Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 640/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 lipca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
w sprawie z powództwa A. K.
przeciwko Spółce Mieszkaniowej Spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością w K.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 2 lipca 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 25 czerwca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym wyrokiem z 25 czerwca 2014 r. Sąd Apelacyjny zmienił wyrok
Sądu pierwszej instancji uwzględniający powództwo A. K. przeciwko Spółce
Mieszkaniowej Sp. z o.o. o ustalenie nieważności umowy najmu nr […] z 9 marca
2010 r. i oddalił powództwo.
W sprawie ustalone zostało między innymi, że przedmiotowa umowa najmu,
zawarta przez powódkę jako najemcę z poprzednikiem prawnym pozwanej jako
wynajmującym, dotyczyła części budynku przeznaczonej na hotel.
W toku niniejszego procesu strona pozwana w dniu 9 września 2013 r.
wniosła przeciwko powódce pozew w sprawie XIII GC …/13K o zasądzenie kwoty
499 073,39 zł z ustawowymi odsetkami tytułem czynszu najmu z umowy z 9 marca
2010 r. za okres od lutego 2011 r. do maja 2013 r. W sprawie tej powódka wnosząc
o oddalenie powództwa podniosła między innymi zarzut nieważności umowy najmu
z 9 marca 2010 r. z tych samych przyczyn, które wskazała w sprawie niniejszej.
Sąd Okręgowy rozważając kwestię istnienia interesu prawnego powódki,
w rozumieniu art. 189 k.p.c., nie podzielił stanowiska pozwanej, że powódka swój
interes prawny zrealizowała w sprawie XIII GC …/13K o świadczenie podnosząc
zarzut nieważności przedmiotowej umowy z tych samych przyczyn, co w sprawie
niniejszej. Stwierdził, że powódka w chwili wytoczenia powództwa w rozpoznawanej
sprawie, jak i w chwili zamknięcia rozprawy posiadała interes prawny, bowiem
w wytoczonej później przez stronę pozwaną sprawie XIII GC …/13/K dochodzone
jest tylko roszczenie o czynsz, wobec czego powódka nie może w niej
zabezpieczyć swojego interesu prawnego, który obejmuje także ustalenie, że nie
ciążą na niej również żadne inne obowiązki wynikające z zaskarżonej umowy
najmu. Zaspokojenie pełnego interesu prawnego może uzyskać tylko żądając
ustalenia nieważności tej umowy.
Sąd Apelacyjny nie podzielił tego stanowiska i stwierdził, że wytoczenie
przez stronę pozwaną powództwa o zapłatę czynszu najmu wyeliminowało interes
prawny powódki w niniejszej sprawie. Wskazał, że interes prawny w rozumieniu
art. 189 k.p.c. to obiektywna, a nie tylko hipotetyczna potrzeba uzyskania wyroku
3
odpowiedniej treści i istnieje on jedynie wtedy, gdy wytoczenie powództwa
o ustalenie w pełniejszym stopniu zaspokoi potrzebę uzyskania ochrony prawnej
niż jest to możliwe w drodze innych postępowań. Sąd Apelacyjny uznał, że zawisły
w toku niniejszej sprawy między stronami spór o zapłatę czynszu z umowy najmu
łączącej strony, obejmuje wszystkie istotne dla stron okoliczności związane
z tą umową i wyczerpuje wszystkie realnie istniejące, a nie jedynie hipotetyczne
roszczenia z kwestionowanej umowy. Wobec tego jest on właściwą płaszczyzną
do usunięcia niepewności co do ważności zawartej przez strony umowy.
