Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 594/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 sierpnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Jan Górowski
w sprawie z powództwa B. N. i E. N.
przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń i Reasekuracji "W." Spółce Akcyjnej
z siedzibą w W.
o zadośćuczynienie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 20 sierpnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 14 marca 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną
2. zasądza od strony pozwanej na rzecz powódek po 1.200
(jeden tysiąc dwieście) złotych tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 30 lipca 2013 r. Sąd Okręgowy w P. zasądził od
pozwanego Towarzystwa Ubezpieczeń i Reasekuracji W. S.A. w W. na rzecz
powódki B. N. kwotę 50 000 zł z odsetkami ustawowymi od dnia 3 maja 2012 r. do
dnia zapłaty i na rzecz powódki E. N. kwotę 50 000 zł z odsetkami ustawowymi od
dnia 3 maja 2012 r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia za krzywdę
wywołaną naruszeniem ich dóbr osobistych w związku ze śmiercią ojca i męża
powódek w wypadku komunikacyjnym; oddalił powództwo w pozostałej części i
orzekł o kosztach procesu. Sąd ustalił, że D. N. - mąż B. N. i ojciec E. N. zginął w
dniu 19 stycznia 2007 r w wypadku komunikacyjnym spowodowanym przez
posiadacza pojazdu ubezpieczonego od odpowiedzialności cywilnej w pozwanym
towarzystwie ubezpieczeniowym. Powódka B. N. pozostawała od 1992 r. w związku
małżeńskim z D. N.; byli zgodnym i kochającym się małżeństwem, prowadzili
wspólnie gospodarstwo rolne. Po śmierci męża powódka załamała się psychicznie,
nie radziła sobie z prowadzeniem gospodarstwa rolnego i musiała zlikwidować
hodowlę trzody chlewnej, osłabła jej aktywność życiowa. Leczyła się prywatnie u
lekarza psychiatry w Ł., korzystała przez okres 3 miesięcy ze zwolnienia
lekarskiego, przeszła depresję i miała stany lękowe. Stała się osobą zamkniętą w
sobie, stroni od towarzystwa ludzi, nie ułożyła sobie życia osobistego, utrzymuje się
z pracy w gospodarstwie i renty rodzinnej po mężu. D. N. osierocił dwie małoletnie
wówczas córki: E., która ma aktualnie 15 lat i P., aktualnie 20 letnią. Małoletnia
córka E. N. nie pogodziła się ze śmiercią ojca, zaczęła tyć, miała problemy z nauką,
zamykała się w sobie, nie rozmawiała z matką i siostrą. Unikała kontaktów z
rówieśnikami, stała się agresywna, pozostawała pod opieką psychologa.
Obecnie jest uczennicą drugiej klasy gimnazjum, uczy się dobrze,
zamierza kontynuować edukację w liceum. Obie powódki doświadczyły urazu,
który wiązał się i wiąże się z przeżywaniem poczucia głębokiej straty, bólu,
smutku, żalu, skrzywdzenia; są to uczucia i stany adekwatne do zaistniałej sytuacji,
stanowiące naturalną reakcję żałoby po utracie bliskiej osoby. Są jednak w stanie
wykonywać prawidłowo swoje role życiowe i funkcjonować normalnie
w społeczeństwie. W styczniu 2007 roku B. N. wystąpiła do pozwanego o
3
odszkodowanie za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej jej oraz małoletnich
wówczas córek (art. 446 § 3 k.c.) oraz o przyznanie im renty (art. 446 § 2 k.c.). W
wyniku dobrowolnie zaspokojonego żądania oraz na podstawie prawomocnego
wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 24 lipca 2008 r. w sprawie … 1500/97,
zmienionego wyrokiem Sądu Apelacyjnego, powódka B. N. otrzymała łącznie 120
000 zł tytułem odszkodowania za pogorszenie sytuacji życiowej i rentę w wysokości
po 400 zł miesięcznie od lutego 2007 roku, natomiast powódka E. N. odpowiednio
110 000 zł tytułem stosownego odszkodowania oraz rentę w wysokości po 500 zł
miesięcznie od lutego 2007 r.
