Pełny tekst orzeczenia

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 26 stycznia 2015 roku w sprawie X P 257/14 Sąd Rejonowy dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi oddalił powództwo J. K. skierowane przeciwko (...) spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w Ł. o ustalenie stosunku pracy, wynagrodzenie za pracę ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany urlop wypoczynkowy, zadośćuczynienie (pkt. I wyroku), nie obciążył powódki kosztami procesu (pkt. II wyroku), orzekł o kosztach pomocy prawnej udzielonej powódce z urzędu (pkt. III wyroku).

Powyższe orzeczenie zapadło w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i prawne.

W okresie od 1 kwietnia 2006 roku do 27 września 2008 roku strony łączył stosunek pracy, który uległ rozwiązaniu na skutek wypowiedzenia złożonego przez powódkę. W okresie od dnia 8 listopada 2011 roku do dnia 31 sierpnia 2013 roku J. K. oraz (...) Spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością nie łączył żaden stosunek prawny. Powódka świadczyła wówczas pracę na podstawie umów o dzieło zawieranych z (...) Spółką z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w R.. Umowy te były zawierane na okres jednego miesiąca. Wszystkie miały jednakową treść. Zgodnie z § 1 umowy jej przedmiotem było przygotowanie projektu zabezpieczenia majątku wskazanego przez zamawiającego oraz jego realizacja. Powódka, jako przyjmujący zamówienie zobowiązała się do osobistego wykonania dzieła według swojej najlepszej wiedzy fachowej. W § 2 umowy określono obowiązki i prawa stron, wskazując, że do obowiązków zamawiającego należy dostarczenie na żądanie przyjmującego zamówienie wszelkich niezbędnych materiałów, sprzętu i odzieży ochronnej oraz dokonanie odbioru po przedłożeniu przez przyjmującego zamówienie gotowego dzieła. Do obowiązków powódki należało wykonanie dzieła w terminie i współdziałanie z zamawiającym zarówno w trakcie wykonania dzieła, jak i w czasie odbioru dzieła. Strony ustaliły wysokość wynagrodzenia liczonego według stawki godzinowej w wysokości 4,70 zł brutto za godzinę. W § 5 umowy zawarto stwierdzenie, że przyjmujący zamówienie oświadcza, że nie jest zainteresowany zawarciem z zamawiającym umowy o pracę i jest świadom różnicy pomiędzy umową o pracę, a niniejszą umową o dzieło. W spornym okresie miejscem wykonywania pracy powódki był obiekt (...) w Ł. przy ul. (...), gdzie (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością realizowała zadania z zakresu ochrony. Powódka świadczyła tam pracę na stanowisku portiera. Podstawą realizowania zadania z zakresu ochrony przez spółkę (...) w tym obiekcie była umowa zawarta w trybie zamówienia publicznego przez stronę pozwaną z Uniwersytetem (...). Spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością (...) z siedzibą w Ł. oraz spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością (...) łączyła umowa o współpracy. Jej przedmiotem było wykonywanie usługi obejmującej udostępnianie pracowników, w szczególności pracowników ochrony posiadających odpowiednie kwalifikacje. Zgodnie z przyjętą procedurą gdy istniała obawa, iż spółka (...) nie będzie mogła zapewnić prawidłowej ochrony danego obiektu w oparciu wyłącznie o zasoby kadrowe spółki (...) składano informacje o odpowiednim zapotrzebowaniu do działu ochrony, które przekazywane był do spółki (...). W zamówieniu do spółki (...) strona pozwana wskazywała ilość godzin brakujących do pełnej obsady. Do kontroli wykonywania usług z zakresu ochrony wyznaczony był pracownik spółki (...), który ustalał z przedstawicielem (...), czy usługa w zakresie ochrony jest prawidłowo wykonywana, nadto nadzorował prawidłowość wykonywania instrukcji ochrony w danym obiekcie. Jednocześnie pracownik ten sprawdzał stan obsady. Ustalenia dotyczące godzin dozoru, ilości posterunków, zakresu zadań stanowiły elementy specyfikacji istotnych warunków zamówienia publicznego. Celem wypełnienia wskazanych warunków sporządzane były grafiki przez pracownika strony pozwanej przekazywane do spółki (...). Najpierw ustalany był harmonogram pracy pracowników (...), a następnie pod koniec danego miesiąca zgłaszano zapotrzebowanie do spółki (...) na udostępnienie dodatkowych pracowników celem wypracowania pozostałej ilości godzin. Jeżeli była znana określona ilość brakujących godzin pod koniec miesiąca sporządzany był grafik. Powódka otrzymywała taki grafik dyżurów na trzy do czterech dni przez końcem miesiąca. Pracowała w godzinach od 6.00 do 18.00 lub od 18.00 do 6.00. Powódka pracowała w systemie zmianowym wraz z czterema innymi osobami zatrudnionymi na podstawie umowy o pracę. Powódka wykonywała pracę pod nadzorem pracownika pozwanej. W dniu 13 grudnia 2013 r. powódka wystąpiła do strony pozwanej o ustalenie istnienia stosunku pracy, ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany urlop wypoczynkowy oraz dodatkowy urlop wypoczynkowy wyrównanie wynagrodzenia do płacy minimalnej, odszkodowanie za niezgodne z prawem rozwiązanie umowy o pracę. Pismem z dnia 20.02.2014 powódka została poinformowana przez Państwową Inspekcję Pracy że jeśli świadczyła pracę osobiście w wyznaczonym miejscu i czasie pod kierownictwem oraz świadczenie pracy miało charakter stały i powtarzający się może wystąpić do sądu pracy z pozwem o ustalenie istnienia stosunku pracy. Z uwagi na siedzibę firmy (...) sp. z o.o. sądem właściwym jest Sąd Pracy w Radomsku natomiast jeżeli wykonywała pracę w Ł. w firmie (...) Sąd Pracy w Łodzi.

