Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 683/14
POSTANOWIENIE
Dnia 9 lipca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Marta Romańska
w sprawie z wniosku L. H.
przy uczestnictwie M. H. i Skarbu Państwa - Naczelnika Urzędu Skarbowego w O.
o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia
o odrzuceniu spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 9 lipca 2015 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawczyni
od postanowienia Sądu Okręgowego w W.
z dnia 24 stycznia 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem z dnia 6 czerwca 2012 r. Sąd Rejonowy w O. odmówił
zatwierdzenia uchylenia się przez wnioskodawczynię L. H. od skutków niezłożenia
w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po mężu J. H. Apelację
wnioskodawczyni od tego orzeczenia Sąd Okręgowy w W. oddalił postanowieniem
z dnia 24 stycznia 2014 r. Sądy ustaliły, że mąż wnioskodawczyni J. H. zmarł 21
listopada 2009 r. i w tym dniu wnioskodawczyni została poinformowana o jego
śmierci przez pracownika opieki społecznej, małżonkowie od dwudziestu lat
pozostawali bowiem w faktycznej separacji. O długach podatkowych męża
dowiedziała się z otrzymanego w dniu 5 stycznia 2011 r. odpisu wniosku
o stwierdzenie nabycia spadku, złożonego przez Naczelnika Urzędu Skarbowego
w O., do którego dołączone były decyzje z dnia 24 czerwca 2008 r. ustalające
kilkudziesięciotysięczne zobowiązanie podatkowe spadkodawcy za lata 2003 i 2004.
Wniosek o zatwierdzenie uchylenia się od skutków niezłożenia w terminie
oświadczenia o odrzuceniu spadku po mężu wnioskodawczyni złożyła w dniu 6
lutego 2012 r., oświadczenie tej treści oraz oświadczenie o odrzuceniu spadku
wnioskodawczyni złożyła na rozprawie w dniu 3 kwietnia 2012 r. Sąd Rejonowy
uznał, że oświadczenie to zostało złożone po zawitym terminie rocznym z art. 88 §
2 k.c., biegnącym od dnia 5 stycznia 2011 r.
Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia faktyczne Sądu Rejonowego,
w szczególności ustalenie, że wnioskodawczyni dowiedziała się o istnieniu
i wysokości długu podatkowego zmarłego męża w dniu 5 stycznia 2011 r., z decyzji
ustalających wielkość zobowiązania podatkowego, załączonych do wniosku
o stwierdzenie nabycia spadku, w których wielkość zaległości podatkowych została
podana na pierwszej stronie pogrubioną czcionką. Sąd odwoławczy zauważył, że
o tym, iż jej mąż był zadłużony orientowała się jeszcze za jego życia, ponieważ
przychodzili do niej wierzyciele. Przyjmując, że zawity termin roczny do złożenia
oświadczenia, o którym mowa w art. 1019 k.c. biegł od 5 stycznia 2011 r., wniosek
o zatwierdzenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków niezłożenia oświadczenia
o odrzuceniu spadku zgłoszony 6 lutego 2012 r. był spóźniony. Sąd nie podzielił
zarzutu, że stan intelektualny wnioskodawczyni uzasadniał zastosowanie art. 5 k.c.
jako podstawy nieuwzględnienia upływu terminu do złożenia oświadczenia.
Nie znalazł też podstaw do stwierdzenia, że wnioskodawczyni znajdowała się
3
w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie
woli, a zarzut naruszenia art. 117 § 5 k.p.c. uznał za niepoddający się kontroli,
skoro postanowienie o oddaleniu wniosku o ustanowienie dla wnioskodawczyni
pełnomocnika mogło lecz nie zostało przez nią zaskarżone.
Wnioskodawczyni wniosła skargę kasacyjną od postanowienia Sądu
Okręgowego. Oparła ją na podstawie naruszenia prawa materialnego i zgłosiła
zarzut błędnej wykładni art. 88 § 2 k.c. polegającej na przyjęciu, iż błąd jest
kategorią obiektywną, a ocena jego wystąpienia sprowadza się do rozważenia
działania przeciętnie rozsądnego człowieka, w sytuacji gdy błąd jest kategorią
prawną subiektywną i wymaga uwzględnienia indywidualnych zdolności
poznawczych wnioskodawczyni, zarzuciła też nieprawidłowe niezastosowanie
art. 65 § 1 k.c. do oświadczenia o odrzuceniu spadku złożonego przez
wnioskodawczynię w dniu 27 kwietnia 2011 r., które Sąd Okręgowy winien, jej
zdaniem, potraktować jako oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych
niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku.
