Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 222/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
SSN Iwona Koper
SSN Kazimierz Zawada (sprawozdawca)
Protokolant Hanna Kamińska
w sprawie z powództwa A. P. Spółki Akcyjnej w W.
przeciwko K. K.
o uznanie czynności za bezskuteczną,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 11 grudnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 12 października 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
UZASADNIENIE
Spółka akcyjna A. P. uzyskała w dniu 16 września 2008 r. w stosunku do M.
A. (primo voto K.) nakaz zapłaty na kwotę 63 796, 68 zł, który się uprawomocnił.
Dnia 25 czerwca 2008 r. dłużniczka sprzedała przysługujące jej spółdzielcze
własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego nr 6 w budynku przy ul. Z. 8 w B.
swojej matce M. A., a ta w dniu 30 grudnia 2008 r. podarowała to prawo swojemu
wnukowi – a synowi dłużniczki - K. K. A.P. w związku z niemożnością
wyegzekwowania wskutek zbycia przez dłużniczkę spółdzielczego własnościowego
prawa do lokalu kwoty zasądzonej nakazem zapłaty zażądała w pozwie z dnia 21
stycznia 2011 r., skierowanym przeciwko K. K., uznania za bezskuteczne w
stosunku do niej: umowy sprzedaży spółdzielczego własnościowego prawa do
lokalu z dnia 25 czerwca 2008 r. zawartej przez dłużniczkę z M. A. oraz umowy
darowizny spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu z dnia 30 grudnia 2008
r. zawartej przez M. A. z pozwanym. Po przekształceniu spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu przez pozwanego na odrębną własność lokalu
i podarowaniu odrębnej własności lokalu w dniu 13 lipca 2011 r. M. A. strona
powodowa pismem z dnia 30 kwietnia 2012 r. rozszerzyła powództwo o uznanie za
bezskuteczną w stosunku do niej także tej ostatniej darowizny.
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 9 maja 2012 r. uznał za bezskuteczną
w stosunku do strony powodowej umowę darowizny spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu zawartą w dniu 30 grudnia 2008 r. przez M. A. z
pozwanym; w pozostałym zakresie powództwo oddalił.
Wyrok ten zaskarżyły obie strony. Sąd Apelacyjny uznał wszystkie, zarówno
procesowe, jak i materialnoprawne zarzuty apelacyjne pozwanego za całkowicie
bezzasadne. Uwzględnił natomiast apelację strony powodowej. Uwzględniając tę
apelację, wyrokiem z dnia 12 października 2012 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego
w ten sposób, że w celu przeprowadzenia egzekucji wierzytelności strony
powodowej, zasądzonej od M. A. nakazem zapłaty z dnia 16 września 2008 r.,
uznał za bezskuteczne w stosunku do strony powodowej: sprzedaż przez M. A. w
dniu 25 czerwca 2008 r. spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu M. A.
3
oraz darowiznę przez M. A. w dniu 30 grudnia 2008 r. pozwanemu spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu, przekształconego następnie przez pozwanego
w odrębną własność lokalu.
Sąd Apelacyjny nie podzielił poglądu Sądu Okręgowego, że pozwany nie był
w sprawie biernie legitymowany także w zakresie dotyczącym żądania uznania za
bezskuteczną w stosunku do strony powodowej umowy sprzedaży z dnia
25 czerwca 2008 r. zawartej przez dłużniczkę M. A. ze zwoją matką M. A.
Wskazał, że także w razie pozwania zgodnie z art. 531 § 2 k.c. następcy prawnego
osoby trzeciej spór nadal dotyczy, oprócz dodatkowo uwzględnianego
rozporządzenia dokonanego na rzecz tego następcy, czynności podjętej przez
dłużnika z osobą trzecią. W przeciwnym razie wyrok pauliański nie mógłby wywołać
skutku przewidzianego w art. 532 k.c. Co się zaś tyczy darowizny dokonanej na
rzecz M. A. przez pozwanego w toku postępowania sądowego, to nie mogła ona,
zdaniem Sądu Apelacyjnego, wpłynąć na układ podmiotowy procesu ze względu na
treść art. 192 pkt 3 k.p.c.
