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz
do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym
mowa w pkt 1 lub 2.
Generalnie prawo do renty rodzinnej przysługuj zatem tym dzieciom
zmarłego żywiciela, które ze względu na wiek lub pobieranie nauki nie mają
możliwości wykonywania pracy zarobkowej lub innej działalności stanowiącej tytuł
podlegania ubezpieczeniom społecznym. W konsekwencji tego, także prawo do
renty rodzinnej bez względu na wiek przysługuje takiemu dziecku całkowicie
niezdolnemu do pracy, jak również niezdolnemu do samodzielnej egzystencji, które
nie miało możliwości uzyskania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, a
więc takiemu, które stało się niezdolne do pracy w czasie, gdy nie mogło podlegać
ubezpieczeniu społecznemu z powodu wieku lub uczęszczania do szkoły. Intencją
ustawodawcy było powiązanie wymienionej w art. 68 ust. 1 ustawy granicy wieku
zachowania uprawnień do renty rodzinnej (16 lat) z najniższym wiekiem, od jakiego
w świetle art. 190 § 2 k.p. wolno młodzieży podejmować zatrudnienie w charakterze
pracownika młodocianego. Celem tego unormowania jest więc zapewnienie
środków finansowych młodej osobie do dnia, gdy może ona już samodzielnie
zarabiać na swoje utrzymanie, jeżeli nie zamierza uzyskać wyższych kwalifikacji
zawodowych w drodze nauki w szkole W sytuacji kontynuowania nauki po
ukończeniu 16 roku życia (co jest powszechne), osobie takiej przysługuje prawo do
dalszej wypłaty renty rodzinnej aż do ukończenia nauki, nie dłużej niż do
osiągnięcia 25 lat życia.
Z woli ustawodawcy, z dniem ukończenia granicy wiekowej 25 lat, prawo do
renty rodzinnej ustaje bez względu na okres, jaki pozostał do zakończenia nauki w
szkole, jeżeli jest ona odbywana w szkole niebędącej szkołą wyższą. Jedyny
wyjątek w tym zakresie ustanowiony został w art. 68 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach z FUS. W myśl tego przepisu, jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc
na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się
do zakończenia tego roku studiów. Hipotezą omawianej normy prawnej objęte są
jednak tylko osoby odbywające studia w szkole wyższej (wyrok Sądu Najwyższego
6
z dnia 3 marca 2011 r., II UK 303/10, OSNP 2012 nr 7-8, poz. 98), w tym studia na
zagranicznych uczelniach (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2010 r.,
III UK 50/10, OSNP 2012 nr 3-4, poz. 49) oraz studia doktorancie prowadzone
przez Polską Akademię Nauk (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 października
2006 r., II UK 73/06, OSNP 2007 nr 21-22, poz. 205). Najwięcej kontrowersji budzi
przy tym ustalenie znaczenia użytego w tym przepisie zwrotu „będąc na ostatnim
roku studiów”. Ustawa nie zawiera jakiejkolwiek definicji tego pojęcia, ani nie odsyła
w tym zakresie do przepisów innych aktów prawnych. Odpowiedzi na pytanie o
istotę powyższego sformułowania nie daje też ani dawna ustawa z dnia 12
września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385 ze zm.) ani
obecnie obowiązująca ustawa z dnia 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie
wyższym (jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 572 ze zm.). Art. 144 ust. 1
pierwszej z wymienionych ustaw oraz art. 161 ust. 1 drugiej zawierają jednak
upoważnienie dla senatu uczelni do uchwalania regulaminu studiów, którego
przedmiotem, stosownie do art. 160 ust. 1 Prawa o szkolnictwie wyższym, powinna
być organizacja i tok studiów, a w ich ramach - określenie liczby lat i semestrów
studiów oraz dat ich rozpoczęcia i zakończenia. W judykaturze przyjmuje się zatem,
że określenie ostatniego roku studiów następuje na podstawie regulaminu uczelni,
a studentem ostatniego roku studiów jest osoba legitymując się stosownym wpisem
na ten rok (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 października 2003 r., II UK 138/03,
OSNP 2004 nr 15, poz. 271; z dnia 19 kwietnia 2006 r., II UK 134/05, LEX nr
1001297; z dnia 20 kwietnia 2006 r., I UK 265/05, Prawo Pracy 2006 nr 7 - 8, s. 53 i
z dnia 8 sierpnia 2007 r., II UK 1/07, OSNP 2008 nr 19 - 20, poz. 295 z glosą
krytyczną A. Wypych - Żywickiej OSP 2009 nr 3, poz. 27). Zauważa się, że
wprawdzie regulamin studiów nie ma charakteru normatywnego i nie należy do
konstytucyjnie określonych źródeł prawa (art. 87 Konstytucji RP), to jednak musi
być uznany za akt prawny konkretyzujący i uściślający znaczenie sformułowania
„ostatni rok studiów w szkole wyższej”, zamieszczonego w art. 68 ust. 2 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS. W związku z tym ustalenie, kiedy dziecko pobierające
rentę rodzinną było na ostatnim roku studiów w rozumieniu tego przepisu,
następuje na podstawie wpisu na ostatni rok studiów, dokonanego w oparciu o
regulamin obowiązujący uczelnię. W regulaminie określa się również indywidualny
7
tok studiów, w którym daty rozpoczęcia i ukończenia poszczególnych semestrów i
lat studiów nie muszą zbiegać się z datami obowiązującymi ogół studentów. W
każdym wypadku regulamin uczelni decyduje o tym, na którym roku studiów
kształci się student.
