Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 376/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 lipca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski
SSN Maciej Pacuda (sprawozdawca)
Protokolant Ewa Wolna
w sprawie z odwołania M. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o zasiłek macierzyński,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 9 lipca 2015 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K.
z dnia 15 kwietnia 2014 r.,
1) oddala skargę kasacyjną,
2) zasądza od ubezpieczonej na rzecz organu rentowego
kwotę 120 (sto dwadzieścia) złotych tytułem kosztów zastępstwa
prawnego w postępowaniu kasacyjnym.
UZASADNIENIE
2
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 12 grudnia 2012 r. ustalił,
że podstawa wymiaru zasiłku macierzyńskiego dla ubezpieczonej M. S., za okres
od dnia 17 sierpnia 2012 r. do dnia 10 lutego 2013 r., wynosi 388,31 zł.
Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 24 września 2013 r. oddalił odwołanie
wniesione przez ubezpieczoną od tej decyzji.
Sąd Rejonowy ustalił, że ubezpieczona M. S. prowadziła pozarolniczą
działalność gospodarczą, polegającą na prowadzeniu kancelarii adwokackiej,
nieprzerwanie od dnia 1 października 2011 r. do dnia 26 sierpnia 2012 r. Z tego
tytułu dokonała zgłoszenia do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych
emerytalnego i rentowego, zdrowotnych oraz do dobrowolnego ubezpieczenia
chorobowego od dnia 1 października 2011 r. W dniu 8 czerwca 2012 r.
ubezpieczona złożyła z kolei w organie rentowym druk ZUS ZWUA, rezygnując z
podlegania dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu od dnia 1 stycznia 2012 r.
W dniu 8 sierpnia 2012 r. ubezpieczona wpłaciła kwotę 2.892,68 zł tytułem
składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe za lipiec tego roku, deklarując
podstawę wymiaru składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe w kwocie
9.115,23 zł. Należna od tej podstawy składka wynosiła jednak 2.907,75 zł. W dniu
10 września 2012 r., tj. po obowiązującym terminie, ubezpieczona opłaciła różnicę
w kwocie 15,07 zł. Natomiast w dniu 18 czerwca 2013 r. złożyła fakturę korygującą
za lipiec 2013 r., zmieniając zadeklarowaną wcześniej wysokość podstawy wymiaru
składki z kwoty 9.115,23 zł na kwotę 8.500,00 zł. Ubezpieczona opłaciła składki na
dobrowolne ubezpieczenie chorobowe za sierpień 2012 r. w obowiązującym
terminie i w pełnej wysokości. W dniu 10 sierpnia 2012 r. złożyła zaś wniosek o
przystąpieniu do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, wskazując jako datę
przystąpienia do tego ubezpieczenia dzień 1 lipca 2012 r.
Powołując się na tak ustalony stan faktyczny sprawy, Sąd pierwszej instancji
zważył, że istotą sporu w tej sprawie było ustalenie daty, od której ubezpieczona
podlegała dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu. Zdaniem ubezpieczonej,
podlegała ona dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu od dnia 1 lipca 2012 r.
z uwagi na opłacenie w dniu 8 sierpnia 2012 r. składki za lipiec 2012 r., natomiast
zdaniem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych objęcie ubezpieczonej dobrowolnym
3
ubezpieczeniem chorobowym nastąpiło od dnia 10 sierpnia 2012 r., kiedy to złożyła
ona wniosek o objęcie przedmiotowym ubezpieczeniem.
Sąd pierwszej instancji wywiódł z art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych oraz art. 14 ust. 1 i 1a tej
ustawy, że w przypadku wcześniejszego ustania tytułu podlegania dobrowolnemu
ubezpieczeniu chorobowemu ponowne objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym wymaga złożenia nowego wniosku przez zainteresowanego.
Posiłkując się orzecznictwem Sądu Najwyższego, Sąd pierwszej instancji stwierdził
również, że wniosek o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym nie
może być złożony w sposób dorozumiany, lecz ma być wyraźny i jednoznaczny.
Nie jest więc wystarczające samo opłacanie przez zainteresowanego składek na to
ubezpieczenie oraz przyjmowanie tych składek przez organ rentowy.
Sąd Rejonowy stwierdził zatem, że skoro ubezpieczona złożyła wniosek o
przystąpieniu do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego w dniu 10 sierpnia
2012 r., to objęcie jej tym ubezpieczeniem nastąpiło od tego właśnie dnia. Fakt,
że wcześniej, czyli w dniu 8 sierpnia 2012 r. opłaciła ona składkę za lipiec 2012 r.
jest natomiast dla ustalenia daty objęcia dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym bez znaczenia, skoro ubezpieczona w dniu 8 czerwca 2012 r.
wyrejestrowała się z dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, a ponowne jej
zarejestrowanie wymagało złożenia nowego wniosku, gdyż samo opłacenie składki
na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe w dniu 8 sierpnia 2012 r., czyli po ustaniu
w czerwcu 2012 r. dobrowolnego tytułu ubezpieczenia, nie powoduje trwania
ochrony.
Sąd pierwszej instancji stwierdził również, że skoro ubezpieczona złożyła
wniosek o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym w formie dokumentu
ZUS ZUA w dniu 10 sierpnia 2012 r., to ten wniosek był wyraźnym i jednoznacznym
przejawem jej woli zgłoszenia się do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego i
nie ma podstaw, aby poszukiwać dorozumianego złożenia wniosku przez
wcześniejsze opłacenie składki. Sąd Rejonowy wyjaśnił również, że art. 14 ust. 1
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wskazuje jako datę objęcia
dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym datę złożenia wniosku i że nie jest
możliwe objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem, w tym także chorobowym,
4
od wcześniejszej daty niż data, w której wniosek został zgłoszony. Ubezpieczona
zgłosiła wniosek o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym odrębnie,
niezależnie od objęcia ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym (którym została
objęta z dniem 1 października 2011 r.), ponieważ w międzyczasie wyrejestrowała
się z dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego. W takiej sytuacji ponowne objęcie
dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym nie może być dokonane z datą
wcześniejszą niż data złożenia wniosku, a dniem objęcia dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym będzie data, w której wniosek o objęcie dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym niezależny od złożenia wniosku o objęcie
ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym został złożony.
Na marginesie Sąd pierwszej instancji podniósł również, że ubezpieczona
bezspornie opłaciła składkę od zadeklarowanej pierwotnie kwoty w zaniżonej
wysokości i nie kwestionowała, że dopłaciła pozostałą część składki po terminie,
tj. we wrześniu 2012 r. Dlatego, „nawet przy przyjęciu interpretacji słuszności
dorozumianego objęcia ubezpieczeniem nie mogła zostać objęta dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym od dnia 1 lipca 2012 r., a co najwyżej od miesiąca,
za który opłaciła składkę w prawidłowej wysokości i terminie”.