Sąd I instancji zważył, że powództwo podlegało oddaleniu z uwagi na brak legitymacji procesowej biernej po stronie (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w Ł.. Występujący w procesie cywilnym spór o prawo zakłada istnienie dwóch przeciwstawnych stron procesowych, z których jedna jest powodem, to jest podmiotem, który we własnym imieniu występuje do sądu z żądaniem udzielenia ochrony prawnej, a druga pozwanym, to jest podmiotem, przeciwko któremu żądanie tej ochrony jest skierowane. Aby dany podmiot mógł skutecznie występować w procesie cywilnym w charakterze strony i osiągnąć zamierzony przez siebie cel posiadać musi zdolność sądową, zdolność procesową i zdolność postulacyjną. Należy od nich odróżnić legitymację procesową opartą na przepisach prawa materialnego, która nie pozostając co prawda w związku z samym pojęciem strony procesowej, ma decydujące znaczenie dla treści rozstrzygnięcia sądowego, jakie w stosunku do stron ma być wydane. O legitymacji procesowej strony mówimy wówczas, gdy na podstawie przepisów prawa materialnego strona uprawniona jest do występowania w konkretnym postępowaniu w charakterze powoda lub pozwanego, to jest gdy z wiążącego strony procesowego stosunku prawnego wynika zarówno uprawnienie powoda do zgłoszenia konkretnego żądania, jak również obowiązek pozwanego do jego spełnienia. Powód występując ze swoim roszczeniem powinien wykazać jego zasadność celem uzyskania zgodnego z nim wyroku sądowego, pozwany zaś, chcąc temu przeciwdziałać, musi podjąć obronę wytaczając zarzuty procesowe. Legitymacja procesowa to uprawnienie do występowania w procesie w charakterze strony w konkretnej sprawie, czyli na podstawie konkretnego stosunku prawnego. Przed merytorycznym rozstrzygnięciem zasadności zgłoszonego powództwa należało zatem w pierwszej kolejności rozstrzygnąć kwestię legitymacji zarówno czynnej – po stronie powódki jak i biernej - po stronie pozwanej, albowiem ma to dla sprawy istotne i pierwszorzędne znaczenie, warunkujące jej dalszą analizę.