W niniejszej sprawie powódki dochodziły, na podstawie art. 448 w związku
z art. 24 § 1 k.c., zadośćuczynienia w kwocie po 150 000 złotych za krzywdę
spowodowaną naruszeniem ich dóbr osobistych przez zerwanie więzi rodzinnych
ze zmarłym D. N. W świetle poczynionych ustaleń Sąd Okręgowy uznał, że
odpowiednią sumą zadośćuczynienia jest kwota po 50 000 złotych na rzecz każdej
z powódek; oddalił dalej idące roszczenia jako niezasadne.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację strony pozwanej,
podzielając ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
W skardze kasacyjnej strona pozwana zarzuciła naruszenie prawa
materialnego - art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c. i art. 363 k.c. oraz naruszenie
art. 365 § 1 k.p.c. Formułując te zarzuty domagała się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarżący zarzucił naruszenie 365 § 1 k.p.c. polegające na jego
niezastosowaniu przez Sąd drugiej instancji mimo że, zdaniem skarżącego,
Sąd ten był związany prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w P. z dnia 24
lipca 2007 roku w sprawie … 1500/07 w zakresie, w jakim Sąd ten uwzględnił,
zdaniem skarżącego, w kwocie zasądzonych na rzecz powódek, na podstawie art.
446 § 3 k.c., odszkodowań z tytułu pogorszenia ich sytuacji życiowej, także szkody
niematerialne „w postaci nagłej utraty męża i ojca, poczucia krzywdy, bólu, smutku i
bezradności życiowej”. Wskazany przepis stanowiący, że orzeczenie prawomocne
4
wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy
państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie
przewidzianych także inne osoby, oznacza nakaz respektowania przez sądy
orzekające w innych postępowaniach faktu istnienia prawomocnego orzeczenia
rozstrzygającego w określony sposób zidentyfikowany spór między określonymi
stronami oraz zakaz przyjęcia, że pewna kwestia wynikająca z prawomocnego
orzeczenia sądu przedstawia się odmiennie, niż to przyjął sąd w tamtej sprawie. Ma
to szczególne znaczenie w odniesieniu do tak zwanych orzeczeń prejudycjalnych,
do których jednak wskazany wyrok Sądu Okręgowego w P. nie należy. Sąd
Apelacyjny objął swoimi ustaleniami wynikający z niego fakt zasądzenia na rzecz
powódek, na podstawie art. 446 § 3 k.c., określonych odszkodowań za znaczne
pogorszenie sytuacji życiowej, nie naruszył więc przytoczonego przepisu.
Nie doszło także do naruszenia prawa materialnego, a to art. 448 w związku
z art. 24 § 1 k.c. przez błędną wykładnię skutkującą przyznaniem na rzecz powódek
rażąco wygórowanego, zdaniem skarżącego, zadośćuczynienia za krzywdę,
bez uwzględnienia wszystkich okoliczności sprawy, w tym faktu kompensaty -
w ramach wcześniej przyznanego odszkodowania za pogorszenie sytuacji życiowej
- szkody niematerialnej polegającej na cierpieniach psychicznych powódek
związanych ze śmiercią męża i ojca oraz wpływu otrzymanego odszkodowania
na aktualny stan psychiczny powódek i rozmiar krzywdy wynikającej z naruszenia
ich dóbr osobistych.