W następstwie ustalenia, że ubezpieczona została objęta dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym od dnia 10 sierpnia 2012 r. i że jej prawo do zasiłku
macierzyńskiego powstało w dniu 27 sierpnia 2012 r., Sąd Rejonowy uznał, że do
ubezpieczonej nie mają zastosowania reguły z art. 48 ust.1 i odpowiednio
stosowany art. 36 ust. 2 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Sąd wyjaśnił, że reguł tych nie
stosuje się do ubezpieczonej, której prawo do świadczeń powstało w pierwszym
miesiącu po przystąpieniu do ubezpieczenia, w związku z czym okres
ubezpieczenia przed urodzeniem dziecka nie trwał przez co najmniej jeden pełny
miesiąc. Podstawę wymiaru zasiłku macierzyńskiego, do którego prawo powstało w
pierwszym miesiącu kalendarzowym niepoprzedzonego innym ubezpieczeniem
dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego z tytułu prowadzenia działalności
gospodarczej, określa art. 49 pkt 1 ustawy z 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa jako najniższą
podstawę wymiaru składek na to ubezpieczenie po odliczeniach, o których mowa w
5
art. 3 pkt 4 tej ustawy, bez względu na wysokość kwoty zadeklarowanej na
podstawie art. 18 ust. 8 lub art. 18a ust. 1 u.s.u.s.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 15
kwietnia 2014 r. oddalił apelację wniesioną przez ubezpieczoną od wyroku Sądu
pierwszej instancji, uznając wszystkie sformułowane w tej apelacji zarzuty za
bezpodstawne.
Zdaniem Sądu Okręgowego, opisany w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
stan faktyczny potwierdza jednoznacznie, że ubezpieczona, podlegająca
dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu w związku z prowadzoną
działalnością gospodarczą i zgłoszeniem dokonanym w dniu 29 września 2011 r.,
złożyła następnie w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, w dniu 8 czerwca
2012 r., druk ZUS ZWUA, rezygnując z opłacania składki na dobrowolne
ubezpieczenie chorobowe od dnia 1 stycznia 2012 r. Jak oświadczyła w Sądzie
pierwszej instancji, wyrejestrowania dokonała w celu podniesienia podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenia chorobowe. Ta czynność ubezpieczonej
spowodowała, że zgodnie z art. 14 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, ustało ex lege dobrowolne ubezpieczenie chorobowe ubezpieczonej
nie wcześniej niż od dnia, w którym wniosek został złożony, tj. od dnia 8 czerwca
2012 r.
Nie jest kwestią, że po wskazanej wyżej dacie pierwsze czynności
ubezpieczonej mające na celu ponowne uzyskanie tytułu do dobrowolnego
ubezpieczenia chorobowego (w sytuacji gdy innego tytułu do tego ubezpieczenia
nie posiadała), zostały podjęte przez nią w dniu 8 sierpnia 2012 r. i polegały na tym,
że bez uprzedniego wniosku o objęcie takim ubezpieczeniem, niezbędnego według
ustawy do objęcia dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym, ubezpieczona
wpłaciła na rachunek ZUS składkę na ubezpieczenie chorobowe z tytułu
dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego w wysokości 2.892,68 zł, która według
treści przelewu była składką na ubezpieczenie chorobowe za lipiec 2012 r.
Bezsporne jest też, że wniosek o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem
ubezpieczona wypełniła i złożyła dopiero w dniu 10 sierpnia 2012 r.
Sąd Okręgowy podkreślił, że „subsumcja prawna tych bezspornych faktów”
potwierdza, że wskutek uprzedniego dobrowolnego wyrejestrowania się przez
6
ubezpieczoną z dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego i wygaśnięcia w
okolicznościach z art. 14 ust. 2 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
tytułu ubezpieczenia chorobowego oraz braku jakiegokolwiek innego tytułu
ubezpieczenia chorobowego po dacie wyrejestrowania, ponowne objęcie
ubezpieczonej dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym na zasadach ustawy o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa, nastąpiło (według bezwzględnie wiążącej normy art. 14 ust. 1 i 1a
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) nie wcześniej niż od dnia, w którym
wniosek został zgłoszony. Wbrew temu, co sugeruje ubezpieczona, ani art. 14
ust. 1, ani art. 14 ust 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, ani żadne
inne przepisy tej ustawy lub ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa nie przewidują natomiast objęcia
osób, które mogą podlegać dobrowolnym ubezpieczeniom chorobowym, od daty
wcześniejszej niż data złożenia wniosku. Osoby te mogą we wniosku wskazać inną
(późniejszą) datę zgłoszenia, ale tylko wtedy, gdy dokonały zgłoszenia do
ubezpieczenia emerytalnego i rentowego w terminie określonym w art. 36 ust. 4
ustawy (art. 14 ust 1a u.s.u.s.). Taki stan prawny oznacza, że nawet gdyby
ubezpieczona złożyła wymagany przez ustawę wniosek o objęcie dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym w tej samej dacie, gdy na rachunek ZUS wpłaciła
składkę z prawnie irrelewantną deklaracją w przelewie, że jest to składka za lipiec
2014 r., czyli w dniu 8 sierpnia 2012 r., to i tak, zgodnie z bezwzględnie ważącymi
przepisami ustawy, dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym zostałaby objęta
nie wcześniej niż od tego dnia. Poprawne jest zatem ustalenie Sądu pierwszej
instancji, że w sytuacji, gdy zdarzenie uzasadniające wypłatę zasiłku
macierzyńskiego wystąpiło w dniu 27 sierpnia 2012 r., czyli przed upływem pełnego
miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia chorobowego (liczonego od daty, w której
ubezpieczona na wniosek objęta została w sierpniu 2012 r. dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym), to podstawą wymiaru zasiłku macierzyńskiego dla
ubezpieczonej była, zgodnie z art. 52 w związku z art. 49 ust. 1 pkt 1 ustawy o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa, najniższa podstawa wymiaru zasiłku macierzyńskiego, czyli kwota
wskazana w decyzji ZUS.
7
Sąd Okręgowy stwierdził również, że skoro do powstania tytułu do
dobrowolnego ubezpieczenia społecznego ustawa wymaga złożenia wniosku i
opłacenia należnych składek w terminie określonym w ustawie, to bez znaczenia
dla rozstrzygnięcia tego sporu jest to, iż ubezpieczona bez złożenia wniosku
wpłaciła na konto ZUS jakąś kwotę z informacją, że jest to składka za miesiąc
kalendarzowy poprzedzający miesiąc, w którym nastąpiła wpłata i będąca tego
konsekwencją okoliczność, że w ewidencji prowadzonej przez ZUS, w wykazie
obejmującym dane na temat faktu i wielkości opłaconych składek w miesiącach
lipcu i sierpniu 2012 r., została zamieszczona informacja wskazująca realne
wartości kwot wpłaconych przez ubezpieczoną na konto ZUS jako składki. Dlatego
Sąd drugiej instancji oddalił wniosek dowodowy ubezpieczonej, zgłoszony dopiero
na rozprawie apelacyjnej, powołując się w tym zakresie na art. 381 k.p.c. w zw. z
art. 327 k.p.c.
