Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 667/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 24 września 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Krzysztof Strzelczyk
Protokolant Izabella Janke
w sprawie z powództwa L.-P. Sp. z o.o. we W.
przeciwko Pa. A.
o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 24 września 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 16 kwietnia 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy uznał za bezskuteczną wobec powoda L. – P. spółki z o.o.
umowę darowizny ½ udziału w nieruchomości (opisanej w pozwie), dokonaną
między dłużnikiem P. A. i B. A. (jego żoną). W sprawie tym pozwany został kolejny
nabywca tej nieruchomości Pa. A. Rozstrzygnięcie Sądu służyło ochronie
wierzytelności powoda w wysokości 115 000 zł z odsetkami, stwierdzonej
prawomocnym wyrokiem (art. 527 k.c.).
Orzeczenie to zapadło na podstawie następującego stanu faktycznego.
P. A. był dłużnikiem powoda, ponieważ nie rozliczył się z pobranej z kasy
powodowej spółki kwoty 154.600 zł. W dniu 13 grudnia 2007 r. dłużnik i jego żona
ustanowili ustrój rozdzielności majątkowej i tego dnia dłużnik dokonał na rzecz żony
darowizny ½ udziału w nieruchomości opisanej w pozwie. Udział ten stanowił
jedyny składnik majątkowy dłużnika. W dniu 28 kwietnia 2008 r. żona dłużnika
zawarła umowę darowizny nieruchomości z synem L. A., a w dniu 12 lipca 2010 r.
pomiędzy tym obdarowanym a pozwanym Pa. A. została zawarta umowa pożyczki
na kwotę 100.000 zł, przy czym należność pożyczkowa została zabezpieczona
przewłaszczeniem nieruchomości na rzecz pożyczkodawcy. Do dnia zamknięcia
rozprawy pożyczka nie została spłacona i pożyczkodawca (obecny pozwany) jest
właścicielem nieruchomości.
Egzekucja przeciwko dłużnikowi okazała się bezskuteczna i została
umorzona, nie dało też rezultatu postępowanie o wyjawienie majątku dłużnika.
Zobowiązany jest obecnie osobą bezrobotną, pozostaje na utrzymaniu pozwanego
i zamieszkuje w nieruchomości objętej skargą.
Uwzględniając żądanie wierzyciela, Sad Okręgowy uznał, że legitymację
bierną w tym sporze ma Pa. A. - kolejny nabywca nieruchomości. Na jego rzecz
bowiem nastąpiło ”ostateczne rozporządzenie korzyścią uzyskaną przez osobie
trzecią na skutek zawartej czynności z dłużnikiem”. Doszło jednocześnie
do prawidłowego wskazania zaskarżonej czynności prawnej, tj. umowy darowizny
udziału ½ w nieruchomości z dnia 3 grudnia 2007 r., dokonanej pomiędzy
dłużnikiem i jego żona(osobą trzecią). Tylko ta czynność mogła być uznana za
3
czynność prawną dokonaną w warunkach przewidzianych w art. 527 § 1 k.c.
Wystąpiły wszystkie niezbędne przesłanki uwzględnienia skargi wierzyciela.
Pozwany („osoba piąta”) nabył nieruchomość nieodpłatnie, ponieważ taki charakter
miało przewłaszczenie nieruchomości w celu zabezpieczenia pożyczki pieniężnej
udzielonej przez pozwanego (nabywcę nieruchomości). Nieodpłatny charakter
miała też umowa zawarta pomiędzy żoną dłużnika i jej synem (art. 528 k.c.).
W wyniku dokonania zaskarżonej czynności dłużnik stał się niewypłacalny.
Apelacja pozwanego została uwzględniona, Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok i powództwo oddalił. W ocenie tego Sądu, w sprawie pojawiły się
dwa zasadnicze kwestie. Po pierwsze, przeciwko komu - w razie serii kolejnych
rozporządzeń majątkowych - należy skierować roszczenie pauliańskie powoda.
Po drugie, która czynność prawna powinna być w takiej sytuacji zaskarżona
skargą (art. 531 § 2 k.c.). Wskazując na możliwość obrony różnych stanowisk w tej
materii, Sąd Apelacyjny przyjął, że właściwe jest takie rozwiązanie, zgodnie
z którym ”wystarczające jest zaskarżenie aktualnej czynności (ostatniej), co wynika
m.in. z określenia w art. 531 § 2 k.c. szczególnych przesłanek umożliwiających
wystąpienia bezpośrednio przeciwko dalszemu nabywcy korzyści majątkowej”.