Skarżąc w całości wyrok Sądu Apelacyjnego, pozwany jako podstawy
kasacyjne przytoczył naruszenie w określonych układach i powiązaniach art. 6, 527
§ 1 i 3, art. 531 § 2 i art. 532 k.c. oraz art. 192 pkt 3, art. 217 § 1, art. 328 § 2, art.
365 § 1, art. 378 § 1 i art. 391 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Biernej legitymacji procesowej w sprawach o uznanie za bezskuteczną
czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, wskutek
której osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, oraz czynności prawnej osoby
trzeciej rozporządzającej uzyskaną od dłużnika korzyścią, dotyczy art. 531 k.c.
Zgodnie z art. 531 § 1 k.c., uznanie za bezskuteczną czynności prawnej
dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje w drodze powództwa
przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową.
Biernie legitymowana w sprawie o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej
dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli jest więc osoba trzecia, która
uzyskała korzyść majątkową na podstawie tej czynności - i tylko ta osoba. Inaczej
zatem niż w przypadku sprawy o uznanie za bezskuteczną umowy na podstawie
4
art. 59 k.c., biernie legitymowana w sprawie o uznanie za bezskuteczną czynności
prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli nie jest jednocześnie też druga
strona zaskarżonej czynności, którą tu jest dłużnik skarżącego wierzyciela
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1970 r., III CRN 546/69).
Przyznanie w art. 531 § 1 k.c. biernej legitymacji procesowej samej tylko osobie
trzeciej stanowi wyjątek od zasady, że w charakterze stron procesu w sprawie
o ukształtowanie powinny uczestniczyć wszystkie osoby, których sytuacja prawna
ma być ukształtowana przez wyrok sądu - uzasadniony tym, że wyrok pauliański ze
względu na jego skutek przewidziany w art. 532 k.c. dotyka w głównej mierze sfery
prawnej osoby trzeciej uzyskującej korzyść majątkową wskutek czynności prawnej
dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli.
Według zaś art. 531 § 2 k.c., w wypadku gdy osoba trzecia rozporządziła
uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na
której rzecz rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach
uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli
rozporządzenie było nieodpłatne. Przepis ten rozszerza w porównaniu z art. 527
§ 1 k.c. krąg czynności prawnych, których ubezskutecznienia, ze skutkiem
przewidzianym w art. 532 k.c., może domagać się wierzyciel w razie ziszczenia się
określonych przesłanek. Na podstawie tego przepisu wierzyciel może domagać się
uznania za bezskuteczną względem niego także czynności prawnej, którą osoba
trzecia rozporządziła uzyskaną od dłużnika korzyścią na rzecz kolejnej osoby.
Biernie legitymowany w takiej sprawie zgodnie z tym przepisem jest następca
prawny osoby trzeciej – i tylko on (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia
2006 r., V CSK 330/06). Motyw takiego ujęcia biernej legitymacji procesowej w art.
531 § 2 k.c. jest zbieżny z motywem podobnego ujęcia biernej legitymacji
procesowej w art. 531 § 1 k.c.
Materialnoprawnymi przesłankami uznania za bezskuteczną względem
powoda czynności prawnej dłużnika w sprawach objętych hipotezą art. 531 § 1 k.c.
są, zgodnie z art. 527 § 1 k.c. : przysługiwanie powodowi określonej zaskarżalnej
wierzytelności pieniężnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada
2012 r., II CSK 96/12), dokonanie przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli
czynności prawnej, wskutek której osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową (por.
5
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 maja 2012 r., II CSK 548/11), działanie przez
dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 29 maja 2009 r., V CSK 77/07), wiedza osoby trzeciej lub
możliwość dowiedzenia się przez osobę trzecią przy zachowaniu należytej
staranności o działaniu dłużnika ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (por.
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2002 r., V CKN 1446/00). Ciężar
dowodu tych przesłanek spoczywa, zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 6 k.c., na
wierzycielu wytaczającym powództwo pauliańskie. Jednakże w pewnych sytuacjach
ustawa ułatwia powodowi wykazanie tych przesłanek. Według art. 529 k.c., jeżeli
w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał on ze
świadomością pokrzywdzenia wierzycieli; to samo dotyczy wypadku, gdy dłużnik
stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny. Jeżeli zaś wskutek czynności
prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową
uzyskała osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, stosownie do
art. 527 § 3 k.c., że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością
pokrzywdzenia wierzycieli. Poza tym w myśl art. 528 k.c., jeżeli wskutek czynności
prawnej dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia
uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie, wierzyciel może żądać uznania czynności
za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i nawet przy zachowaniu
należytej staranności nie mogła się dowiedzieć, że dłużnik działał ze świadomością
pokrzywdzenia wierzycieli.