W opinii Sądu Okręgowego, nie ma także uzasadnienia w normatywnej treści
przepisów sformułowany w apelacji zarzut naruszenia przez Sąd Rejonowy art. 49
ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby
i macierzyństwa. Niesporny stan faktyczny i systemowa wykładnia tego przepisu na
tle pozostałych przepisów o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa i ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych potwierdzają bowiem, że na mocy art. 52 ustawy o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa,
właśnie na podstawie tego przepisu należało ustalić podstawę wymiaru zasiłku
macierzyńskiego dla ubezpieczonej w okresie objętym kwestionowaną w odwołaniu
decyzją.
Ubezpieczona M. S. wniosła skargę kasacyjną od wyroku Okręgowego z
dnia 15 kwietnia 2014 r., zaskarżając ten wyrok w całości i zarzucając mu w
pierwszej kolejności naruszenie przepisów postępowania, to jest:
(-) art. 378 § 1 k.p.c. w związku z art 391 § 1 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c., przez
brak wskazania w uzasadnieniu orzeczenia Sądu Okręgowego podstawy prawnej
skutkującej brakiem możliwości uznania objęcia ubezpieczonej dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym do dnia 1 lipca 2012 r., mimo że - zgodnie z art. 36
ust. 5 w związku z art. 14 ust. 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych –
8
„objęcie dobrowolnie ubezpieczeniem chorobowym następuje od dnia wskazanego
we wniosku gdy zgłoszenie do ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostanie
dokonane w terminie określonym w art. 36 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, co też ubezpieczona uczyniła przed dniem 7 października 2011 r.
przystępując do ubezpieczenia społecznego”,
(-) art. 226 k.p.c. w związku z art. 228 § 2 k.p.c., art 229 k.p.c., art. 233 k.p.c.
i art. 381 k.p.c., przez oddalenie wniosku dowodowego ubezpieczonej przez Sąd
drugiej instancji, mimo że „potrzeba powołania na wniosek dowodowy wynikła
później celem potwierdzenia dokonania (faktu przyznanego prze stronę przeciwną)
wpłaty na ubezpieczenia chorobowe za pełny miesiąc lipiec 2012 r.”.
Skarżąca powołała się również na naruszenie przepisów prawa
materialnego, to jest:
(-) art. 14 ust. 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, przez błędną
wykładnię to jest przyjęcie, że nie jest możliwe objęcie dobrowolnie
ubezpieczeniem chorobowym od dnia wskazanego we wniosku w sytuacji, gdy
dokonanie zgłoszenia ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostało dokonane w
terminie określonym w art. 36 ust. 4 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
a art. 14 ust. 1a ustawy wskazuje, że objęcie dobrowolnie ubezpieczeniem
chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku;
(-) art. 11 ust. 2 w związku z 14 ust. 1 i 1a ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, przez błędną wykładnię, to jest przyjęcie, że „nie jest możliwym
objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym w sposób dokonania wpłaty
składki na ubezpieczenie chorobowe i brak kwestionowania przedmiotowej wpłaty
przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako świadczenia nienależnego wobec
braku uprzedniego złożenia wniosku o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym”; przyjęcie, że wniosek o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym wymaga obligatoryjnie złożenia pisemnego wniosku, co nie wynika z
żadnego przepisu ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a ewentualny
skutek pisemnego wniosku zgodnie z art. 36 ust. 7 ustawy dotyczy potwierdzenia
prawdziwości danych zwartych w zgłoszeniu, a nie do konstytutywnego powstania
prawa do objęcia ubezpieczeniem chorobowym,
9
(-) art. 36 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, przez błędną
wykładnię, to jest przyjęcie, że nie jest możliwe złożenie wniosku o objęcie
ubezpieczeniem chorobowym w sposób dorozumiany - przez dokonanie wpłaty
należności za dany miesiąc celem objęcia ubezpieczeniem chorobowym, co
niewątpliwie stanowi „wniosek o objęcie ubezpieczeniem chorobowym”,
(-) art. 49 ust. 1 pkt 1 ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
społecznego w razie choroby i macierzyństwa w związku z art. 20 ust. 1 i 2 i w
związku z art. 18 ust. 1, 1a i 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, przez
niewłaściwe zastosowanie, to jest przyjęcie, że podstawę wymiaru zasiłku dla
ubezpieczonej stanowi najniższa podstawa wymiaru składek, mimo że
ubezpieczona była objęta wnioskiem o ubezpieczenie chorobowe od dnia 1 lipca
2012 r. (który złożyła w dniu 10 sierpnia 2012 r., wskazując na objęcie
ubezpieczeniem chorobowym od dnia 1 lipca 2012 r.), zgodnie z art. 11 ust. 2 w
związku z art. 14 ust. 1 i 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz w
związku z dokonaniem płatności niekwestionowanej przez Zakład Ubezpieczeń
Społecznych na ubezpieczenie chorobowe za miesiąc lipiec 2012 r. zgodnie z
wnioskiem z dnia 10 sierpnia 2012 r., skutkującej objęciem ubezpieczeniem
chorobowym od dnia 1 lipca 2012 r. w wysokości innej, aniżeli wskazana w art. 49
ust. 1 pkt 1 „ustawy macierzyńskiej” z dnia 25 czerwca 1999 r. w związku z art. 20
ust. 1 i 2, w związku z art. 18 ust. 1, 1a i 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych;
(-) art. 49 ust. 1 pkt 1 „ustawy macierzyńskiej”, przez niewłaściwe
zastosowanie, to jest przyjęcie, że podstawę wymiaru zasiłku stanowi dla
ubezpieczonych, dla których określono najniższą podstawę wymiaru składek,
najniższa miesięczna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, w
sytuacji gdy nie dokonano objęcia dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym,
przez co nie określono najniższej podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie
chorobowe, a dyspozycja art. 49 ust. 1 pkt 1 „ustawy macierzyńskiej” in fine w
zakresie sformułowania „dla ubezpieczonych, dla których określono najniższą
podstawę wymiaru składek” nie odnosi się do składek ubezpieczenia emerytalnego
i rentowego, a może odnosić się do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego.