W ocenie Sądu I instancji w realiach przedmiotowej sprawy uznać należało, iż pozwana (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w Ł. nie posiada legitymacji biernej do występowania w charakterze pozwanej w konsekwencji czego powództwo podlegało oddaleniu. Stosownie do treści art. 22 § 1 k.p. przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Zgodnie z treścią art. 22 § 1 ¹ k.p. zatrudnienie w warunkach określonych w § 1 art. 22 k.p. jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. W myśl wskazanych przepisów z żądaniem ustalenia istnienia stosunku pracy oraz zasądzenia roszczeń pieniężnych powódka winna była wystąpić do pracodawcy. Natomiast zebrany w sprawie materiał dowodowy zarówno w postaci umów o dzieło zawieranych w okresie od dnia 8 listopada 2011 roku do dnia 31 sierpnia 2013 roku z (...) Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w R. jak i zeznań A. P. wynika iż w tym okresie powódkę nie łączył ze stroną pozwaną żaden stosunek prawny. Powódka świadczyła jedynie pracę w obiekcie (...) w którym strona pozwana realizowała zadania z zakresu ochrony w ramach umowy zawartej w trybie zamówienia publicznego. Spółkę (...) łączyła natomiast umowa o współpracę ze spółką (...), której przedmiotem było udostępnianie pracowników, w sytuacji gdy pozwana spółka nie mogła zapewnić prawidłowej ochrony danego obiektu w oparciu wyłącznie o własne zasoby kadrowe. Pozwana zatem nie jest właściwym podmiotem do dochodzenia od niej ustalenia istnienia stosunku pracy oraz roszczeń majątkowych wynikających z ewentualnego stosunku pracy łączącego powódkę z innym podmiotem. Zgodnie bowiem z art. 3 kp pracodawcą jest jednostka organizacyjna zatrudniająca pracownika. Stosunek pracy ma charakter zobowiązaniowy i pozew winien być skierowany przeciwko stronie takiego stosunku. Dalej Sąd I instancji powołał orzecznictwo Sądu Najwyższego, że ta sama praca (faktycznie wykonywana) nie może być jednocześnie, w tym samym czasie, świadczona na rzecz innego podmiotu w ramach równoległego stosunku pracy (wyrok Sądu Najwyższego z 14 kwietnia 2009 r., III PK 61/08, OSNP 2010 nr 23-24, poz. 288), niemniej w ramach stosunku pracy pracodawca może powierzyć pracownikowi wykonywanie czynności określonych w umowie na rzecz innego podmiotu, co nie oznacza, że wskutek tego pracownik staje się pracownikiem owego podmiotu i że od niego należy mu się wynagrodzenie za pracę (wyrok Sądu Najwyższego z 7 maja 1998 r., I PKN 71/98, OSNP 1999 nr 8, poz. 282). Podmiot faktycznie wypłacający wynagrodzenie za pracę pracownikom zatrudnionym przez innego pracodawcę nie staje się przez to stroną umowy o pracę (wyrok z 1 lutego 2000 r., I PKN 494/99, OSNP 2001 nr 12, poz. 409). Wykonywanie pracy w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, znajdującym się w zakładzie pracy innego podmiotu i pod jego kierownictwem, nie powoduje nawiązania stosunku pracy z tym podmiotem (wyrok Sądu Najwyższego z 5 listopada 1999 r., I PKN 337/99, OSNP 2001 nr 6, poz. 186).