Śmierć D. N. nastąpiła w styczniu 2007 r., a więc w okresie poprzedzającym
dodanie do art. 446 k.c. paragrafu 4 tego przepisu przewidującego możliwość
przyznania najbliższym członkom rodziny zadośćuczynienia pieniężnego za
krzywdę doznaną w wyniku śmierci członka rodziny. Zgodnie z utrwalonym w
orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowiskiem, spowodowanie śmierci osoby
bliskiej może stanowić naruszenie dobra osobistego członków rodziny zmarłego w
postaci szczególnej więzi rodzinnej i uzasadniać przyznanie im zadośćuczynienia
na podstawie art. 448 w związku z art. 24 § 1 k.c., jeżeli śmierć nastąpiła na skutek
deliktu, który miał miejsce przed dniem 3 sierpnia 2008 r. (por. uchwały Sądu
Najwyższego: z dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10, OSNC-ZD 2011, z. B,
poz. 42 i z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11, OSNC 2012, z. 1, poz. 10 oraz
5
wyroki z dnia 14 stycznia 2010 r., IV CSK 307/09, OSNC-ZD 2010, z. C, poz. 91, z
dnia 25 maja 2011 r., II CSK 537/10, niepubl., z dnia 10 listopada 2010 r., II CSK
248/10, OSNC 2011-ZD, z. B, poz. 44, z dnia 11 maja 2011 r., I CSK 621/10,
niepubl. oraz z dnia 15 marca 2012 r., I CSK 314/11, niepubl.).
Roszczenie o zadośćuczynienie za zerwanie więzi rodzinnej przyznawane
na podstawie art. 448 w zw. z art. 24 § 1 k.c. jest rodzajowo i normatywnie
odmienne od roszczenia zmierzającego do naprawienia szkody majątkowej,
opartego na art. 446 § 3 k.c. Zadośćuczynienie jest oderwane od sytuacji
majątkowej pokrzywdzonego oraz od konsekwencji, jakie śmierć osoby bliskiej
powoduje w szeroko rozumianej sferze interesów majątkowych powoda; ma na celu
złagodzenie cierpienia psychicznego wywołanego śmiercią osoby najbliższej,
traumatycznych przeżyć z nią związanych oraz ułatwienie przystosowania się do
zmienionej sytuacji życiowej. Przewidziane w art. 446 § 3 k.c. odszkodowanie
obejmuje natomiast szeroko pojęte szkody majątkowe, często nieuchwytne lub
trudne do precyzyjnego wyliczenia, prowadzące do znacznego pogorszenia sytuacji
życiowej osoby najbliższej. Ocena znacznego pogorszenia sytuacji życiowej
zależna jest od rozmiarów ujemnych następstw natury majątkowej, zarówno
już istniejących, jak i dających się przewidzieć, w świetle zasad doświadczenia
życiowego, w przyszłości, z uwzględnieniem stanu zdrowia osoby uprawnionej,
jej wieku, warunków i trudności życiowych, stosunków rodzinnych i majątkowych.
Istotne jest również porównanie tej sytuacji ze stanem, w jakim uprawniony
znajdowałby się, gdyby nie doszło do śmierci osoby bliskiej. W judykaturze
i doktrynie ukształtowało się stanowisko, że chociaż należy przy zasądzaniu tego
odszkodowania uwzględniać całokształt okoliczności wpływających na sytuację
życiową najbliższych zmarłego, to jednak kompensata ta ma służyć naprawieniu
szkody majątkowej. Podstawą przyznania odszkodowania z art. 446 § 3 k.c. jest
„znaczne pogorszenie sytuacji życiowej", a więc nie tylko obecnej sytuacji
materialnej, lecz także utrata realnej możliwości polepszenia materialnych
warunków życia i realizacji planów życiowych w przyszłości.
Obejmuje ono kompensatę uszczerbku majątkowego wynikającego, przykładowo
z nieotrzymywania części dochodów zmarłego z różnych źródeł, która przypadała
na poszkodowanego w czasie, gdy najbliższa osoba żyła; braku możliwości
6
zaoszczędzenia wydatków na różnorakie potrzeby poszkodowanego zaspokajane
wcześniej przez zmarłego, pozbawienie poszkodowanego opieki, wsparcia
w trudnościach życiowych, możliwości korzystania z umiejętności zmarłego
i pomocy lub wyręki w bieżących sprawach dnia codziennego, co przekłada się na
sytuację majątkową pokrzywdzonego choćby przez konieczność poniesienia
wydatków, których nie byłoby, gdyby osoba bliska żyła.