10
Powołując się na tak sformułowane zarzuty kasacyjne, skarżąca wniosła o
„uchylenie w całości zaskarżonego orzeczenia Sądu Okręgowego z dnia 15
kwietnia 2014 r. i zmianę zaskarżonego orzeczenia w całości przez orzeczenie, że
podstawę wymiaru zasiłku ubezpieczonej stanowi kwota zadeklarowana przez
ubezpieczoną od 1 lipca 2012 r. do 27 sierpnia 2012 r., tj. 8 500 zł, względnie o
uchylenie zaskarżonego orzeczenia Sądu Okręgowego z dnia 15 kwietnia 2014 r. w
całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej instancji”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw. Jest ona oparta na
zarzutach sformułowanych w ramach obu podstaw zaskarżenia. Dlatego też Sąd
Najwyższy uważa za stosowane ustosunkować się w pierwszej kolejności do
podniesionych w skardze zarzutów naruszenia przepisów postępowania (art. 3983
§
1 pkt 2 k.p.c.).
Wstępnie Sąd Najwyższy stwierdza, że są one wadliwie skonstruowane,
gdyż dla zachowania prawidłowej formy skargi kasacyjnej opartej na podstawie z
art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. konieczne jest nie tylko wskazanie przepisów
postępowania, które miały zostać naruszone i określenie, na czym to naruszenie
polegało, ale także przedstawienie wywodu wykazującego, że uchybienie to mogło
mieć istotny wpływ na wynik sprawy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 maja
2013 r., IV CSK 664/12, LEX nr 1365726, a także postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 11 marca 1997 r., III CKN 13/97, OSNC 1997 nr 8, poz. 114
oraz powołane tam orzeczenia). Nie chodzi przy tym o czysto teoretyczną
możliwość takiego wpływu lecz o wykazanie, że w okolicznościach danej sprawy
ten wpływ był realny. Tymczasem skarżąca nie tylko w ogóle nie podejmuje próby
wykazania, że taki był skutek naruszenia powołanych przez nią przepisów
postępowania, ale nawet nie deklaruje, że naruszenie owych przepisów mogło mieć
istotny wpływ na wynik sprawy.
Niezależnie od powyższych stwierdzeń Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, iż
nie jest zrozumiałe, dlaczego skarżąca powołuje się na naruszenie przez Sąd
drugiej instancji art. 378 § 1 k.p.c., jeśli zważyć, że wynikający z art. 378 § 1 zdanie
11
pierwsze k.p.c. obowiązek rozpoznania sprawy w granicach apelacji oznacza zakaz
wykraczania przez sąd drugiej instancji poza te granice oraz nakaz wzięcia pod
uwagę i rozważenia wszystkich podniesionych w apelacji zarzutów i wniosków.
Tymczasem skarżąca wiąże zarzut naruszenia powołanego przepisu z
niewskazaniem przez Sąd drugiej instancji „podstawy prawnej skutkującej brakiem
możliwości uznania objęcia Ubezpieczonej dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym od dnia 1 lipca 2012 r.”, a więc, jak się zdaje, nie z wadliwym
procedowaniem, lecz z błędem na etapie subsumcji polegającym na
niezastosowaniu odpowiedniego do ustalonych okoliczności faktycznych sprawy
przepisu prawa materialnego.
Z tych samych przyczyn za nieuzasadniony należy uznać także zarzut
naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art 391 § 1 k.p.c. Wypada dodać, że
zgodnie z treścią tych przepisów uzasadnienie wyroku wydanego przez sąd drugiej
instancji powinno w szczególności zawierać wskazanie podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia, a mianowicie: ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione,
dowodów, na których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił
wiarygodności i mocy dowodowej, oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku z
przytoczeniem przepisów prawa. W przypadku oddalenia apelacji i podzielenia w
całości ustaleń faktycznych i oceny dowodów dokonanych przez sąd pierwszej
instancji, sąd apelacyjny nie musi jednak ponownie przytaczać tych samych ustaleń
i tej samej oceny prawnej owych ustaleń. Naruszenie przez sąd drugiej instancji art.
328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. może zatem stanowić
usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej tylko wtedy, gdy uzasadnienie
zaskarżonego wyroku nie posiada wszystkich koniecznych elementów
konstrukcyjnych, bądź zawiera tak kardynalne braki, które uniemożliwiają kontrolę
kasacyjną tego wyroku (por. pośród wielu wyrok Sądu Najwyższego z 9 marca
2006 r., I CSK 147/05, LEX nr 190753). Zdaniem Sądu Najwyższego, uzasadnienie
zaskarżonego wyroku Sądu Okręgowego w oczywisty sposób nie zawiera takich
braków. Ponadto, wbrew stanowisku skarżącej, Sąd drugiej instancji wyjaśnił w nim
podstawę prawną swego rozstrzygnięcia, podkreślając między innymi, że „wskutek
uprzedniego dobrowolnego wyrejestrowania się przez odwołującą z dobrowolnego
ubezpieczenia chorobowego i wygaśnięcia w okolicznościach z art. 14 ust. 2 pkt 1
12
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych tytułu ubezpieczenia chorobowego
oraz braku jakiegokolwiek innego tytułu ubezpieczenia chorobowego odwołującej
po dacie wyrejestrowania, ponowne objęcie odwołującej dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym na zasadach z ustawy o świadczeniach pieniężnych
z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, nastąpiło (według
bezwzględnie wiążącej normy z art. 14 ust.1 i 1a ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych) nie wcześniej niż od dnia, w którym wniosek został zgłoszony”. Sąd
Okręgowy podniósł również, że „na mocy art. 52 ustawy o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (…),
przy braku szczególnej regulacji dotyczącej podstawy wymiaru zasiłku
macierzyńskiego w stanie faktycznym, w jakim znalazła się M. S.”, podstawa
wymiaru zasiłku macierzyńskiego dla odwołującej się w okresie objętym
kwestionowaną w odwołaniu decyzją winna zostać ustalona zgodnie z art. 49
ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby
i macierzyństwa.
Nie jest uzasadniony także zarzut naruszenia art. 226 k.p.c. w związku z
art. 228 § 2 k.p.c., art 229 k.p.c., art. 233 k.p.c. i art. 381 k.p.c., którego skarżąca
upatruje w oddaleniu przez Sąd drugiej instancji wniosku dowodowego mającego
na celu potwierdzenie dokonania (przyznanego przez stronę przeciwną) wpłaty
składki na ubezpieczenie chorobowe za pełny miesiąc lipiec 2012 r. Abstrahując
bowiem od tego, że poza art. 381 k.p.c. wszystkie wymienione w ramach tego
zarzutu przepisy postępowania zostały powołane przez skarżącą w sposób
oczywiście błędny, gdyż art. 226 k.p.c. stanowi jedynie o prawie strony do
odwołania się od zarządzeń przewodniczącego wydanych w toku rozprawy, a więc
nie może dotyczyć postępowania apelacyjnego, natomiast art. 228 § 2 k.p.c. i
art. 229 k.p.c. określają właśnie przypadki, w których nie jest wymagane
przeprowadzanie dowodu (co do faktów znanych sądowi urzędowo oraz
przyznanych przez stronę przeciwną), należy podkreślić, iż Sąd Okręgowy wyjaśnił
przyczyny oddalenia wniosku dowodowego skarżącej, powołując się na brak
wpływu dowodu będącego przedmiotem owego wniosku na rozstrzygnięcie sprawy,
a skarżąca nie przeciwstawiła temu stwierdzeniu jakichkolwiek argumentów.
