Pełny tekst orzeczenia

122/2/B/2015

POSTANOWIENIE
z dnia 8 października 2014 r.
Sygn. akt Ts 138/13

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Teresa Liszcz,

po wstępnym rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym skargi konstytucyjnej M.K. w sprawie zgodności:
art. 9 ust. 2 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74, ze zm.) z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 64, art. 84 i art. 217 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej,

p o s t a n a w i a:

odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej.

UZASADNIENIE

1. W sporządzonej przez adwokata skardze konstytucyjnej, wniesionej do Trybunału Konstytucyjnego 8 maja 2013 r. (data nadania), M.K. (dalej: skarżąca) zarzuciła niezgodność art. 9 ust. 2 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74, ze zm.; dalej: u.s.u.s.), w dacie przed wejściem w życie art. 9 ust. 2b u.s.u.s. (obowiązującego od 1 marca 2009 r. na mocy art. 1 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Dz. U. Nr 8, poz. 38), z art. 2, art. 31 ust. 3, art. 64, art. 84 i art. 217 Konstytucji.

2. Skarga konstytucyjna została wniesiona w związku z następują sprawą:
Decyzją z 14 marca 2011 r. (nr DU/400/233/U-255/2011) Zakład Ubezpieczeń Społecznych – Oddział we Wrocławiu stwierdził, że – pomimo braku zgłoszenia – w okresie od 1 września 2006 r. do 28 lutego 2009 r. skarżąca podlegała obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym (emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu), jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą. W uzasadnieniu organ rentowy wskazał, że wnosząca skargę powinna była dokonać zgłoszenia z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych, z uwagi na brak innego tytułu do ubezpieczeń. W ocenie tego organu, umowa o pracę nakładczą nie stanowiła tytułu do ubezpieczeń społecznych.
Sąd Okręgowy we Wrocławiu – VIII Wydział Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z 23 kwietnia 2012 r. (sygn. akt VIII U 734/11) oddalił odwołanie skarżącej od decyzji organu rentowego. Sąd ten podkreślił, że dysproporcja pomiędzy składką, którą skarżąca byłaby zobowiązana zapłacić, gdyby nie zawarła umowy o pracę nakładczą, a składką rzeczywiście przez nią odprowadzaną, przemawiała wyraźnie za uznaniem, iż nakładca nie był zainteresowany wykonaniem umowy przez wykonawcę. W związku z powyższym, sąd stwierdził, że skarżąca unikała obowiązkowego opłacania składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej od podstawy wymiaru wynoszącej 60% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Umowa o pracę nakładczą wykonywana w niewielkim wymiarze jest bowiem czynnością pozorną.
Powyższe stanowisko zostało podtrzymane przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu w wyroku z 8 stycznia 2013 r. (sygn. akt III AUa 980/12), który został doręczony pełnomocnikowi skarżącej 8 maja 2013 r.

3. W uzasadnieniu skargi konstytucyjnej skarżąca zarzuciła kwestionowanym przepisom naruszenie prawa do precyzyjnej normy nakładającej obowiązek ponoszenia ciężarów publicznych (art. 2, art. 84 i art. 217 Konstytucji) oraz prawa własności (art. 64 Konstytucji), a także zasady proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji) – przez ustanowienie ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności w sposób nieprawidłowy oraz w dysproporcji do założonych korzyści.
Ponadto, skarżąca zwróciła się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o wstrzymanie w trybie art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz. U. Nr 102, poz. 643, ze zm.; dalej: ustawa o TK) wykonania wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu – III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (sygn. akt III AUa 980/12).

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Zgodnie z art. 36 ust. 1 w związku z art. 49 ustawy TK skarga konstytucyjna podlega wstępnemu rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym, podczas którego Trybunał Konstytucyjny bada, czy spełnia ona warunki określone przez prawo, a także czy postępowanie wszczęte na skutek wniesienia skargi podlegałoby umorzeniu na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy o TK.

2. Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że analizowana skarga konstytucyjna nie spełnia konstytucyjnych i ustawowych kryteriów jej merytorycznego rozpoznania.