W sprawach, których dotyczy art. 531 § 2 k.c., zakres materialnoprawnych
przesłanek uznania czynności prawnej za bezskuteczną względem powoda ze
skutkiem przewidzianym w art. 532 k.c. jest co do zasady szerszy. Uwzględnienie
powództwa zaskarżającego czynność prawną, którą osoba trzecia rozporządziła
korzyścią uzyskaną od dłużnika na rzecz kolejnej osoby, zależy w pierwszej
kolejności od wykazania wynikających z art. 527 § 1 k.c. przesłanek
uzasadniających uznanie bezskuteczności czynności prawnej dłużnika
przysparzającej korzyść osobie trzeciej. Jakkolwiek osoba trzecia nie jest biernie
legitymowana w sprawie o ubezskutecznienie dokonanego przez nią
rozporządzenia uzyskaną od dłużnika korzyścią na rzecz kolejnej osoby
i w związku z tym w sentencji wyroku rozstrzygającego tę sprawę nie orzeka się
6
o bezskuteczności względem powoda czynności prawnej dłużnika przysparzającej
korzyść osobie trzeciej, to jednak ustalenie w tej sprawie przesłanek warunkujących
ubezskutecznienie czynności prawnej dłużnika stanowi konieczny warunek
orzeczenia o bezskuteczności wobec powoda czynności prawnej, którą osoba
trzecia rozporządziła korzyścią uzyskaną od dłużnika na rzecz kolejnej osoby;
ustalenie to powinno znaleźć wyraz w uzasadnieniu wyroku zawierającego to
orzeczenie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2006 r., V CSK
330/06). Ponadto art. 531 § 2 k.c. uzależnia uwzględnienie powództwa
pauliańskiego zaskarżającego czynność prawną, którą osoba trzecia rozporządziła
korzyścią uzyskaną od dłużnika na rzecz kolejnej osoby, od tego, aby ta osoba
wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za
bezskuteczną. Chodzi tu o wiedzę rzeczywistą – sama więc możliwość
dowiedzenia się przy dołożeniu należytej staranności nie wystarcza (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2002 r., V CKN 1446/00) - o wynikających
z art. 527 § 1 k.c. przesłankach ubezskutecznienia czynności dłużnika (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 14 maja 2010 r., II CSK 545/09). Jednak ze względu na
to, że akcja pauliańska stanowi sankcję wymierzoną przeciwko nagannym
zachowaniom dłużnika i osób działających w powiązaniu z nim na niekorzyść
wierzycieli w ogóle, nie jest tu wymagana, w razie niemożności zaspokojenia się
przez powoda z majątku dłużnika, wiedza następcy prawnego osoby trzeciej
o przysługiwaniu powodowi określonej zaskarżalnej wierzytelności. Wystarcza jego
wiedza o tym, że osoba trzecia wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności
mogła wiedzieć, że dłużnik dokonując przysporzenia na jej rzecz miał rozeznanie,
iż czynność ta może spowodować niemożność zaspokojenia się z jego majątku
przez wierzycieli w ogóle; w przypadku zaś odpłatnego nabycia przez następcę
prawnego osoby trzeciej korzyści, którą osoba ta uzyskała od dłużnika
z pokrzywdzeniem wierzycieli bezpłatnie (art. 528 k.c.) wystarcza wiedza następcy
prawnego o bezpłatnym uzyskaniu tej korzyści przez osobę trzecią od dłużnika.
Ciężar dowodu wymaganej przez art. 531 § 2 k.c. wiedzy o okolicznościach
uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną spoczywa,
stosownie do art. 6 k.c., na powodzie. W przypadkach, w których w odniesieniu do
ubezskutecznienia czynności prawnej dokonanej przez dłużnika znajdują
7
zastosowanie domniemania ziszczenia się określonych przesłanek, oznacza to
powinność udowodnienia wiedzy o podstawie domniemania danej przesłanki.