We wnioskach skarżąca domagała się uchylenia zaskarżonego
postanowienia Sądu Okręgowego w W. w całości i przekazania sprawy temu
Sądowi do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pierwszy zarzut podniesiony przez wnioskodawczynie, mimo formy
sugerującej kwestionowanie sposobu rozumienia przez Sąd Okręgowy art. 88 § 2
k.c., zwalcza w istocie ustalenia faktyczne. Podnoszone przez skarżącą argumenty
nie dotyczą – jak by wynikało z treści zarzutu – subiektywnej lub obiektywnej
koncepcji pojmowania błędu. Mimo niezbyt jasnej argumentacji Sądu drugiej
instancji, który z jednej strony zaakceptował stanowisko Sądu Rejonowego, że
wnioskodawczyni pozostawała w błędzie co do stanu majątkowego spadkodawcy
do chwili, kiedy dowiedziała się o jego zadłużeniu z dokumentów dołączonych do
wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, ale jednocześnie wskazał, iż o jego
niespłacanych zobowiązaniach wiedziała jeszcze za jego życia, ostatecznie Sąd
ten przyjął, że powódka pozostawała jednak w błędzie co do rzeczywistego stanu
spadku do czasu, kiedy uzyskała informację o znacznych długach podatkowych
męża. Tego wniosku prawnego Sądu Okręgowego wnioskodawczyni nie podważa.
4
Podnosi jedynie, że otrzymany odpis wniosku o stwierdzenie nabycia spadku nic w
jej stanie wiedzy nie zmienił, wobec czego nadal pozostawała w błędzie co do
stanu spadku, aż do czasu, kiedy pracownik pomocy społecznej objaśnił jej stan
rzeczywisty. Sądy obu instancji poczyniły jednak odmienne ustalenia odnoszące się
do informacji, jakie zawierały i przekazały wnioskodawczyni dokumenty dołączone
do tego wniosku. Ustalenie stanu wiedzy wnioskodawczyni po otrzymaniu przez
nią informacji zawartej w decyzjach podatkowych jest ustaleniem faktu, a wobec
tego nie może być kwestionowanie w postępowaniu kasacyjnym (art. 3983
§ 3
k.p.c.) inaczej niż w drodze wytknięcia uchybień procesowych, które mogły
spowodować nienależyte zebranie lub niekompletna ocenę materiału dowodowego.
Tymczasem wnioskodawczyni zarzuca jedynie naruszenie prawa materialnego,
wobec czego ustalony stan faktyczny jest wiążący dla Sądu Najwyższego
(art. 39813
§ 2 k.p.c.). W postępowaniu kasacyjnym skarżąca nie może więc
skutecznie twierdzić, że nie otrzymała odpisu decyzji podatkowych przy wniosku
o stwierdzenie nabycia spadku, ani też, że o długach podatkowych męża
dowiedziała się później, niż ustaliły to Sądy w niniejszej sprawie.
Drugim zarzutem podniesionym w skardze kasacyjnej jest zarzut naruszenia
art. 65 k.c. przy interpretacji pisma zawierającego oświadczenie o odrzuceniu
spadku, wystosowanego przez wnioskodawczynię do Sądu Rejonowego w O. w
dniu 27 kwietnia 2011 r., w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku
wszczętego na wniosek wierzyciela spadkodawcy. Sąd Okręgowy ocenił, że pismo
to nie wywarło żadnego skutku, ponieważ zawierało oświadczenie o odrzuceniu
spadku, przewidziane w art. 1015 k.c., jednak oświadczenie to złożone zostało po
upływie 6-miesięcznego terminu. Wnioskodawczyni podnosi natomiast, że kierując
tej treści oświadczenie do sądu prowadzącego postępowanie o stwierdzenie
nabycia spadku już po uzyskaniu informacji o długach męża, miała na celu
uchylenie się od skutków niezłożenia we właściwym czasie oświadczenia
o odrzuceniu spadku i tak należało jej pismo potraktować.