3. Skarżąca zakwestionowała konstytucyjność art. 9 ust. 2 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 2 u.s.u.s. Zgodnie z art. 9 ust. 2 u.s.u.s., osoba spełniająca warunki do objęcia obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi z kilku tytułów, o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 2, 4-6 i 10 tej ustawy, jest objęta obowiązkowo ubezpieczeniami z tego tytułu, który powstał najwcześniej. Może ona jednak dobrowolnie, na swój wniosek, być objęta ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi także z pozostałych, wszystkich lub wybranych tytułów lub zmienić tytuł ubezpieczeń, z zastrzeżeniem art. 9 ust. 7. Kwestionowany art. 6 ust. 1 pkt 2 u.s.u.s. stanowi zaś, że obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym podlegają, z zastrzeżeniem art. 8 i 9 tej ustawy, osoby fizyczne, które na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej są osobami wykonującymi pracę nakładczą.

4. W pierwszej kolejności Trybunał odniósł się do art. 2, art. 31 ust. 3, art. 64, art. 84 i art. 217 Konstytucji, które skarżąca wskazała jako samoistne wzorce kontroli w sprawie.

4.1. Odnośnie do art. 2 Konstytucji Trybunał przypomina, że przepis ten zasadniczo nie może stanowić samoistnej podstawy kontroli w trybie skargowym (zob. postanowienie pełnego składu TK z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00, OTK ZU nr 1/B/2002, poz. 60). Jak wielokrotnie podnoszono w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, art. 2 ustawy zasadniczej wyznacza jedynie standard kreowania przez ustawodawcę wolności i praw, nie wprowadzając jednocześnie konkretnej wolności czy konkretnego prawa (zob. np. wyroki TK z: 30 maja 2007 r., SK 68/06, OTK ZU nr 6/A/2007, poz. 53 oraz 10 lipca 2007 r., SK 50/06, OTK ZU nr 7/A/2007, poz. 75). Trybunał Konstytucyjny podkreśla, że o dopuszczalności stosowania art. 2 Konstytucji jako samoistnej podstawy indywidualnej kontroli konstytucyjności prawa nie może przesądzać okoliczność, że przepis ten może być samodzielną podstawą orzeczenia wydawanego w ramach kontroli generalnej (abstrakcyjnej). W tym ostatnim przypadku ocena ta nie jest bowiem uwarunkowana istnieniem praw podmiotowych konkretnego podmiotu, naruszonych zastosowaniem przez organ władzy publicznej niekonstytucyjnego przepisu (zob. np. postanowienie TK z 25 marca 2009 r., Ts 75/08, OTK ZU nr 2/B/2009, poz. 126).

4.2. Z kolei art. 31 ust. 3 Konstytucji nie wyraża w sposób pełny odrębnych wolności lub praw, a czyni to jedynie w sposób cząstkowy i uzupełniający, ściśle związany z innymi normami konstytucyjnymi. Jak wynika z tytułu podrozdziału, w którym został umiejscowiony, wyraża on ogólną zasadę dotyczącą konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela. Zasada ta odnosi się do „ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw”, nie jest więc podstawą odrębnego typu wolności lub prawa. Wynika z tego, że przepis ten nie formułuje samoistnego prawa podmiotowego o randze konstytucyjnej i zawsze musi być współstosowany z innymi normami Konstytucji (zob. przywołane postanowienie pełnego składu TK z 23 stycznia 2002 r., Ts 105/00).

4.3.Odnośnie do art. 64 Konstytucji Trybunał przypomina, że przepisy dotyczące obowiązku emerytalnego i rentowego nie odnoszą się do praw majątkowych, dlatego też wskazanie tego przepisu ustawy zasadniczej jako wzorca kontroli jest nieprawidłowe (zob. np. postanowienia TK z 5 listopada 2012 r. i 13 marca 2013 r., Ts 43/12, OTK ZU nr 2/B/2013, poz. 205 i 206).

4.4. Trybunał zwraca także uwagę na to, że art. 84 i art. 217 Konstytucji w świetle ugruntowanego orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego określają zakres tzw. władztwa podatkowego i zasady jego urzeczywistniania przez państwo. Nie gwarantują jednak wprost obywatelom czy innym podmiotom prawnym określonej wolności lub prawa konstytucyjnego, których ochrona mogłaby być samoistnym przedmiotem skargi konstytucyjnej spełniającej wymogi sformułowane w art. 79 ust. 1 Konstytucji (zob. postanowienie pełnego składu TK z 16 lutego 2009 r., Ts 202/06, OTK ZU nr 1/B/2009, poz. 23).
4.5. W związku z powyższym Trybunał Konstytucyjny postanowił odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej ze względu na niedopuszczalność orzekania (art. 39 ust. 1 pkt 1 in fine oraz art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK).