Te właśnie przesłanki należy rozumieć jako materialno-prawną podstawę
do zaskarżania wyłącznie czynności między osobą trzecią i czwartą, ewentualnie -
osobami następnymi.
Przy przyjęciu takiej interpretacji art. 531 § 2 k.c., Sąd Apelacyjny stwierdził
też, że skierowanie skargi wobec kolejnej osoby (pozwanego), ale bez zaskarżenia
czynności prawnej (darowizny), w której pozwany nie uczestniczył, oznacza
konieczność oddalenia powództwa. Przesłanki skargi pauliańskiej, skierowanej
przeciwko kolejnej osobie, wykazuje wierzyciel (art. 6 k.c.). Chodzi tu
o dodatkowe przesłanki wynikające z art. 531 § 2 k.c. (wiedza następcy
szczególnego o okolicznościach uzasadniających uznania czynności prawnej
dłużnika za bezskuteczną). Zbędne jest to natomiast, gdy rozporządzenie było
nieodpłatne. Powód nie podjął się w sprawie próby wykazania przez pozwanego
wspomnianej wiedzy. Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu pierwszej
instancji, że przewłaszczenie nieruchomości w celu zabezpieczenia wierzytelności
pożyczkowej miało charakter nieodpłatny. W przypadku przewłaszczenia
4
nieruchomości dochodzi bowiem, zdaniem Sądu, do „przysporzenia na rzecz
wierzyciela w tym celu, aby to przysporzenie skutkowało zabezpieczeniem
wierzytelności (…)”.
W skardze kasacyjnej powoda podnoszono zarzuty naruszenia art. 531 § 2
k.c. i art. 65 k.c. Skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku i oddalenia
apelacji strony pozwanej, ewentualnie - uchylenia tego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawiły się rozbieżności
dotyczące prawnego ukształtowania (w sensie podmiotowym i przedmiotowym)
roszczenia pauliańskiego w razie zbycia korzyści przez osobę trzecią w rozumieniu
art. 527 § 1 k.c. i następnie serii rozporządzeń tą korzyścią na rzecz kolejnych
następców prawnych szczególnych (art. 531 § 2 k.c.). Utrwaliło się stanowisko,
zgodnie z którym legitymację bierną w procesie pauliańskim ma wówczas ostatni
nabywca korzyści (następca szczególny), ponieważ na taką legitymację wyraźnie
wskazuje art. 531 § 2 k.c. Wierzyciel ma bowiem możliwość „bezpośredniego
wystąpienia” przeciwko takiej osobie. W związku z tym, że w przepisie tym nie
podano jednocześnie pełnej treści możliwego żądania wierzyciela, jak w przypadku
skierowania roszczenia wobec osoby trzeciej, dokonującej czynności z dłużnikiem
(art. 531 § 1 k.c.), pojawiły się kontrowersje dotyczące tego, która z następujących
po sobie czynności prawnych powinna być uznana za bezskuteczną wobec
wierzyciela w celu prawnego umożliwienia egzekucji z przedmiotu rozporządzenia.
Czy chodzi o czynność prawną z udziałem dłużnika (czynność „pierwszą”, art. 531
§ 1 k.c.), czy o czynność prawną z udziałem ostatniego nabywcy korzyści
(czynność „ostatnią”). Rozwiązanie pierwsze przyjęto m.in. w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia z dnia 12 kwietnia 2012 r., II CSK 448/11 (OSNC - ZD 2013, nr
4, poz. 69), w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2015 r., V CSK 246/14,
nie publ.). Za rozwiązaniem drugim wypowiedziano się natomiast wyraźnie
w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2013 r., IV CSK 222/13 (nie publ.),
w wyroku z dnia 19 grudnia 2006 r., V CSK 330/06, (nie publ.); por. też wyrok Sądu
5
Najwyższego z dnia 14 maja 2010 r., II CSK 545/09, nie publ.). W rozpoznawanej
sprawie Sądy meriti reprezentowały odmienne stanowiska
W ocenie Sądu Najwyższego, należy przyjąć interpretację drugą.