Przed wprowadzeniem do kodeksu cywilnego art. 446 § 4 k.c., Sąd
Najwyższy, istotnie dokonywał w niektórych orzeczeniach rozszerzającej wykładni
art. 446 § 3 k.c. przyjmując, że zakres znacznego pogorszenia sytuacji życiowej,
o którym jest mowa w tym przepisie obejmuje także niekorzystne zmiany w sferze
dóbr niemajątkowych najbliższych członków rodziny osoby zmarłej (por. wyroki
z dnia 15 października 2002 r., II CKN 985/2000, nie publ., z dnia 30 czerwca
2004 r., IV CK 445/2003, niepubl., z dnia 9 marca 2007 r., V CSK 459/2006, z dnia
16 kwietnia 2008 r., V CSK 544/2007, niepubl., z dnia 16 października 2008 r.,
III CSK 143/08, niepubl., z dnia 26 lipca 2001 r., II CKN 889/00, niepubl.,
z dnia 25 lutego 2004 r., II CK 17/03, niepubl. oraz z dnia 3 lipca 2008 r., IV CSK
113/08, niepubl.).Pogląd ten stracił na aktualności wobec wprowadzenia art. 446
§ 4 k.c. i obecnie nie ma już wątpliwości, że odszkodowanie przewidziane w art.
446 § 3 k.c. kompensuje wyłącznie majątkowe negatywne następstwa śmierci
osoby bliskiej.
W orzecznictwie i doktrynie wskazuje się, że na rozmiar krzywdy wywołanej
śmiercią osoby bliskiej wpływają wstrząs psychiczny i cierpienia moralne
wywołane śmiercią osoby bliskiej, poczucie osamotnienia i pustki po jej śmierci,
rodzaj i intensywność więzi łączącej pokrzywdzonego ze zmarłym, rola w rodzinie
pełniona przez osobę zmarłą, wystąpienie zaburzeń będących skutkiem śmierci
osoby bliskiej, wiek pokrzywdzonego i jego zdolność do zaakceptowania nowej
rzeczywistości oraz umiejętność odnalezienia się w niej. W świetle ustaleń oraz
wywodów prawnych Sądu Apelacyjnego nie sposób podzielić zarzutu rażąco
wygórowanego zadośćuczynienia przyznanego powódkom, skoro Sąd Okręgowy
zasadził z tego tytułu po 50 000 złotych na rzecz każdej z powódek, wyjaśniając
przekonująco motywy decydujące o jego rozmiarach.
7
Skarżący zarzucił także naruszenie prawa materialnego - art. 363 k.c. przez
dokonanie jego błędnej wykładni i przyjęcie, że krzywda powódek nie została
zrekompensowana przyznanym wcześniej odszkodowaniem znaczne pogorszenie
sytuacji życiowej. Zarzut ten został wadliwie skonstruowany i uzasadniony,
albowiem art. 363 § 1 k.c. dotyczy sposobów naprawienia szkody majątkowej
(restytucja naturalna lub zapłata odszkodowania pieniężnego), zaś paragraf 2 tego
przepisu- daty właściwej dla obliczenia odszkodowania w pieniądzu. Tymczasem
skarżący uzasadnia jego naruszenie nieuwzględnieniem przez Sąd, przy ustalaniu
należnych powódkom zadośćuczynień za krzywdę wywołaną śmiercią ojca i męża,
wysokości zasądzonych na ich rzecz odszkodowań, co powoduje, że zarzut ten nie
poddaje się kontroli kasacyjnej. Trzeba też wskazać, że z treści uzasadnienia
wyroku Sądu Okręgowego w P. z dnia 24 lipca 2008 roku w sprawie … 1500/07
wynika, że wprawdzie Sąd ten powołał się na orzecznictwo Sądu Najwyższego
dotyczące szerszej wykładni art. 446 § 3 k.c., ale z części motywów dotyczącej
wysokości zasądzonych na rzecz powódek odszkodowań z tytułu znacznego
pogorszenia sytuacji życiowej, nie można wyprowadzić wniosku, że Sąd ten
przyznał powódkom zadośćuczynienie za krzywdę spowodowaną naruszeniem ich
dóbr osobistych przez zerwaniu więzi rodzinnej ze zmarłym (por. k. 120-121 akt
niniejszej sprawy).
W tym stanie rzeczy orzeczono jak w sentencji (art. 39814
k.p.c.).