Sąd I instancji przyjął, że strony w spornym okresie, nie zawarły żadnej umowy przedmiotem, której miałoby być świadczenie pracy jakiegokolwiek rodzaju, a powódka skierowana była jedynie przez inny podmiot do pracy w miejscu w którym spółka (...) świadczyła usługi ochroniarskie.

Sąd I instancji podzielił zatem argumentację strony pozwanej dotyczącej braku jej legitymacji procesowej w sprawie.

Sąd I instancji oddalił wniosek o przesłuchanie w charakterze świadka H. W. na okoliczność nadzorowania wykonywanych przez powódkę zadań ochrony w obiekcie (...) , nadzorowania i kontrolowania zarówno sposobu, jak i czasu wykonywania wszelkich zadań ,wydawania poleceń ustalania czasu pracy bowiem są to okoliczności niesporne, a w świetle powyższych ustaleń nie mają one znaczenia dla niniejszego rozstrzygnięcia.

Sąd I instancji nie wezwał innych podmiotów po stronie pozwanej ponieważ powódka nie składała wniosku w tym przedmiocie, przeciwnie pouczona o możliwości dopozwania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (...) na kolejnej rozprawie kiedy była już reprezentowana przez pełnomocnika stanowionego z urzędu podtrzymała stanowisko zawarte w pozwie (k. 52 i k.60).

O kosztach procesu Sąd I instancji rozstrzygnął na podstawie art. 102 k.p.c. i nie obciążył powódki tymi kosztami. Cytowany przepis daje taką możliwość przy uznaniu zaistnienia wypadku szczególnie uzasadnionego po stronie przegrywającej. Dla oceny istnienia przesłanek zastosowania normy art. 102 k.p.c. istotne jest uwzględnienie całokształtu okoliczności sprawy. Chodzi tu nie tylko o okoliczności związane ze stanem majątkowym stron i ich sytuacją życiową ale także dotyczące przebiegu procesu. Te właśnie okoliczności należy zestawiać z płaszczyzną zasad współżycia społecznego. Powódka cierpi na liczne schorzenia, poddana była wielu zabiegom, jej małżonek również jest chory oboje borykają się z problemami finansowymi. Wytoczenie przez powódkę przedmiotowego powództwa przeciwko spółce (...) wynika zaś bardziej z braku możliwości zrozumienia istoty jej sytuacji prawnej, niż złej woli. Dlatego należy uznać, że zachodzi wypadek szczególnie uzasadniony jako podstawa do odstąpienia obciążenia jej kosztami procesu mimo przegrania sprawy.

Zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej Sąd I instancji przyznał pełnomocnikowi, w osobie radcy prawnego, ze środków Skarbu Państwa na podstawie art. 99 k.p.c.

Od powyższego orzeczenia apelację wniósł pełnomocnik powoda, zarzucając:

1)  naruszenie przepisów prawa materialnego tj. art 22 § 1 ¹ w związku z art. 22 § 1 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 Kodeks Pracy (tekst jednolity: Dz. U. 2014 r. poz. 1502) poprzez jego błędną wykładnię i uznanie, że w myśl powyższych przepisów, strona pozwana nie ma legitymacji procesowej biernej do występowania w niniejszej sprawie, a powódka powinna wystąpić z roszczeniem o ustalenie istnienia stosunku pracy przeciwko pracodawcy, w sytuacji gdy powódka nie miała formalnie pracodawcy pomimo świadczenia czynności odpowiadających w swym zakresie charakterem czynnościom świadczonym w ramach stosunku pracy właśnie na rzecz strony pozwanej i o ustalenie istnienia takiego stosunku dopiero w przedmiotowym pozwie wnosiła;