5.Ponadto,Trybunał stwierdza, że za odmową nadania dalszego biegu analizowanej skardze przemawiają także następujące powody.

5.1. Skarżąca zarzuca u.s.u.s. brak „określenia warunków pozwalających osobie prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą, a jednocześnie wykonującej pracę nakładczą, na dokonanie wyboru tytułu do ubezpieczenia społecznego oraz (…) pozostawienie organowi rentowemu szerokiego zakresu uznania w ocenie, czy osoba, o której mowa powyżej, podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu społecznemu z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej”, co w konsekwencji naruszać ma konstytucyjne „prawo do precyzyjnej normy podatkowej” oraz ingeruje w prawo własności.
Trybunał zauważa, że skarżąca kwestionuje odpowiedni brak regulacji normatywnej w u.s.u.s., która to regulacja umożliwiałaby poznanie warunków pozwalających na dokonanie wyboru tytułu do ubezpieczenia społecznego. Co do zasady, brak regulacji normatywnej oznacza, że mamy do czynienia z zaniechaniem prawodawczym. Badanie takich zaniechań oraz stwierdzenie naruszenia ustawy zasadniczej przez zaniechanie prawodawcze nie mieści się jednak w zakresie właściwości Trybunału Konstytucyjnego, co jednoznacznie wynika z art. 188 pkt 1-3 Konstytucji. Dlatego też – na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 in fine oraz art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK – należało odmówić nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w zakresie badania zgodności art. 9 ust. 2 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 2 u.s.u.s. z art. 2, art. 84 i art. 217, art. 64 oraz art. 31 ust. 3 Konstytucji ze względu na niedopuszczalność orzekania.