Uzasadnienie zarzutów ocenianej skargi kasacyjnej ogranicza się bowiem
13
wyłącznie do zarzutów sformułowanych w ramach pierwszej podstawy zaskarżenia
(art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.). Z kolei zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. w ogóle nie
może być podstawą skargi kasacyjnej, gdyż bez wątpienia przepis ten dotyczy
ustalenia faktów i oceny dowodów (art. 3983
§ 3 k.p.c.).
W ocenie Sądu Najwyższego, nie są usprawiedliwione również zarzuty
naruszenia prawa materialnego.
Stosownie do art. 11 ust. 2 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, osoby prowadzące pozarolniczą działalność
gospodarczą, objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi,
podlegają ubezpieczeniu chorobowemu jedynie dobrowolnie, na swój wniosek.
W myśl art. 36 ust. 3 powołanej ustawy obowiązek zgłoszenia do ubezpieczeń
społecznych osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą, o których
mowa w art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy systemowej, należy do tych osób. Zgodnie z
art. 36 ust. 5 ustawy, osoby, które są obejmowane ubezpieczeniami społecznymi
na zasadach dobrowolności, zgłaszają wniosek o objęcie ich ubezpieczeniem w
terminie przez siebie wybranym, z tym że objęcie ich tymi ubezpieczeniami
następuje od dnia wskazanego we wniosku, jednakże nie wcześniej niż od dnia,
w którym wniosek został zgłoszony (art. 14 ust. 1 ustawy). Wyjątek od tej zasady
zawiera art. 14 ust. 1a, na podstawie którego objęcie dobrowolnie ubezpieczeniem
chorobowym następuje od dnia wskazanego we wniosku tylko wówczas,
gdy zgłoszenie do ubezpieczeń emerytalnego i rentowych zostanie dokonane w
terminie określonym w art. 36 ust. 4, to znaczy w terminie 7 dni od daty powstania
obowiązku ubezpieczenia. Dobrowolne ubezpieczenie ustaje z kolei w
okolicznościach wymienionych w art. 14 ust. 2 ustawy, tj.: 1) od dnia wskazanego
we wniosku o wyłączenie z tych ubezpieczeń, nie wcześniej jednak niż od dnia,
w którym wniosek został złożony; 2) od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego,
za który nie opłacono w terminie składki należnej na to ubezpieczenie –
w przypadku osób prowadzących pozarolniczą działalność i osób z nimi
współpracujących, duchownych oraz osób wymienionych w art. 7; w uzasadnionych
przypadkach Zakład, na wniosek ubezpieczonego, może wyrazić zgodę na
opłacenie składki po terminie, z zastrzeżeniem ust. 2a; 3) od dnia ustania tytułu
podlegania tym ubezpieczeniom.
14
Dokonując wykładni powołanych wyżej przepisów, Sąd Najwyższy w wyroku
z dnia 8 sierpnia 2001 r., II UKN 518/00 (OSNP 2003 nr 10, poz. 257), wydanym w
stanie faktycznym, w którym dobrowolne ubezpieczenie chorobowe
ubezpieczonego ustało z mocy prawa wskutek niedotrzymania ustawowego terminu
zapłaty należnych składek na ten rodzaj ubezpieczenia, wyjaśnił, że ponowne
objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym wymaga złożenia w tym
zakresie ponownego wniosku przez zainteresowanego. Wykładnia językowa art. 11
ust. 2 oraz art. 14 ust. 1 i 1a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych wskazuje
bowiem na konieczność złożenia przez ubezpieczonego odpowiedniego wniosku
jako warunku objęcia dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym. Pogląd ten
został następnie podtrzymany w wyroku z dnia 29 marca 2012 r., I UK 339/11
(OSNP 2013 nr 5-6, poz. 68), w uzasadnieniu którego Sąd Najwyższy podkreślił,
że w każdym przypadku ustania tytułu podlegania dobrowolnemu ubezpieczeniu
społecznemu (art. 14 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych),
ponowne objęcie dobrowolnymi ubezpieczeniami społecznymi wymaga złożenia
nowego wniosku przez zainteresowanego, natomiast samo opłacanie składek na
dobrowolne ubezpieczenie społeczne po ustaniu z mocy prawa dobrowolnego
tytułu ubezpieczenia nie powoduje dalszego trwania ochrony ubezpieczeniowej z
wygasłego stosunku ubezpieczenia społecznego. Nie można przyjąć
dorozumianego oświadczenia zainteresowanego o objęcie go dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym, gdyż brak do tego podstaw. Do stosunków
ubezpieczenia społecznego - jako stosunków regulowanych prawem publicznym -
nie ma zastosowania art. 60 k.c., zgodnie z którym wola osoby dokonującej
czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby,
które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny. Przepis ten reguluje składanie
oświadczeń woli per facta concludentia w stosunkach cywilnych (regulowanych
prawem prywatnym). Nie ma podstaw do odpowiedniego stosowania przepisów
Kodeksu cywilnego do wniosku o objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem
społecznym. Przystąpienie do ubezpieczenia społecznego nie jest czynnością
prawną prawa cywilnego, do której można stosować wymieniony przepis oraz inne
przepisy Kodeksu cywilnego. Nie jest również czynnością prawa pracy, jak np.
umowa o pracę, do której można byłoby na podstawie art. 300 k.p. stosować
15
odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego. Wniosek o objęcie dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym musi być wyraźny i jednoznaczny, nie jest
wystarczające samo opłacanie przez zainteresowanego składek na to
ubezpieczenie oraz przyjmowanie tych składek przez organ rentowy. Osoba
prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą podlega ubezpieczeniu
chorobowemu na zasadzie dobrowolności, a objęcie tym ubezpieczeniem realizuje
się przez zgłoszenie stosownego wniosku (art. 11 ust. 2 i art. 36 ust. 5 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych).