2)  naruszenie przepisów postępowania mogące mieć wpływ na wynik sprawy, tj. art. 233 kodeksu postępowania cywilnego (tekst jednolity Dz. U. 2014. 101 z dnia 2014.01.21) poprzez naruszenie zasady swobodnej oceny dowodów i dokonanie dowolnej oceny dowodów wyrażającej się w oddaleniu wniosku dowodowego o przesłuchanie świadka H. W. na okoliczność nadzorowania wykonywanych przez powódkę zadań ochrony na obiekcie (...), nadzorowania i kontrolowania zarówno sposobu jak i czasu wykonywania wszelkich zadań przez powódkę, wydawania w stosunku do powódki zleceń co do sposobu i czasu wykonywania zadań ochrony, ustalania czasu pracy w stosunku do powódki;

3)  naruszenie przepisów postępowania mogące mieć wpływ na wynik sprawy tj. art. 477 kodeksu postępowania cywilnego (tekst jednolity Dz. U. 2014. 101 z dnia 2014.01.21) poprzez nie wezwanie do udziału w sprawie Spółki (...) Sp. z o.o. z siedzibą w R., w sytuacji gdy zdaniem sądu orzekającego w niniejszej sprawie to wskazywana powyżej S. posiada legitymację procesową bierną w niniejszy stanie faktycznym.;

4)  sprzeczność istotnych ustaleń Sądu I instancji z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego oraz brak wszechstronnego rozważenia zgromadzonych dowodów, co doprowadziło do nierozpoznania istoty sprawy i bezzasadnego uznania, że po stronie pozwanej występował brak legitymacji procesowej biernej, w sytuacji gdy ze zgromadzonego materiału dowodowego wynika, że to na rzecz strony pozwanej powódka wykonywała czynności wprost wymienione w art. 22 kodeksu pracy, statuujące istnienie stosunku pracy i warunkujące wystąpienie po stronie pozwanej legitymacji procesowej biernej.

Na podstawie art. 386 par. 1 KPC Skarżący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w zakresie zaskarżonego punktu pierwszego i uwzględnienie żądania pozwu w całości oraz przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce J. K. z urzędu, oświadczając przy tym, że koszty te nie zostały zapłacone w całości ani w części.

W razie nieuwzględnienia powyższego wniosku skarżący wniosła o uchylenie wyroku w zakresie zaskarżonego punktu pierwszego i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu dla Łodzi – Śródmieścia w Łodzi do ponownego jej rozpoznania oraz przyznanie kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej powódce J. K. z urzędu, oświadczając przy tym, że koszty te nie zostały zapłacone w całości ani w części.

Sąd Okręgowy ustalił i zważył, co następuje:

Apelacja nie zasługuje na uwzględnienie.

Sąd Okręgowy w pełni aprobuje ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i przyjmuje je jako własne. Podziela również wywody prawne zawarte w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, nie znajdując żadnych podstaw do jego zmiany bądź uchylenia.

Stosownie do treści art. 22 § 1 k.p. przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem. Zgodnie z treścią art. 22 § 1 ¹ k.p. zatrudnienie w warunkach określonych w § 1 art. 22 k.p. jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy. Sąd I instancji prawidłowo przyjął, że z roszczeniem o ustalenie stosunku pracy powódka powinna ewentualnie wystąpić do podmiotu, który ją zatrudniał, czyli firmy (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w R.. W świetle złożonych do akt sprawy umów o dzieło zawieranych w sporym okresie pomiędzy powódką, a ostatnio wymienioną firmą nie można uznać, że powódka, jak zarzuca jej pełnomocnik, „formalnie nie miała pracodawcy”. Podmiotem, który formalnie zatrudniał powódkę i wypłacał jej wynagrodzenie była (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w R.. Umowy, jakie powódka zawierała z tą firmą były nazwane umowami o dzieło. Cała argumentacja pełnomocnika powódki zwarta w uzasadnieniu apelacji, a dotycząca cech stosunku pracy i wykładni art. 22 KP jest bezprzedmiotowa w tej sprawie, bowiem nie została wywiedziona przeciwko podmiotowi, który powinien występować w charakterze pozwanego, tj. firmie (...) spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w R..