U podstaw obu wspomnianych interpretacji art. 531 § 2 k.c. leży istotne
założenie, że wszystkie czynności rozporządzające, dokonane z udziałem
kolejnych szczególnych następców prawnych, mają tożsamy przedmiot (np. rzecz
ruchoma, nieruchoma, ta sama wierzytelność), przy czym uwaga ta nie odnosi się,
oczywiście, do serii rozporządzeń obejmujących świadczenia pieniężne. Na regułę
„tożsamości korzyści” przy interpretacji art. 531 § 2 k.c. trafnie zwrócono uwagę
w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2009 r., IV CSK 411/08,
(nie publ.). Reguła ta pozwala przyjąć, że wprawdzie korzyść znajdowała się
kolejno w majątku kolejnych nabywców, ale nadal stanowi ten element, o który
został jednak uszczuplony (lub niepowiększony) majątek dłużnika i taki element
może służyć do przeprowadzenia egzekucji na rzecz wierzyciela (art. 532 k.c.).
Z punktu widzenia potrzeby ochrony wierzyciela nie ma zatem znaczenia
wspomniany, kilkakrotny i wielopodmiotowy transfer korzyści majątkowej, jeżeli
korzyść ta wyszła z majątku dłużnika (lub do niego nie weszła) w okolicznościach
usprawiedliwiających roszczenie paulińskie wierzyciela (art. 527 k.c.). Dlatego w art.
531 § 2 k.c. przewidziano wprost możliwość wystąpienia wierzyciela bezpośrednio
przeciwko ostatniemu nabywcy korzyści i jednoczenie domagania się uznania za
bezskuteczną wobec wierzyciela ostatniej czynności prawnej z udziałem ostatniego
nabywcy korzyści. Wierzyciel będzie jednak musiał wykazać, że osoba pozwana
„wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za
bezskuteczną”. Chodzi oczywiście o pozytywną wiedzę (scit) o obiektywnych
i subiektywnych przesłankach skargi pauliańskiej, przewidzianych w art. 527 k.c.,
tj. o przesłankach, które uzasadniałyby orzeczenie uznania czynności prawnej
dłużnika z osobą trzecią za bezskuteczną wobec wierzyciela. Wiedza taka
świadczy o udziale także ostatniego beneficjenta rozporządzenia w działaniu
in fraudem creditoris. Wierzyciel może korzystać z tzw. domniemań pauliańskich
mających ułatwić wykazania przesłanek subiektywnych skargi także w procesie
skierowanym przeciwko ostatniemu nabywcy korzyści (art. 527 § 3 i § 4 k.c., art.
6
529 k.c.; por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 2010 r., II CSK 545/09,
nie publ.).
Nie trzeba wykazywać wspomnianej wiedzy pozwanego nabywcy korzyści,
gdy nabył on tę korzyść nieodpłatnie (art.531 § 2 k.c.). W takiej sytuacji wystarczy
wykazanie przesłanek uzasadniających uznanie czynności prawnej dłużnika
z osobą trzecią za bezskuteczną (art. 527 k.c.). Wykazanie nieodpłatnego nabycia
tożsamej prawnie korzyści przez pozwanego określonego w art. 531 § 2 k.c. ułatwia
zatem ochronę pauliańska wierzytelności powoda.
Nietrafne są wyrażone niekiedy obiekcje, że z racji konstytutywnego
charakteru powództwa z art. 527 k.c., niezaskarżona czynność prawna dłużnika
z osobą trzecią pozostawać musiałaby w mocy także wobec wierzyciela i nie byłoby
wówczas podstaw do podważania wyłącznie czynności prawnej następnej
(ostatniej). Skoro w art. 531 § 2 k.c. wspomniano wyraźnie o możliwości
wystąpienia wierzyciela właśnie bezpośrednio wobec ostatniego nabywcy tej samej
(tożsamej prawnie) korzyści majątkowej i jednoczenie określono przesłanki
skuteczności roszczenia pauliańskiego przeciwko tej osobie, to dla egzekucji
wierzyciela z uzyskanej korzyści wystarcza podważenie jedynie ostatniej czynności
prawnej, jeżeli korzyść majątkowa wyszła z majątku dłużnika (lub do niego nie
weszła) w sytuacji pokrzywdzenia wierzyciela. Nie ma wówczas znaczenia już
sama skuteczność wobec wierzyciela kolejnych rozporządzeń korzyścią, przez
dłużnika i jego następców szczególnych. Nie ma też znaczenia to, że termin
prekluzyjny dla wniesienia skargi liczyć należy do daty dokonania czynności
prawnej przez dłużnika, tj. daty pierwszego rozporządzenia korzyścią (art. 534 k.c.),
ponieważ w przepisie tym przyjęto po prostu określony przedział czasowy ochrony
pauliańskiej dla wszystkich przypadków jej uruchomienia.