Wypada również dodać, iż w orzecznictwie Sądu Najwyższego już wcześniej
przyjmowano (tak np. w wyroku z 22 lipca 2009 r., I UK 70/09, LEX nr 529763,
dotyczącym ubezpieczenia społecznego rolników), że samo faktyczne opłacanie
składek na ubezpieczenie społeczne nie jest wystarczające do objęcia tym
ubezpieczeniem. Także w wyroku z 28 listopada 2002 r., II UK 93/02 (LEX nr
577471), Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że sam fakt opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne przez osobę wyłączoną z możliwości objęcia tym
ubezpieczeniem nie może rodzić skutków prawnych odmiennych od wyraźnej
regulacji ustawowej. Realizacja zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 2
Konstytucji RP) polega między innymi na tym, aby osoba nieuprawniona nie
otrzymała świadczenia jej nienależnego; zakres i formy zabezpieczenia
społecznego określa ustawa (art. 67 ust. 1 zdanie drugie Konstytucji). Również w
najnowszych orzeczeniach, to jest w wyrokach z dnia 6 września 2012 r., II UK
36/12 i z dnia 26 listopada 2014 r., II UK 56/14, Sąd Najwyższy przyjmował, że co
do zasady, ubezpieczenie społeczne powstaje nie wcześniej niż chwilą zgłoszenia
wniosku, a wyjątek może stanowić jedynie równoczesne objęcie obowiązkiem
ubezpieczeń społecznych emerytalnego i rentowych (o czym niżej będzie jeszcze
mowa). Stanowisko judykatury w omawianym zakresie jest więc ugruntowane.
Podzielając w pełni przedstawione wyżej poglądy judykatury oraz odnosząc
je do okoliczności faktycznych rozpoznawanej sprawy, Sąd Najwyższy w obecnym
składzie uznaje zatem, że wyłączenie skarżącej na podstawie art. 14 ust. 2 ustawy
systemowej z dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, będące konsekwencją
nieopłacania przez nią składek na to ubezpieczenie od stycznia 2012 r.,
potwierdzone dodatkowo złożeniem w organie rentowym w dniu 8 czerwca 2012 r.
16
odpowiedniej informacji na druku ZUS ZWUA, nie mogło być reaktywowane – jak
chciałaby tego skarżąca – od dnia 1 lipca 2012 r. przez opłacenie w dniu 8 sierpnia
2012 r. składki, ponieważ ponowne objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym wymagało złożenia stosownego wniosku, który potwierdziłby zamiar
ponownego przystąpienia do tego ubezpieczenia. Taki wniosek został natomiast
zgłoszony przez skarżącą dopiero w dniu 10 sierpnia 2012 r., a zatem najwcześniej
od tego właśnie dnia, zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy, skarżąca mogła zostać
(i została) objęta dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym.
Sąd Najwyższy w obecnym składzie zauważa równocześnie, że w
orzecznictwie sądowym pojawiają się wprawdzie poglądy, w myśl których złożenie
wniosku o objęcie ubezpieczeniem społecznym nie jest warunkiem nawiązania
stosunku ubezpieczenia społecznego, jeżeli wola podlegania dobrowolnemu
ubezpieczeniu z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej została ujawniona w
sposób wyraźny (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 3 lutego 1989 r., II URN
299/99, niepublikowany i z dnia 16 sierpnia 2005 r., I UK 376/04, OSNP 2006 nr
11-12, poz. 195, OSP 2007 nr 7-8, poz. 95, z glosą I. Sierockiej oraz wyrok Sądu
Apelacyjnego w Łodzi z 3 listopada 2000 r., III AUa 774/00, OSA 2001 nr 2, poz. 5,
wyrok Sądu Najwyższego), jednakże uznaje, że nie są one przekonujące, jeśli
zważyć, że zarówno art. 11 ust. 2, jak i art. 14 ust. 1 i 1a ustawy systemowej
wyraźnie uzależniają podleganie dobrowolnemu ubezpieczeniu społecznemu od
złożenia wniosku, który winien jednoznacznie potwierdzać zamiar podlegania
takiemu ubezpieczeniu. Gdyby jednak przyjąć nawet, że wobec nieokreślenia w
powołanych przepisach formy wspomnianego wniosku (choć z art. 36 ust. 3 tej
ustawy zdaje się wynikać, że powinien on mieć formę zgłoszenia) za dzień objęcia
dobrowolnym ubezpieczeniem społecznym mógłby zostać uznany dzień dokonania
wpłaty składki na to ubezpieczenie, to w okolicznościach faktycznych
rozpoznawanej sprawy skarżąca dokonała takiej wpłaty w dniu 8 sierpnia 2012 r., a
więc zaledwie na dwa dni przed zgłoszeniem. Nie powodowałoby to zaś
jakiejkolwiek zmiany jej sytuacji prawnej. W szczególności bowiem zmiana owej
sytuacji prawnej i objęcie skarżącej dobrowolnym ubezpieczeniem chorobowym od
dnia 1 lipca 2012 r. nie mogłoby nastąpić na podstawie powoływanego w
podstawach zaskarżenia art. 14 ust. 1a ustawy o systemie ubezpieczeń
17
społecznych. Co już wcześniej zostało podniesione, przepis ten przewiduje wyjątek
od reguły określonej w art. 14 ust. 1. Na podstawie art. 14 ust. 1a objęcie
dobrowolnie ubezpieczeniem chorobowym następuje od dnia wskazanego we
wniosku, ale tylko wówczas, gdy zgłoszenie do ubezpieczeń emerytalnego i
rentowych zostanie dokonane w terminie określonym w art. 36 ust. 4, czyli w ciągu
7 dni od daty powstania obowiązku ubezpieczenia emerytalno-rentowego. Ten
szczególny przepis został wprowadzony w wyniku zmiany ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych od dnia 1 stycznia 2003 r. (Dz.U. z 2002 r. Nr 241, poz.
