Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 220/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 lipca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jolanta Frańczak
SSN Zbigniew Hajn
w sprawie z wniosku A. R.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 lipca 2015 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 stycznia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 14 stycznia 2014 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanego Zakładu Ubezpieczeń Społecznych od wyroku Sądu Okręgowego –
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w O.z dnia 4 lipca 2013 r. w sprawie z
2
wniosku A. R. o prawo do wcześniejszej emerytury, uznając że wnioskodawca
udowodnił 15 letni okres pracy w szczególnych warunkach i w związku z tym spełnił
przesłanki określone w art. 32 w związku z art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity
tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 748, dalej jako ustawa o emeryturach i rentach z FUS
lub ustawa), co uzasadniało przyznanie dochodzonego świadczenia.
W stanie faktycznym sprawy, wnioskodawca (urodzony w 1952 r.), wykazał
na dzień 1 stycznia 1999 r. ogólny staż ubezpieczeniowy w wysokości 28 lat 4
miesięcy i 5 dni okresów składkowych i nieskładkowych oraz nie jest członkiem
otwartego funduszu emerytalnego. Decyzją z dnia 6 marca 2013 r. organ rentowy
odmówił przyznania wnioskodawcy wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w
warunkach szczególnych, wskazując w uzasadnieniu, że na dzień 1 stycznia 1999
r. nie udokumentował on wymaganego 15-letniego okresu pracy w warunkach
szczególnych. Organ rentowy nie zaliczył wnioskodawcy do stażu pracy
wykonywanej w szczególnych warunkach okresu zatrudnienia od dnia 1 listopada
1974 r. do dnia 31 października 1992 r. w Przedsiębiorstwie Robót Instalacyjno -
Montażowych Budownictwa w O., ponieważ w wydanym świadectwie wykonywania
pracy w warunkach szczególnych z dnia 6 kwietnia 1993 r. zakład pracy nie określił
prawidłowo obowiązującego wykazu stanowiącego załącznik do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego dla
pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub szczególnym
charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.), stwierdzając nadto niepodpisanie
świadectwa przez osobę upoważnioną. Kolejną decyzją z dnia 13 maja 2013 r.
organ rentowy ponownie odmówił wnioskodawcy przyznania prawa do
wcześniejszej emerytury z tytułu pracy w warunkach szczególnych, wskazując w
uzasadnieniu, że na dzień 1 stycznia 1999 r. nie udokumentował on wymaganego
15-letniego okresu pracy w warunkach szczególnych. Jednocześnie uchylono
decyzję z dnia 6 marca 2013 r. Wnioskodawca we wskazanym w decyzji okresie
zatrudniony był stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w Przedsiębiorstwie Robót
Instalacyjno - Montażowych Budownictwa Rolniczego w O. Początkowo od dnia 1
listopada 1974 r. pracował w tym zakładzie na stanowisku majstra robót
elektrycznych, na którym bezpośrednio nadzorował pracę 9 elektryków z podległej
3
mu brygady. Jako majster elektryków pracował na budowach razem z elektrykami,
których nadzorował. Na tym stanowisku zajmował się też zaopatrzeniem, przy czym
czynności wykonywane poza budową zajmowały mu około 2 - 3 godziny i to zwykle
raz w miesiącu. Po ukończeniu kursów mistrzów dyplomowanych powierzono
wnioskodawcy - od dnia 1 stycznia 1980 r., stanowisko kierownika robót, na którym
nadal wykonywał te same obowiązki co poprzednio na stanowisku majstra robót
elektrycznych.
Wyrokiem z dnia 4 lipca 2013 r. Sąd Okręgowy w O. uwzględnił odwołanie
wnioskodawcy i zmienił zaskarżoną decyzję organu rentowego, przyznając
wnioskodawcy prawo do emerytury z tytułu pracy w szczególnych warunkach od
dnia 1 marca 2013 r. oraz umorzył postępowanie w zakresie odwołania od decyzji
dnia 6 marca 2013 r., zasądzając od pozwanego na rzecz wnioskodawcy koszty
postepowania. W uzasadnieniu wyroku Sąd pierwszej instancji wskazał, że
wnioskodawca, początkowo pracował na stanowisku majstra robót elektrycznych,
zaś od dnia 1 stycznia 1980 r. na stanowisku kierownika robót, na którym pracował
już do końca zatrudnienia do dnia 31 października 1992 r. Mimo zmiany stanowiska
wnioskodawca wykonywał identyczne czynności jak majster robót elektrycznych.