Nie budzi wątpliwości, że treść pism kierowanych do sądu również podlega
wykładni, mającej na celu ustalenie rzeczywistej woli i celu, jaki chciała osiągnąć
osoba wnosząca pismo. Czynności procesowe stron stanowią rodzaj czynności
prawnych. W wypadku czynności podejmowanych w formie pisemnej obowiązek
5
poddania ich treści ocenie pod kątem ustalenia ich rzeczywistego znaczenia wynika
z art. 130 § 1 zd. drugie k.p.c., zgodnie z którym mylne oznaczenie pisma
procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią przeszkody
do nadania mu biegu i rozpoznania go w trybie właściwym. W orzecznictwie Sądu
Najwyższego przepis ten uznawany jest za zalecenie rozpoznania pisma zgodnie
z jego treścią wyrażającą intencje autora, a wątpliwości można wyjaśnić w drodze
wykładni pisma lub przez wezwanie strony do ich wyjaśnienia (por. postanowienia
Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 2015 r., IV CZ 105/14, nie publ. i z dnia
14 listopada 2013 r., IV CZ 81/13, niepubl.). Wykładnia przebiegać powinna
zgodnie z regułami stosowanymi przy interpretacji oświadczeń woli (art. 65 k.c.).
Wyjaśnienia rzeczywistej intencji autora wymagają zwłaszcza pisma
sporządzone przez stronę działająca osobiście, bez profesjonalnego pełnomocnika.
Szczególnie dotyczy to czynności podejmowanych przez uczestnika postępowania
nie mającego doświadczenia ani wiedzy potrzebnej do formalnie poprawnego
formułowania oświadczeń i żądań (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia
19 kwietnia 1992 r., IV CSK 384/11, z dnia 7 lutego 2006 r., IV CZ 7/06, z dnia
23 marca 2006 r., III CZ 19/06 i z dnia 23 września 2009 r., I CZ 51/09, nie
publikowane). Stosując dyrektywy interpretacyjne z art. 65 § 1 k.c. przy ustalaniu
zamysłu wnoszącego określone pismo, należy uwzględnić nie tylko dosłowną treść,
ale także wszystkie okoliczności towarzyszące jego złożeniu wskazujące na motyw
działania autora i cel podjętej czynności (por. postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 4 kwietnia 2014 r., II CSK 410/13, nie publ.). Tego rodzaju oceny pisma
wnioskodawczyni, złożonego w dniu 27 kwietnia 2011 r. Sąd Okręgowy nie
przeprowadził, poprzestając na odniesieniu się do jego werbalnego brzmienia.
W art. 1019 k.c. ustawodawca określił zasady uchylenia się od skutków
prawnych złożenia lub niezłożenia oświadczenia w sprawie przyjęcia i jego rodzaju
bądź odrzucenia spadku. Oświadczenie o uchyleniu musi nastąpić przed sądem,
a spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy
też go odrzuca. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub
o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd. Czynność tę spadkobierca
może podjąć w odrębnym postępowaniu, może też jej dokonać w ramach
toczącego się postepowania spadkowego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
6
6 czerwca 2007 r., III CZP 53/07, OSNC 2008/7-8/78 i postanowienie z dnia
18 marca 2010 r., V CSK 337/09, nie publ.). Niewątpliwie kwestia intencji z jaką
skarżąca złożyła w dniu 27 kwietnia 2011 r. pismo skierowane do sądu
prowadzącego sprawę o stwierdzenie nabycia spadku powinna zostać zbadana
w tamtym postępowaniu, jednak nie oznacza to, że obecnie wnioskodawczyni nie
może powoływać się na to pismo i argumentować, iż chciała się w ten sposób
odwrócić skutki niezłożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.
Intencja pisma nie została wówczas wyjaśniona a samo pismo nie spowodowało
podjęcia żadnych czynności przez sąd. Nie jest to więc zagadnienie rozstrzygnięte.
Wskazane pismo wpłynęło z zachowaniem terminu z art. 88 § 2 k.c., którego
początek Sądy wyznaczyły na 5 stycznia 2011 r.
Zarzut niezastosowania art. 65 § 1 k.c. okazał się więc uzasadniony, wobec
czego zaskarżone postanowienie należało uchylić i przekazać sprawę do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego wynika z treści art. 108
§ 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 39821
k.p.c.