2074), a jego sens, wbrew odmiennemu stanowisku skarżącej, polega na
ujednoliceniu chwili objęcia wszystkimi ubezpieczeniami społecznymi; z mocy
prawa i na zasadzie dobrowolności, jednakże tylko wtedy, gdy objęcie tymi
ubezpieczeniami następuje równocześnie. Chodzi w nim o to, że w sytuacji
powstania obowiązku ubezpieczenia, osoba dokonująca zgłoszenia do
ubezpieczeń obowiązkowych (zgodnie z art. 36 ust. 3 obowiązek zgłoszenia osób,
o których mowa w art. 6 ust. 1 pkt 5, należy do tych osób) winna uczynić to w
terminie 7 dni od daty powstania obowiązku ubezpieczenia i jeśli dochowa tego
terminu i w zgłoszeniu zawrze także wniosek o objęcie jej dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym, to będzie podlegać temu ubezpieczeniu od tej samej
daty, co ubezpieczeniom obowiązkowym, czyli najwcześniej 7 dni licząc wstecz od
dnia dokonania zgłoszenia zawierającego wniosek o objęcie również dobrowolnym
ubezpieczeniem. W poprzednim stanie prawnym mogła natomiast powstać
6-dniowa różnica w datach początkowych poszczególnych ubezpieczeń, a zmiana
prawa taki przypadek eliminuje, prowadząc do fikcji jednoczesnego zgłoszenia do
ubezpieczeń emerytalnego i rentowych oraz ubezpieczenia chorobowego na
wniosek. Jeszcze raz wypada jednak podkreślić, że art. 14 ust. 1a ustawy
systemowej znajdzie zastosowanie tylko w tym jednym przypadku. W stanie
faktycznym rozpoznawanej sprawy, wiążącym Sąd Najwyższy w postępowaniu
kasacyjnym (art. 39813
§ 2 k.p.c.) zostało wszakże ustalone, że obowiązkowe
ubezpieczenia społeczne, którym skarżąca podlegała, trwały nieprzerwanie od dnia
1 października 2011 r. i nie ustały. Ustało jedynie towarzyszące tym
ubezpieczeniom w początkowym okresie dobrowolne ubezpieczenie chorobowe,
wobec czego w sierpniu 2012 r., kiedy to skarżąca zdecydowała się na ponowne
18
objęcie jej owym dobrowolnym ubezpieczeniem, nie wystąpiła z całą pewnością
sytuacja, o której mowa w art. 36 ust. 4 ustawy systemowej, wobec czego art. 14
ust. 1a tej ustawy nie mógł znaleźć zastosowania. Objęcie skarżącej dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym musiało zatem nastąpić w terminie, o którym mowa w
art. 14 ust. 1, to jest nie wcześniej niż od dnia, w którym wniosek został zgłoszony.
Reasumując ten wątek rozważań Sąd Najwyższy uznaje, że sformułowane w
ocenianej skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia art. 11 ust. 2, art. 14 ust. 1 i 1a i
art. 36 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych są nieuzasadnione.
Odnosząc się natomiast do zarzutów naruszenia art. 49 ust. 1 pkt 1 ustawy o
świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i
macierzyństwa w związku z art. 20 ust. 1 i 2 w zw. z art. 18 ust. 1, 1a i 2 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych przez przyjęcie, że podstawę wymiaru zasiłku
dla ubezpieczonej stanowi najniższa podstawa wymiaru składek, Sąd Najwyższy
stwierdza, co następuje.
Przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku macierzyńskiego przysługującego
osobie ubezpieczonej niebędącej pracownikiem, w tym prowadzącej pozarolniczą
działalność na podstawie przepisów o działalności gospodarczej, stosuje się art. 48
- 52 ustawy o świadczeniach w razie choroby i macierzyństwa oraz – na podstawie
art. 52 – odpowiednio przepisy tej ustawy dotyczące sposobu określania podstawy
wymiaru zasiłku ubezpieczonym pracownikom. W odniesieniu do zasiłku
macierzyńskiego są to przepisy art. 36 ust. 2-4, art. 38 ust. 1, art. 42, art. 43, art. 48
ust. 1 oraz art. 49 i art. 50.
Stosownie do art. 48 ust. 1 ustawy, zasiłek oblicza się od kwoty przychodu
osiągniętego z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Uwzględniając,
że ubezpieczenie chorobowe osób prowadzących działalność gospodarczą jest
ubezpieczeniem dobrowolnym, w zależności od czasu, który upływa od chwili
zgłoszenia do tego ubezpieczenia do chwili ziszczenia się ryzyka ubezpieczenia i
powstania prawa do świadczeń, za podstawę wymiaru zasiłku macierzyńskiego
przyjmuje się albo przychód z 12 miesięcy ubezpieczenia (art. 48 ust. 1), albo
przychód osiągnięty w okresie krótszym, jeżeli przesłanka prawa do świadczeń
wypełniła się przed upływem 12 miesięcy prowadzenia działalności (art. 36 ust. 2 w
związku z art. 48 ust. 2 i art. 52 ustawy o świadczeniach w razie choroby i
19
macierzyństwa). W każdym z tych wypadków podstawę wymiaru zasiłku stanowi
przychód osiągnięty za pełne miesiące kalendarzowe, czyli zadeklarowana kwota
stanowiąca podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe po odliczeniu
kwoty określonej w tym przepisie (art. 18 ust. 8 i art. 18a ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych). Kwoty te wyliczane są zawsze z rzeczywistych
ostatnich pełnych miesięcy ubezpieczenia chorobowego.
Także wysokość zasiłku macierzyńskiego zależna jest od wysokości
zadeklarowanej kwoty stanowiącej podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie
chorobowe - co do zasady przez okres 12 miesięcy poprzedzających nabycie
prawa do zasiłku, chyba że do chwili urodzenia dziecka ubezpieczenie dobrowolne
trwa krócej niż 12 miesięcy. Reguły te – na co zwrócił uwagę Sąd Najwyższy
między innymi w wyroku z dnia 28 sierpnia 2012 r., II UK 34/12 (OSNP 2013 nr
15-16, poz. 184) - nie są odpowiednie wobec ubezpieczonych, których prawo do
świadczeń powstało w pierwszym miesiącu po przystąpieniu do ubezpieczenia i
którzy przebyli w ubezpieczeniu chorobowym okres krótszy od pełnego miesiąca.
Znajdują się oni w sytuacji, w której nie jest możliwe odwołanie się do
jakiegokolwiek okresu ubezpieczenia określonego w art. 36 ust. 2 w związku z
art. 48 ust. 2 i 47 ustawy o świadczeniach w razie choroby i macierzyństwa.
W takim wypadku, dla ubezpieczonych, dla których określono najniższą podstawę
wymiaru składek, wyliczenie zasiłku następuje od kwoty zastępczej stanowiącej
najniższą podstawę wymiaru składki za miesiąc, w którym powstało prawo do
zasiłku, po odliczeniach, o których mowa w art. 3 pkt 4. Taką zasadę przewidziano
w art. 49 ustawy, w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 grudnia 2013 r., w
wypadku, w którym niezdolność do pracy powstała w pierwszym miesiącu
kalendarzowym ubezpieczenia chorobowego, a po zmianie ustawą z dnia 21
czerwca 2013 r. (Dz.U. poz. 996), gdy niezdolność do pracy powstała przed
upływem pełnego miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia chorobowego.
W sprawie objętej skargą wiążące Sąd Najwyższy ustalenia faktyczne
dokonane przez Sąd drugiej instancji prowadzą do aprobaty zastosowania w
zaskarżonym wyroku wspomnianego przepisu w jego brzmieniu obowiązującym w
dniu spełnienia się ryzyka ubezpieczeniowego. Urodzenie dziecka przez skarżącą
nastąpiło w dniu 27 sierpnia 2012 r., czyli w pierwszym miesiącu kalendarzowym
20
ubezpieczenia chorobowego, a przed upływem pełnego miesiąca kalendarzowego
tego ubezpieczenia, który nastąpił we wrześniu 2012 r.