Z tych względów Sąd pierwszej instancji zaliczył wnioskodawcy do pracy w
warunkach szczególnych prace związane z bezpośrednim nadzorem technicznym
pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy elektromonterów instalacji
elektrycznych przemysłowych, przyjmując że było to sprawowaniu dozoru
inżynieryjno-technicznego na oddziałach i wydziałach, w których jako podstawowe
wykonywane są prace wymienione w wykazie A, stanowiącym załącznik do
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację organu rentowego, akceptując ustalenia
faktyczne Sądu pierwszej instancji, jak i zapadłe orzeczenie. Zdaniem Sądu
Apelacyjnego, wnioskodawca w czasie zatrudnienia w Przedsiębiorstwie Robót
Instalacyjno - Montażowych Budownictwa w O. (na stanowisku majstra robót
elektrycznych i kierownika robót, wykonywał pracę w warunkach szczególnych
ujętą w wykazie A dziale XIV poz. 24 w związku z praca ujętą w wykazie A dziale II
poz. 1, stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego
4
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego dla pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze.
W skardze kasacyjnej od tego wyroku, zaskarżając go w całości,
pełnomocnik organu rentowego zarzucił naruszenie prawa materialnego – art. 184
ust. 1 pkt 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS w związku z art. 32 ust. 1 i 4
ustawy oraz § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., poprzez ich
błędną wykładnię, niewłaściwe zastosowanie i w konsekwencji przyjęcie, że „prace
osób zatrudnionych przy instalacji urządzeń elektrycznych w budownictwie
stanowią prace w warunkach szczególnych uprawniające do nabycia prawa do
wcześniejszej emerytury jako wymienione w wykazie A stanowiącym załącznik do
rozporządzenia, oraz że dozór nad takimi stanowiskami pracy stanowi pracę w
warunkach szczególnych określoną przepisem § 4 ust. 1 tego rozporządzenia
pomimo, że prawo do wcześniejszej emerytury przysługiwać może jedynie osobom,
które stale i w pełnym wymiarze sprawują kontrolę międzyoperacyjną. kontrolę
jakości i usług oraz dozór inżynieryjno - techniczny na oddziałach i wydziałach, w
których jako podstawowe wykonywane są prace wymienione w wykazie, a zatem
prace przy montażu, remoncie i eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych i
cieplnych w energetyce” oraz naruszenie przepisów postępowania mogące mieć
istotny wpływ na wynik sprawy - art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
poprzez „niewyjaśnienie podstawy prawnej wyroku (…), a w szczególności nie
odniesienie się do zarzutów apelacyjnych organu rentowego”, wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku w całości wraz z orzeczeniem o kosztach postępowania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną, pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o
wydanie postanowienia odmawiającego przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania,
ewentualnie w przypadku przyjęcia skargi do rozpoznania, o jej oddalenie wraz z
orzeczeniem o kosztach postępowania, w tym kosztach zastępstwa procesowego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest uzasadniona.
Zgodnie z art. 3983
§ 1 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej może być
naruszenie prawa materialnego (pkt 1) lub przepisów postępowania (pkt 2), jednak
5
w tym drugim przypadku zarzuty skargi kasacyjnej są skuteczne, jeżeli uchybienie
przepisom postępowania mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Stosownie do
art. 39813
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach
zaskarżenia oraz w granicach podstaw, a w granicach zaskarżenia bierze z urzędu
pod rozwagę jedynie nieważność postępowania. Granice podstaw kasacyjnych
wyznaczone są przez sposób ujęcia przytoczonych w skardze kasacyjnej
przepisów prawa, których naruszenie zarzuca się zaskarżonemu wyrokowi, oraz ich
uzasadnienia (art. 3984
§ 1 pkt 2 k.p.c.). Biorąc pod uwagę ustalony w sprawie stan
faktyczny, usprawiedliwiony jest kasacyjny zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. w
związku z art. 391 k.p.c. Naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. z reguły nie ma wprawdzie
wpływu na treść wyroku, gdyż uzasadnienie sporządzane jest po jego wydaniu
(por. wyroki Sądu najwyższego: z dnia 1 lipca 1998 r., I PKN 220/98, OSNAPiUS
1999 nr 15, poz. 482; z dnia 9 lipca 1998 r., I PKN 234/98, OSNAPiUS 1999 nr 15,
poz. 487; z dnia 7 kwietnia 1999 r., I PKN 653/98, OSNAPiUS 2000 nr 11, poz. 427
oraz z dnia 5 września 2001 r., I PKN 615/00, OSNP 2003 nr 15, poz. 352).
Wyjątkowo jednak, niezgodne z art. 328 § 2 k.p.c. sporządzenie uzasadnienie
wyroku sądu drugiej instancji, może stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi
kasacyjnej, gdy niezachowanie jego wymagań konstrukcyjnych może czynić
zasadnym kasacyjny zarzut naruszenia prawa materialnego przez jego
zastosowanie do niedostatecznie jasno ustalonego stanu faktycznego (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 5 września 2001 r., I PKN 615/00, OSNP 2003 nr 15,
poz. 352), gdy uniemożliwia całkowicie dokonanie oceny toku wywodu, który
doprowadził do wydania orzeczenia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18
marca 2003 r., IV CKN 1862/00, LEX nr 109420) lub nie pozwala na jego kontrolę
kasacyjną (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 65/01,
LEX nr 78271).