Podejmując próbę dekodowania normy prawnej zawartej w art. 68 ust. 2
ustawy o emeryturach i rentach z FUS trzeba jednak mieć na uwadze językowy
kontekst całej regulacji tego artykułu. Warto zauważyć, że w komentowanym
przepisie ustawodawca nie posłużył się określeniem „dziecko posiadające wpis na
ostatni rok studiów” ani „będące studentem ostatniego roku studiów”. Wydaje się
więc, że formalny status ubezpieczonego jako studenta ostatniego roku studiów nie
przesądza jeszcze o zachowaniu przez dziecko prawa do renty rodzinnej po
ukończeniu przez nie 25 roku życia. Analiza treści unormowań art. 68 ust. 1 i ust. 2
ustawy prowadzi do wniosku, iż decydujące znaczenie dla przesunięcia wiekowych
granic uprawnienia dziecka do przedmiotowego świadczenia jest fakt pobierania
nauki. Zatem tak jak umieszczenie na liście uczniów lub studentów szkoły nie
przesądza o zachowaniu przez dziecko prawa do renty rodzinnej po ukończeniu
16-tego roku życia, jeśli mimo legitymowania się stosownym wpisem faktycznie nie
realizuje ono obowiązku szkolnego, tak również możliwość przedłużenia wypłaty
świadczenia rentowego po osiągnięciu przez uprawnionego wieku 25 lat
uzależniona jest nie tyle od formalnego wpisu na listę studentów ostatniego roku
studiów w szkole wyższej ile od rzeczywistego studiowania na tymże roku. Sam
wpis na kolejny rok studiów ma charakter techniczny, porządkujący i ułatwiający
prowadzenie statystyki związanej z procesem nauczania w szkole wyższej. Zgodnie
z postanowieniami regulaminów wyższych uczelni, zasadniczo uzyskanie wpisu na
kolejny rok studiów następuje po zakończeniu poprzedniego roku studiów, a więc
po zaliczeniu przedmiotów objętych programem nauczania na tymże roku. Wpis na
dany rok studiów stanowi nie tylko potwierdzenie rozliczenia poprzedniego roku
akademickiego (uzyskania zaliczeń i zdania egzaminów w semestrze letnim tegoż
roku), ale jest także podstawą uczestnictwa w zajęciach w kolejnym roku
akademickim. Opisaną sytuację należy uznać za standardowa. Istnieją wszak
wyjątki od niej. Dotyczące one z jednej strony osób korzystających z
indywidualnego toku studiów, które posiadając wpis na dany rok studiów, decyzją
8
właściwego organu uczelni uzyskują zgodę na uczestniczenie w zajęciach i
zdawanie egzaminów z kolejnego roku, z drugiej zaś strony – osób, które mimo
niezaliczenia w terminie wszystkich egzaminów z przedmiotów objętych planem
nauczania na danym roku studiów, za zgodą władz uczelni uzyskują warunkowy
wpis na kolejny rok studiów, będąc zobligowanymi do zdania brakujących
egzaminów w dodatkowo wyznaczonych terminach. Są to właśnie klasyczne
przykłady niepokrywania się dat rozpoczęcia i zakończenia poszczególnych
semestrów i lat studiów z obowiązującymi ogół studentów uczelni.