Uznając zatem, że powódka w chwili wyrokowania w rozpoznawanej sprawie nie
miała interesu prawnego, oddalił powództwo.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach, powódka w ramach
pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie art. 189 k.p.c. przez błędną wykładnię
i przyjęcie braku jej interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie
nieważności przedmiotowej umowy najmu oraz art. 45 ust. 1 Konstytucji RP w zw.
z art. 189 k.p.c. przez niezastosowanie pierwszego przepisu i błędną wykładnię
drugiego w wyniku przyjęcia, że pozwana wytaczając przeciwko powódce w toku
niniejszego procesu powództwo o świadczenie doprowadziła do utraty przez
powódkę interesu prawnego w żądaniu ustalenia nieistnienia stosunku prawnego.
W ramach drugiej podstawy skarżąca zarzuciła naruszenie art. 382 w zw.
z art. 328 § 2 k.p.c. przez niewyjaśnienie w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
podstawy prawnej oraz nieustosunkowanie się do pozostałych zarzutów apelacji,
poza zarzutem naruszenia art. 189 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Niewątpliwie uzasadniony jest kasacyjny zarzut naruszenia art. 189 k.p.c.
Jak wielokrotnie wskazywał Sąd Najwyższy interes prawny, o którym mowa
w tym przepisie, należy rozumieć, jako obiektywnie występującą potrzebę ochrony
sfery prawnej powoda, którego prawa zostały lub mogą zostać zagrożone, bądź też
występuje stan niepewności co do istnienia lub treści tych praw. Interes prawny
powinien być pojmowany szeroko, jako potrzeba wprowadzenia pewności co do
istnienia określonego stosunku prawnego lub prawa, w celu zapewnienia powodowi
pełnej ochrony prawnej w zakresie wszystkich możliwych skutków prawnych,
4
jakie występują obecnie oraz jakie obiektywnie rzecz biorąc mogą wystąpić
w przyszłości, jako następstwa spornego stosunku prawnego lub prawa.
Ocena istnienia interesu prawnego wymaga zindywidualizowanych, elastycznych
kryteriów, uwzględniających celowościowe podstawy powództwa wytoczonego
w oparciu o art. 189 k.p.c., a jednym z tych kryteriów jest znaczenie, jakie wyrok
ustalający wywarłby na sytuację prawną powoda obecnie i w przyszłości.
O występowaniu interesu prawnego świadczy możliwość stanowczego zakończenia
tym wyrokiem sporu obecnie występującego, jak i sporów, które mogą
z kwestionowanego stosunku prawnego wystąpić w przyszłości, zaś przeciwko
istnieniu interesu prawnego przemawia możliwość uzyskania pełniejszej ochrony
praw powoda w drodze innego powództwa (porównaj między innymi wyroki
z 19 lutego 2002 r., IV CKN 769/00, OSNC 2003/1/13, z 30 listopada 2005 r. III CK
277/05, z 29 marca 2012 r. I CSK 325/11 i z 15 maja 2013 r. III CSK 254/12,
niepubl.).
W szczególności przyjmuje się, że jeżeli powodowi przysługuje dalej idące
powództwo o świadczenie, to w zasadzie nie ma on interesu prawnego
w wytoczeniu powództwa o ustalenie stosunku prawnego lub prawa. Również
wówczas, gdy przeciwko powodowi wytoczone zostało powództwo o świadczenie,
mające podstawę w stosunku prawnym, co do którego twierdzi on, że nie istnieje,
powód traci interes prawny w żądaniu ustalenia, jeżeli może w tamtym procesie
podnieść taki zarzut jako niweczący roszczenie. Jednakże zasada ta nie ma
charakteru bezwzględnego, bowiem niewątpliwie powód w takiej sytuacji nie traci
interesu prawnego jeżeli w jego interesie, niezwiązanym z wytoczonym przeciwko
niemu powództwie o świadczenie, leży wykazanie, że stosunek prawny nie istnieje,
a więc jeżeli wyrok w sprawie o świadczenie nie usunie niepewności w zakresie
wszelkich skutków prawnych, jakie wynikają lub mogą wyniknąć w przyszłości
ze stosunku prawnego, którego istnienie powód kwestionuje, (porównaj między
innymi wyroki Sądu Najwyższego z 8 marca 2001 r. I CKN 1111/00 i z 27 stycznia
2004 r. II CK 387/02 i z 21 marca 2006 r. VCSK 188/05, niepubl.).