Taka wyjątkowa sytuacja, w ocenie Sądu Najwyższego, występuje w
rozpoznawanej sprawie, gdy się zważy, przytoczone wyżej, ustalenia stanu
faktycznego, z których wynika, że wnioskodawca w spornym między stronami
okresie czasu pracował jako majster robót elektrycznych i kierownik robót,
dozorując, stale i w pełnym wymiarze czasu pracy pracowników zatrudnionych na
oddziałach i wydziałach, w których jako podstawowe wykonywane były prace
6
związane z wytwarzaniem i przesyłaniem energii elektrycznej oraz przy montażu,
remoncie i eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych w budownictwie, nie zaś w
energetyce.
Warto w tym miejscu przypomnieć, że zgodnie z art. 32 ust. 2 ustawy o
emeryturach i rentach z FUS, za pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach o znacznej
szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub wymagających
wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne i
otoczenia. Za taką pracę została uznana w rozporządzeniu z dnia 7 lutego 1983 r.,
do którego załącznik stanowi wykaz A, w dziale XIV (Prace różne) poz. 24 -
kontrola międzyoperacyjna, kontrola jakości produkcji i usług oraz dozór
inżynieryjno - techniczny na oddziałach i wydziałach, w których jako podstawowe
wykonywane są prace wymienione w wykazie, oraz w dziale II (w energetyce)
poz. 1 - prace przy wytwarzaniu i przesyłaniu energii elektrycznej i cieplnej oraz
przy montażu, remoncie i eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych i cieplnych.
W judykaturze utrwalił się trafny pogląd, że w świetle przepisów rozporządzenia,
wyodrębnienie poszczególnych prac ma charakter stanowiskowo – branżowy
(por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 3 czerwca 2008 r., I UK 381/07, LEX nr
494112; 16 czerwca 2009 r., I UK 20/09, LEX nr 515698 i I UK 24/09, LEX nr
518067; 1 czerwca 2010 r., II UK 21/10, LEX nr 619638; 19 maja 2011 r., III UK
174/10, LEX nr 901652; 14 marca 2013 r., I UK 547/12; 1415525).
Zakwalifikowanie danego rodzaju pracy do określonej branży ma istotne znaczenie
dla jej oceny jako pracy w szczególnych warunkach. Przyporządkowanie prac o
znacznej szkodliwości i uciążliwości do oddzielnych działów oraz poszczególnych
stanowisk w ramach gałęzi gospodarki nie jest dowolne, gdyż należy przyjąć, że
konkretne stanowisko narażone jest na ekspozycję na czynniki szkodliwe w stopniu
mniejszym lub większym w zależności od tego, w którym dziale przemysłu jest
umiejscowione. Oznacza to, że pod określoną pozycją wykazu jest umieszczone
konkretne stanowisko odpowiadające danej branży. Wskazuje na to systematyka
wykazu A, gdzie poszczególne działy zawierają wykaz stanowisk, uprawniających
do emerytury. Odstępstwo od tej zasady - jak wyżej zauważono - znajduje się w
dziale XIV - prace różne - które nie zostały przypisane do określonego działu
7
gospodarki. Zatem tylko w tym obszarze zatrudnienie w określonej branży nie
będzie miało znaczenia w kontekście emerytury. Natomiast dalsze odkodowywanie
rodzaju prac powinno odbywać się w granicach branży, do której przynależy zakład
pracy zatrudniający pracownika. Również zakres czynności konkretnego
pracownika wskazywać może na pewne podobieństwo do pracy typowych w innej
branży. W obu sytuacjach specyfika poszczególnych gałęzi przemysłu determinuje
charakter świadczonej pracy i warunków, w jakiej jest wykonywana, jej uciążliwość i
szkodliwość dla zdrowia. Nie ma zatem aksjologicznych podstaw do przenoszenia
warunków pracy z jednej gałęzi na drugą, skoro o prawie do emerytury nie
decyduje stopień podobieństwa wykonywanych prac, lecz zatrudnienie w określonej
branży, gdyż dopiero zatrudnienie wykonywane w takich warunkach umożliwia
wcześniejsze ziszczenie się ryzyka emerytalnego (szybszej utraty sprawności
psychofizycznej pracownika). Nie budzi wątpliwości, że prawo do emerytury w
wieku niższym od powszechnego przysługuje jedynie osobom wykonującym prace
w ramach pracowniczego zatrudnienia, przy czym powyższe stwierdzenie należy
uzupełnić, że chodzi o zatrudnienie pracownicze w branży, do której
zakwalifikowany jest (był) zakład pracy, albowiem dopiero w ten sposób
zinterpretowane prawo materialne realizuje cel, jakim jest zakreślenie granic
podmiotowych i przedmiotowych kręgu osób uprawnionych do emerytury w
obniżonym wieku emerytalnym.