Wyłączenie skarżącej z dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego
spowodowało zaś, że poprzedni stosunek ubezpieczenia ustał z mocy prawa,
w związku z czym niezbędny stał się jej wniosek o ponowne objęcie dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym. Po przerwie w ubezpieczeniu chorobowym
trwającej, jak ustalił Sąd Okręgowy, od dnia 8 czerwca 2012 r. do dnia 10 sierpnia
2012 r., ubezpieczona zgłosiła się ponownie do tego ubezpieczenia przez złożenie
wniosku w dniu 10 sierpnia 2012 r. Stosownie do art. 14 ust. 1 ustawy systemowej,
o czym była już mowa, została więc objęta nowym okresem dobrowolnego
ubezpieczenia chorobowego od tego dnia. Kwota należnego skarżącej zasiłku
macierzyńskiego odpowiadałaby natomiast kwocie przychodu za pełny miesiąc
prowadzenia działalności gospodarczej, równej kwocie zadeklarowanej, gdyby
prawo do zasiłku powstało po upływie miesiąca kalendarzowego ubezpieczenia.
Prawo skarżącej do zasiłku macierzyńskiego powstało jednak w pierwszym
miesiącu po przystąpieniu do ubezpieczenia, gdyż okres ubezpieczenia przed
urodzeniem dziecka nie trwał co najmniej przez miesiąc i nie miała ona
jakiegokolwiek okresu wskazanego w art. 36 ust. 2 w związku z art. 48 ust. 2
ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby
i macierzyństwa.
Ustawodawca nie uwzględnił w ustawie o świadczeniach pieniężnych z
ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa ubezpieczenia przez
część miesiąca oraz wyliczenia podstawy wymiaru zasiłku od przychodu z
rzeczywistego okresu ubezpieczenia krótszego niż miesiąc. Na wypadek powstania
zdarzenia ubezpieczeniowego przed upływem pierwszego miesiąca
kalendarzowego ubezpieczenia przewidział substytucję miesięcznej wielkości
przychodu kwotami zastępczymi wskazanymi w art. 49 ustawy. Stosownie do tego
przepisu, przy ustalaniu podstawy wymiaru dla ubezpieczonych niebędących
pracownikami, przychód pochodzący z niepełnego miesiąca kalendarzowego
zastępowany jest kwotą najniższej podstawy wymiaru składek, po odliczeniach,
o których mowa w art. 3 pkt 4 ustawy, czyli po potrąceniu kwoty odpowiadającej
21
13,71% podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe. Kwota najniższa
zastępuje kwotę zadeklarowaną.
Występowanie koniecznej relacji między kwotą opłaconej składki a
wysokością świadczeń wypłacanych w przypadku zaistnienia ryzyka ubezpieczenia
zostało uznane za jeden z fundamentów racjonalnego systemu ubezpieczeniowego
(por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 1 kwietnia 2008 r., SK 96/06
(OTK ZU 2008 nr 3A, poz. 40). W wyroku z dnia 7 listopada 2007 r., K 18/06
(OTK ZU 2007 nr 10A, poz. 122) Trybunał Konstytucyjny przypomniał z kolei,
że ubezpieczenia społeczne opierają się na zasadzie wzajemności, która polega na
tym, iż nabycie prawa do świadczenia ubezpieczeniowego i jego wysokość są
uzależnione od wkładu finansowego w postaci składek. Między zgłoszeniem do
ubezpieczenia a nabyciem prawa do świadczeń z ubezpieczenia w wysokości
wynikającej z kwoty zadeklarowanej i opłaconej składki musi być zatem wniesiony
odpowiedni wkład finansowy, tak by wypłata świadczeń nie polegała wyłącznie na
solidarności społecznej (por. także wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 września
2011 r., I UK 63/11, OSNP 2012 nr 19-20, poz. 248 oraz w wyrok Trybunału
Konstytucyjnego z dnia 24 maja 2012 r., P 12/10, OTK ZU 2012 nr 5A, poz. 52).
Nie ma więc znaczenia, czy zaistnienie ryzyka ubezpieczenia chorobowego jest
przewidywalne, czy niespodziewane; prawo do świadczeń na wypadek jego
zaistnienia wymaga przebycia pewnego okresu w ubezpieczeniu i okres ten – także
przez wskazanie wysokości podstawy wymiaru składki i świadczeń – ustala
ustawodawca. W efekcie postulowanego przez skarżącą przyjęcia jako podstawy
wymiaru zasiłku macierzyńskiego – w miejsce wskazanej przez ustawodawcę
najniższej podstawy wymiaru składki – podstawy wymiaru składki w kwocie
zadeklarowanej, przeciętny stosunek wysokości świadczenia do wniesionej składki
powodowałby konieczność pokrycia świadczeń z funduszy zebranych przez innych
ubezpieczonych. Na ten aspekt zwracał uwagę projektodawca ustawy o
świadczeniach w razie choroby i macierzyństwa z intencją wyeliminowania sytuacji,
w której osoby ubezpieczone (w szczególności osoby ubezpieczone dobrowolnie)
nabywałyby po krótkim, niekiedy kilkudniowym okresie opłacania niewielkich
składek, prawo do świadczeń wypłacanych przez okres kilku miesięcy
(por. uzasadnienie projektu ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia
22
społecznego w razie choroby i macierzyństwa z dnia 24 grudnia 1998 r., druk
sejmowy nr 840 III kadencji).
W konsekwencji, Sąd Najwyższy uznał za nietrafne stwierdzenie skarżącej,
że jej prawo do zasiłku z tytułu urodzenia dziecka w dniu 27 sierpnia 2012 r.
powstało w drugim miesiącu dobrowolnego ubezpieczenia, natomiast za
uzasadnione uznał ustalenie przez Sąd drugiej instancji, iż podstawę wymiaru
zasiłku macierzyńskiego, do którego prawo powstało w pierwszym miesiącu
kalendarzowym dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego z tytułu prowadzenia
działalności gospodarczej, określa art. 49 pkt 1 ustawy o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa jako
najniższą podstawę wymiaru składek na to ubezpieczenie po odliczeniach, o
których mowa w art. 3 pkt 4 tej ustawy, bez względu na wysokość kwoty
zadeklarowanej na podstawie art. 18 ust. 8 lub 18a ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych.
Kierując się przedstawionymi motywami oraz opierając się na treści
art. 39814
k.p.c., a w odniesieniu do kosztów postępowania kasacyjnego na
podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w związku z art. 99 k.p.c. oraz § 11 ust. 2 w związku
z § 12 ust. 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w
sprawie opłat za czynności radców prawnych …, Sąd Najwyższy orzekł, jak w
sentencji.