Powód zachowuje zatem interes prawny do wytoczenia powództwa
o ustalenie nieistnienia stosunku prawnego, mimo przysługującego mu powództwa
o świadczenie lub mimo wytoczenia przeciwko niemu takiego powództwa przez
5
stronę przeciwną na podstawie spornego stosunku prawnego, jeżeli z tego
stosunku wynikają jeszcze inne, lub dalej idące skutki, których dochodzenie
w drodze powództwa o świadczenie nie jest możliwe lub nie jest jeszcze aktualne.
W takim wypadku tylko powództwo o ustalenie nieistnienia tego stosunku
prawnego może w sposób definitywny rozstrzygnąć niepewną sytuację prawną
powoda i zapobiec także na przyszłość możliwym sporom, a tym samym w sposób
pełny zaspokoić jego interes prawny (porównaj między innymi wyrok Sądu
Najwyższego z 30 października 1990 r. I CR 649/90 i wskazany wyżej wyrok
z 27 stycznia 2004 r. II CK 387/02, oraz postanowienie tego Sądu z 18 listopada
1992 r. III CZP 131/92, niepubl.).
W rozpoznawanej sprawie powódka żądała ustalenia nieistnienia stosunku
prawnego w postaci łączącej strony umowy najmu części budynku. Z umowy najmu
wynikają dla najemcy różnorodne prawa i obowiązki, w tym między innymi
obowiązek zapłaty czynszu najmu, dokonywanie bieżących napraw, dbania
o przedmiot najmu (art. 659, art. 662 § 2, art. 666 § 1 k.c.). Może również ciążyć na
nim obowiązek odszkodowawczy, w razie wyrządzenia szkody przez niewłaściwe
wykonywanie umowy najmu. Nie ulega zatem wątpliwości, że wbrew stanowisku
Sądu Apelacyjnego, możliwość podniesienia przez powódkę zarzutu nieistnienia
umowy najmu w wytoczonym przeciwko niej przez wynajmującego procesie
o czynsz najmu, nie zabezpiecza w pełni interesu prawnego powódki
realizowanego w rozpoznawanej obecnie sprawie o ustalenie nieistnienia stosunku
najmu. Nawet bowiem w razie uwzględnienia przez Sąd w sprawie o czynsz
zarzutu powódki nieistnienia umowy najmu i oddalenia z tego powodu powództwa
o czynsz, wyrok taki nie będzie wiążący w innych sprawach jakie mogą być
wytoczone na podstawie spornej umowy najmu (art. 365 k.p.c.). Nie załatwi zatem
wszystkich sporów jakie mogą powstać także w przyszłości na tle tej umowy, nie
zaspokoi więc interesu prawnego powódki w tak szerokim zakresie, jak może
to uczynić wyrok uwzględniający powództwo o ustalenie nieistnienia przedmiotowej
umowy najmu. Wytoczenie przez stronę pozwaną przeciwko powódce sprawy
o czynsz najmu nie spowodowało zatem utraty przez powódkę interesu prawnego
w żądaniu ustalenia nieistnienia umowy najmu, realizowanego w rozpoznawanej
sprawie. Brak interesu prawnego zachodzi bowiem wtedy, gdy to powodowi
6
przysługuje dalej idące powództwo o świadczenie, nie zaś wtedy, gdy strona
pozwana wystąpiła przeciwko niemu o zasądzenie jednego ze świadczeń, jakie
mogą wynikać ze spornej umowy, a wyrok wydany w tej sprawie nie rozstrzyga
definitywnie i w sposób wiążący strony oraz sądy w innych sprawach, kwestii
istnienia umowy najmu i nie zapobiega wystąpieniu na tle tej umowy sporów
w przyszłości.
Biorąc to pod uwagę Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 108 § 2
w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.