2. Nie można podzielić stanowiska Sądu Apelacyjnego, że umowa
przewłaszczenia nieruchomości z dnia 12 lipca 2010 r. w celu zabezpieczenia
wierzytelności pożyczkowej nabywcy nieruchomości stanowiła czynność odpłatną.
Istotnie na jej podstawie doszło do przysporzenia w majątku nabywcy
(pożyczkodawcy), ale zabezpieczający cel tego przysporzenia (causa cavendi) nie
świadczy - wbrew sugestii Sądu Apelacyjnego - o odpłatności (nawet szczególnej)
7
przeniesienia własności, skoro nie wystąpiła tu na pewno causa donandi.
Można stwierdzić ogólnie, że większość czynności fiducjarnych, dokonywanych
w celu zabezpieczenia określonej wierzytelności (np. przewłaszczenie fiducjarne
ruchomości, cesja fiducjarna) stanowią właśnie czynności nieodpłatne, które tworzą
dla beneficjenta rozporządzenia (wierzyciela) stan zabezpieczenia spowodowany
czasowym nabyciem prawa. Podstawowe znaczenie ma tu treść odpowiedniego
pactum fiduciae (art. 65 k.c.). Dopiero potrzeba uruchomienia zabezpieczenia
w postaci tymczasowego przewłaszczenia (np. w postaci definitywnego nabycia
własności nieruchomości przez wierzyciela i spowodowanie tym samym umorzenia
zabezpieczonej wierzytelności ) może prowadzić do oceny, że nastąpił definitywny,
odpłatny (i z reguły - ekwiwalentny) transfer nieruchomości na rzecz wierzyciela.
Ryzyko definitywnej utraty przewłaszczonej nieodpłatnie nieruchomości przez
przewłaszczającego (dłużnika) w razie niewywiązania się z zadłużenia stanowi
zasadniczy element stworzonego stanu zabezpieczenia. Z ustaleń faktycznych
wynika, że do spłaty pożyczki nie doszło i pozwany nadal pozostaje właścicielem
przewłaszczonej nieruchomości. Należy jeszcze zaznaczyć, że dla oceny
odpłatnego lub nieodpłatnego charakteru kwestionowanej czynności prawnej,
obejmującej rozporządzenie nieruchomością, istotne znaczenie miał czas jej
dokonania, tj. data ustanowienia zabezpieczenia.
Sąd Apelacyjny wprawdzie przyjął trafną interpretację art. 531 § 2 k.c.
(legitymacja ostatniego nabywcy i zaskarżenie czynności prawnej, w której on
uczestniczy), ale nie można podzielić kategorycznego stanowiska tego Sądu,
że powód „nie wykazał (…) dodatkowych przesłanek odpowiedzialności
pozwanego”. Pomijając samą nieprawidłową stylistykę tego stwierdzenia,
należy wyjaśnić, że od powoda można by wymagać sprostania odpowiedniemu
ciężarowi dowodu (art. 6 k.c.), gdyby w toku postępowania rozpoznawczego
pojawiło się właściwe podmiotowo i przedmiotowo ukształtowanie roszczenia
pauliańskiego powoda, przewidzianego w art. 531 § 2 k.c. Wspomniany wcześniej
nieodpłatny charakter przewłaszczenia nieruchomości na rzecz powoda nie zwalnia
powoda od wykazania jednak zasadniczych (podstawowych) przesłanek skargi
przewidzianych w art. 527 k.c., natomiast zwalnia go od wykazania wiedzy
pozwanego o takich przesłankach.
8
W związku z tym, że okazały się uzasadnione zarzuty naruszenia art. 531
§ 2 k.c. i art. 65 k.c., Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania art. 39815
k.p.c.