Z ostatnią z wymienionych wyżej sytuacji mamy do czynienia w
rozpoznawanej sprawie. W myśl § 12 ust. 1 i 2 Regulaminu Studiów Uniwersytetu,
okresem rozliczeniowym, zgodnie z uchwałą rady wydziału, jest semestr lub rok
akademicki, trwający – zgodnie z § 7 Regulaminu – od dnia 1 października do dnia
30 września następnego roku kalendarzowego. Student, który spełnił wymagania
przewidziane w planie studiów dla danego okresu rozliczeniowego (uzyskał
wymagane zaliczenia, złożył z oceną pozytywną wymagane egzaminy, uzyskał
wymaganą liczbę punktów ECTS), uzyskuje zaliczenie tego okresu, potwierdzone
przez dziekana w indeksie i karcie okresowych osiągnieć studenta. Podstawą
uczestnictwa w zajęciach następnego okresu rozliczeniowego jest wpis na ten
okres rozliczeniowy, dokonywany przez dziekana w indeksie i karcie okresowych
osiągnieć. Stosownie do § 19 ust. 1 Regulaminu, w stosunku do studenta, który nie
zaliczył okresu rozliczeniowego, dziekan może orzec o powtarzaniu przedmiotu
objętego warunkowym zezwoleniem na studiowanie w następnym okresie
rozliczeniowym, albo powtarzaniu okresu rozliczeniowego, albo skreśleniu z listy
studentów. W świetle § 20 ust. 1 i 6 Regulaminu, warunkowego zezwolenia na
studiowanie w następnym okresie rozliczeniowym udziela dziekan na wniosek
studenta, w przypadku, gdy student nie zaliczył poprzedniego okresu
rozliczeniowego. W zezwoleniu dziekan wskazuje przedmioty, które student jest
zobowiązany zaliczyć w terminie, na który udzielono warunkowego zezwolenia.
Zezwolenie dziekana jest podstawą wpisu studenta na następny okres
rozliczeniowy. W przypadku niezdania przez studenta, w terminie, na który
udzielono warunkowego zezwolenia, egzaminów z przedmiotów wskazanych w
warunkowym zezwoleniu, dziekan orzeka w stosunku do studenta o powtarzaniu
9
okresu rozliczeniowego albo o skreśleniu z listy studentów. Opisany tryb
warunkowego zezwolenia na studiowanie w kolejnym roku mimo niezaliczenia
poprzedniego wdrożono wobec ubezpieczonej, która na tej podstawie podjęła
naukę na ostatnim roku studiów, jednocześnie zdając w wyznaczonym terminie
egzamin z przedostatniego roku i tym samym realizując warunki owego zezwolenia.
Zdaniem Sądu Najwyższego, nie traci prawa do renty rodzinnej osoba, która
ukończyła 25 lat życia w okresie wakacji studenckich po ukończeniu zajęć na
przedostatnim roku studiów a przed rozpoczęciem zajęć na ostatnim roku studiów,
na który uzyskała wpis, nawet jeśli był to wpis warunkowy. Również warunkowe
zezwolenie dziekana wydziału na studiowanie na następnym roku akademicki jest
podstawą wpisu uprawniającego studenta do uczestnictwa w zajęciach tego roku.
Osoba wpisana na ostatni rok studiów ma status studenta tego roku, nawet gdy
studiując na tym roku jednocześnie zobowiązana jest zaliczyć dodatkowe egzaminy
z poprzedniego okresu rozliczeniowego.
Odmowa przyznania tej grupie ubezpieczonych prawa do renty rodzinnej po
ukończeniu 25 roku życia byłaby tym bardziej niezrozumiała w sytuacji, gdy
judykatura zalicza do kręgu adresatów komentowanej normy prawnej także osoby,
które osiągnęły określony w przepisie wiek, powtarzając ostatni rok studiów (wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 2006 r., II UK 174/05, OSNP 2007 nr 7-8,
poz. 107) lub będąc na ostatnim roku studiów po uprzednim ukończeniu studiów
magisterskich na innym kierunku (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2006 r.,
III UK 49/06, OSNP 2007 nr 13-14, poz. 205), a więc osoby, które - jak w
pierwszym przypadku - z różnych powodów nie dochowały regulaminowego
terminu ukończenia nauki w szkole wyższej, albo - jak w drugim - kontynuowały
studia mimo możliwości podjęcia zatrudnienia zgodnego z posiadanymi już
kwalifikacjami.
Nie podzielając zatem kasacyjnego zarzutu naruszenia prawa materialnego
przy ferowaniu zaskarżonego wyroku, Sąd Najwyższy z mocy art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
10