Sąd drugiej instancji w uzasadnieniu wyroku wskazał, że „wnioskodawca w
okresie zatrudnienia (…) wykonywał pracę w warunkach szczególnych, wymienioną
w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w wykazie
A dziale XIV, poz. 24 w związku z pracą ujętą w wykazie A w dziale II poz. 1”.
Zważywszy okoliczności sprawy, należy zauważyć – w kontekście wyżej
przytoczonych uwag (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 2015 r., II UK
191/14, niepublikowany), że w toku postępowania apelacyjnego nie zostało
wyjaśnione jaki był charakter pracy wykonywanej przez nadzorowanych przez
wnioskodawcę elektryków, to zaś uzasadnia zawarty w skardze kasacyjnej zarzut
naruszenia prawa materialnego - art. 184 w związku z art. 32 ustawy przez
zastosowanie go do nie w pełni ustalonego stanu faktycznego.
8
W skardze kasacyjnej organ rentowy trafnie zarzucił nieprawidłowe przyjęcie,
że prace elektryków w budownictwie stanowią prace w warunkach szczególnych,
podczas gdy jedynie prace przy przesyle, montażu i eksploatacji urządzeń
elektroenergetycznych w energetyce, uprawniają do nabycia prawa do emerytury w
obniżonym wieku emerytalnym. Stosownie do stanowiska zajętego w wyroku z dnia
16 czerwca 2009 r., I UK 24/09 (niepublikowany), wykaz A dział II załącznika do
rozporządzenia z 7 lutego 1983 r., odnosi się do prac szkodliwych w energetyce, a
nie do wszystkich robót i eksploatacji urządzeń elektrycznych. Tym samym należało
ustalić czy praca wnioskodawcy oraz podległych mu pracowników zatrudnionych „w
budownictwie”, a także wykonywane przez nich czynności, mogą być traktowane
jako praca „w energetyce” z uwagi na ich tożsamość. Zgodnie z wykazem A dział II
załącznika, prace w szczególnych warunkach w energetyce to – „Prace przy
wytwarzaniu i przesyłaniu energii elektrycznej i cieplnej oraz przy montażu,
remoncie i eksploatacji urządzeń elektroenergetycznych i cieplnych”.
Sąd Apelacyjny nie wyjaśnił znaczenia przedmiotowego zakresu prac w
energetyce, przyjmując, że różnorakie roboty elektryczne wykonywane przez
wnioskodawcę i podległych mu pracowników „w budownictwie” to to samo co prace
szczególne „w energetyce”. Tymczasem nie jest uzasadnione zaliczanie do prac
szkodliwych w „energetyce” wszystkich prac związanych z montowaniem oraz
eksploatacją instalacji i urządzeń elektrycznych, bowiem wykonywanie tak szeroko
rozumianego rodzaju prac, czyniłoby bezprzedmiotowymi granice pojęcia
„energetyka” z działu II i przenosiłoby wcześniejsze uprawnienia emerytalne na
różnorakie roboty elektryczne nienależące do „energetyki”. Wszak nawet w samej
„energetyce” nie chodzi o wszelkie roboty elektryczne, lecz tylko w wskazane w
dziale II (literalnie) prace przy wytwarzaniu i przesyłaniu energii elektrycznej i
cieplnej oraz przy montażu, remoncie i eksploatacji urządzeń
elektroenergetycznych i cieplnych. Wymagane zatem byłoby właściwe
odkodowanie rodzaju prac objętych działem II wykazu A załącznika do
rozporządzenia, w czym może być pomocna analiza regulacji dotyczących
energetyki, dla odróżnienia jej w szczególności od zwykłych robót (prac)
elektrycznych. Przy rozróżnianiu prac w szczególnych warunkach w energetyce
oraz robót (prac) elektrycznych do niej nie należących, należy uznać, że sprawa w
9
tej części wymaga wyjaśnienia. Wynikające z wykazu A załącznika
przyporządkowanie danego rodzaju pracy do określonej branży ma istotne
znaczenie dla jej kwalifikacji, jako pracy w szczególnych warunkach, w rozumieniu
art. 32 ust. 1 ustawy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 czerwca 2010 r., II UK
21/10, niepublikowany).
Z tych względów skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie, wobec
czego Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji zgodnie z art. 39815
§ 1 k.p.c.
Orzeczenie o kosztach uzasadnia art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.