Chybiony jest zarzut naruszenia art. 233 KPC poprzez naruszenie zasady swobodnej oceny dowodów i oddalenie wniosku o przesłuchanie w charakterze świadka H. W. na okoliczność nadzorowania wykonywanych przez powódkę zadań ochrony na obiekcie (...). Okoliczność czy i pod czyim nadzorem powódka pozostawała w miejscu świadczenia pracy w świetle ujawnionych umów o dzieło, zawieranych przez powódkę i firmę (...) spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością w R. pozostaje bez znaczenia dla wskazania ewentualnego pracodawcy powódki. Podobnie fakt, że powódka w przeszłości pracowała na rzecz pozwanej firmy na podstawie umowy o pracę, a w sporym okresie wykonywała takie same czynności jak współpracownicy, którzy formalnie byli zatrudnieni przez pozwanego na podstawie umów o pracę nie przesądza o tym, że i tym razem powódka również została zatrudniona w firmie (...) i to w ramach stosunku pracy. Podkreślić raz jeszcze należy, że powódka nie tylko zawierała umowy o dzieło z firmą (...) spółką z ograniczoną odpowiedzialnością w R. ale także od tej firmy przyjmowała wynagrodzenie. Z dokonanych ustaleń wynika, że Firma (...) była podwykonawcą firmy (...) na podstawie zawartej umowy o współpracy. W obowiązującym stanie prawnym, a w szczególności zgodnie z zasadą swobody działalności gospodarczej, dopuszczalna jest sytuacja, że osoby zatrudnione w jednym miejscu na równorzędnych stanowiskach świadczą pracę na rzecz różnych podmiotów prawnych i na różnej podstawie prawnej.

Chybiony jest zarzut pełnomocnika powódki dotyczący naruszenia przez Sąd I instancji przepisu art. 477 KPC, poprzez niewezwanie z urzędu do udziału w sprawie w charakterze pozwanego firmy (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w R.. Zgodnie z tym przepisem w postępowaniu wszczętym z powództwa pracownika wezwania do udziału w sprawie, o którym mowa w art. 194 § 1 i § 3, sąd może dokonać również z urzędu. (…). Użyte przez ustawodawcę sformułowanie „sąd może” oznacza fakultatywność działania Sądu i już z tej racji zaniechanie nie może stać się przedmiotem zarzutu. Przepis ten ma charakter wyjątkowy i powinien być stosowany z ostrożnością, w przypadku nieporadności strony, przy dużym prawdopodobieństwie zasadności jej roszczeń. Należy mieć bowiem na względzie, że włączenie do procesu dodatkowego podmiotu zawsze łączy się z ryzykiem jego przedłużenia oraz narażenia powoda, w razie jego przegrania, na obowiązek poniesienia kosztów. W ocenie Sądu Okręgowego Sąd I instancji zachował należytą rozwagę i nie skorzystał z uprawnienia jakie daje mu cytowany przepis, jako że strona była reprezentowana przez zawodowego pełnomocnika procesowego. Dodać jeszcze należy, że w toku postępowania przez Sądem I instancji oraz na etapie postępowania apelacyjnego strona powodowa negowała okoliczność, że pracodawcą powódki była firma (...) i wskazywała, że to firmie (...) należy przypisać ten przymiot. Nie można zatem uznać, że w tej sprawie występuje analogiczna sytuacja jak tezie powołanego przez pełnomocnika powódki wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 listopada 1999 r., sygn. akt I PKN 351/99. Nie można przyjąć, że powódka nie sprzeciwiałaby się wezwaniu do udziału w sprawie w charakterze pozwanego firmy (...).

Wobec powyższego Sąd Okręgowy w Łodzi, na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację, jako bezzasadną.

O kosztach zastępstwa procesowego za drugą instancję orzeczono zgodnie z art. 98 k.p.c. oraz § 12 ust. 1 pkt. 1 w zw. z § 6 pkt. 5, §11 ust. 1 pkt. 2, § 2 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. z 2013 roku, poz. 490).