5.2. W dalszej kolejności Trybunał Konstytucyjny zauważa, że w uzasadnieniu skargi skarżąca prezentuje stanowisko, w myśl którego naruszenie jej praw podmiotowych wynika z niekonstytucyjności – będących podstawą wydanych w sprawie rozstrzygnięć – art. 9 ust. 2 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 1 u.s.u.s. Zdaniem skarżącej, sądy, stosując wskazane wyżej przepisy, „z założenia traktują umowę o pracę nakładczą, w ramach której chałupnik nie osiągnął przychodu w wysokości co najmniej 50% minimalnego wynagrodzenia, jako nieważną”. Natomiast „z art. 9 ust. 2 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 1 u.s.u.s. nie wynika w żaden sposób wymóg osiągania przez chałupnika co najmniej 50% minimalnego wynagrodzenia w celu skutecznego dokonania wyboru tytułu do ubezpieczenia. Wymóg ten został sformułowany dopiero w orzecznictwie Sądu Najwyższego w oparciu o treść § 3 ust. 1 rozporządzenia”.
W ocenie Trybunału Konstytucyjnego, należy zwrócić uwagę zarówno na treść kwestionowanych przepisów, jak i – niebędącego przedmiotem skargi konstytucyjnej – § 3 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą (Dz. U. z 1976 r. Nr 3, poz. 19, ze zm.; dalej rozporządzenie RM z 1975 r.). Przepis art. 9 ust. 2 analizowanej ustawy reguluje kwestię zbiegu tytułów ubezpieczenia społecznego m.in. w ten sposób, że w warunkach w nim określonych ubezpieczony ma prawo wyboru tylko jednego z tytułów, z jakiego chce podlegać ubezpieczeniu społecznemu. Artykuł 6 ust. 1 pkt 2 u.s.u.s. formułuje względem wskazanych w nim podmiotów obowiązek podlegania ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu. Zgodnie zaś z § 3 rozporządzenia RM z 1975 r., w umowie o pracę nakładczą strony określają minimalną miesięczną ilość pracy, której wykonanie należy do obowiązków wykonawcy. Ilość ta powinna być tak ustalona, aby jej wykonanie zapewniało uzyskanie co najmniej 50% najniższego wynagrodzenia za pracę. Istotnym elementem umowy o pracę nakładczą jest określenie minimalnej miesięcznej ilości pracy, a tym samym zapewnienie wykonawcy określonego wynagrodzenia, wynoszącego co najmniej 380 zł.
Z załączonych do akt sprawy orzeczeń sądów ubezpieczeń społecznych wynika, że z tytułu wykonywania pracy nakładczej firma „Doradztwo Podcerkiewny” zgłaszała skarżącą w okresie od 1 września 2006 r. do 28 lutego 2009 r. do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych – emerytalnego i rentowego. W imiennych raportach miesięcznych z tytułu zatrudnienia wnoszącej skargę płatnik składek wykazywał podstawę wymiaru składek w wysokości 28 zł oprócz miesięcy wrzesień - listopad 2006 r., za które wykazał podstawę wymiaru składek w wysokości 0,00 zł, i miesiąca grudnia 2006 r. – w wysokości 84 zł.
Kwoty te rażąco odbiegały od najniższej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, wynoszącej 1518,11 zł w czerwcu, lipcu oraz w sierpniu 2006 r. Dysproporcja pomiędzy składką, którą skarżąca byłaby zobowiązana zapłacić, gdyby nie zawarła umowy o pracę nakładczą, a składką rzeczywiście przez nią odprowadzaną, przemawiała wyraźnie za uznaniem, że nakładca nie był zainteresowany wykonaniem umowy przez wykonawcę. Świadczy to o tym, że zamiarem skarżącej, prowadzącej jednocześnie działalność gospodarczą, nie było osiągnięcie dodatkowych przychodów z wykonywanej pracy, a jedynie uzyskanie drugiego tytułu do ubezpieczeń społecznych, umożliwiającego opłacanie składek od jakiejkolwiek podstawy wymiaru. Skarżąca z tytułu pracy nakładczej osiągała przychód w kwocie znacznie niższej niż połowa minimalnego wynagrodzenia, która to kwota w odniesieniu do niej stanowiła podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne.
Organy orzekające w sprawie uznały, że cel zawarcia umowy o pracę nakładczą sprzeciwiał się właściwości tego stosunku, a zamiar, z jakim zawarto umowę, oraz praktyka jej wykonywania prowadziły do skutku polegającego na obejściu art. 6 i art. 18 u.s.u.s. przez uniknięcie obowiązkowego opłacania składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej od podstawy wymiaru wynoszącej 60% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Jednostronne pomniejszenie własnych zobowiązań przez wnioskodawcę z zachowaniem uprawnień do świadczeń ubezpieczeniowych było sprzeczne z zasadą równości stron stosunku ubezpieczenia społecznego.
Ponadto, tego typu postępowanie – zdaniem organów – przeczyło elementarnym zasadom dwustronnego zobowiązania stron objętych ryzykiem ubezpieczeniowym. Symboliczne określenie wymiaru pracy w pełni usprawiedliwia twierdzenie o nieważności umowy z powodu wady oświadczenia woli, jaką jest pozorność w rozumieniu art. 83 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93, ze zm.).
Powyższe przemawiało również za odmową nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej ze względu na niedopuszczalność orzekania (art. 39 ust. 1 pkt 1 in fine oraz art. 36 ust. 3 w związku z art. 49 ustawy o TK).

6. W odniesieniu do wniosku skarżącej o wstrzymanie w trybie art. 50 ust. 1 ustawy o TK wykonania wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu – III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (sygn. akt III AUa 980/12) Trybunał Konstytucyjny stwierdza, że postanowienie tymczasowe jest ściśle związane ze skargą konstytucyjną. Rozstrzygnięcie w sprawie wydania postanowienia tymczasowego jest rozstrzygnięciem akcesoryjnym. Wydanie postanowienia o odmowie nadania dalszego biegu skardze konstytucyjnej w niniejszej sprawie uniemożliwia zatem zastosowanie art. 50 ust. 1 ustawy o TK.
W tym stanie rzeczy, na podstawie art. 50 ust. 1 ustawy o TK, Trybunał Konstytucyjny postanowił nie uwzględnić wniosku.



Z wyżej przedstawionych powodów Trybunał Konstytucyjny postanowił jak w sentencji.