W takich przypadkach rzeczą pozwanego kontrahenta osoby trzeciej będzie
obalenie domniemania ziszczenia się tej przesłanki.
Zgodnie z art. 531 § 2 k.c., wymaganie, aby następca prawny osoby trzeciej
wiedział o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za
bezskuteczną, odpada jednak, jeżeli rozporządzenie przez osobę trzecią na rzecz
następcy prawnego korzyścią uzyskaną od dłużnika było nieodpłatne. W takim
przypadku uznanie czynności prawnej rozporządzającej osoby trzeciej za
bezskuteczną wobec powoda zależy wyłącznie od wykazania wynikających z art.
527 § 1 k.c. przesłanek uzasadniających uznanie bezskuteczności czynności
prawnej dłużnika przysparzającej korzyść osobie trzeciej.
Bierna legitymacja procesowa osoby trzeciej w sprawach o uznanie za
bezskuteczną wobec powoda czynności prawnej dłużnika przysparzającej korzyść
osobie trzeciej oraz bierna legitymacja procesowa następcy prawnego osoby
trzeciej w sprawach o uznanie za bezskuteczną wobec powoda czynności prawnej
osoby trzeciej rozporządzającej korzyścią uzyskaną od dłużnika nie zależą według
omawianych przepisów od pozostawania tej korzyści w ich majątku. Choć
pozostawanie tej korzyści w ich majątku ma bardzo istotne znaczenie z punktu
widzenia określonego w art. 532 k.c. skutku wyroku pauliańskiego – pozwala
wierzycielowi na zaspokojenie się z tej korzyści tak, jakby ta korzyść nadal
znajdowała się w majątku dłużnika (por. uchwała SN z 21 marca 2001 r., III CZP
1/01) – to jednak na tym znaczenie wyroku pauliańskiego się nie wyczerpuje.
Wierzyciel, względem którego czynność prawna dłużnika lub czynność prawna
następcy prawnego dłużnika została uznana za bezskuteczną, może być też
chroniony na zasadach ogólnych: na podstawie przepisów o czynach
niedozwolonych i przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (por. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 24 lutego 2011 r., III CZP 132/10, oraz wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 25 października 2012 r., I CSK 139/12). Poza tym, choć dla
uznania za bezskuteczną czynności prawnej osoby trzeciej nie jest konieczne
uprzednie lub jednoczesne uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika w
procesie skierowanym przeciwko osobie trzeciej, to jednak uzyskanie takiego
8
orzeczenia może ułatwiać rozstrzygnięcie sprawy przeciwko następcy prawnemu
osoby trzeciej, przesądzając o ziszczeniu się przesłanek wynikających z art. 527
§ 1 k.c. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2006 r., V CSK 330/06).
Mimo zatem pozbycia się uzyskanej korzyści, zarówno osoba trzecia, jak i następca
prawny osoby trzeciej zachowują bierną legitymacje procesową wynikającą, dla
osoby trzeciej z art. 531 § 1, a dla następcy prawnego z art. 531 § 2 k.c., co ma
istotne wskazane wyżej konsekwencje praktyczne.
W świetle powyższych uwag, przytoczony w skardze kasacyjnej zarzut
naruszenia art. 531 § 2 k.c. przez przyjęcie istnienia biernej legitymacji procesowej
pozwanego w zakresie żądania uznania za bezskuteczną darowizny na jego rzecz
z dnia 30 grudnia 2008 r., mimo iż pozbył się on przedmiotu tej darowizny wskutek
„zwrotnej” darowizny z dnia 13 lipca 2011 r., musi być uznany za chybiony. Jak
wyjaśniono, bierna legitymacja procesowa przysługuje na podstawie art. 531 § 2 k.c.
następcy prawnemu osoby trzeciej niezależnie od pozostawania uzyskanej przez
niego korzyści w jego majątku.
Nie mógł też mieć mocy wiążącej w sprawie w zakresie oceny zasadności
żądania uznania za bezskuteczną umowy darowizny M. A. z dnia 30 grudnia 2008
r. powołany w skardze wyrok Sądu Okręgowego w B. z dnia 4 czerwca 2012 r.,
oddalający ze względu na brak biernej legitymacji procesowej powództwo innego
wierzyciela M. A. (Kredyt Banku SA) przeciwko K. K. o uznanie za bezskuteczną tej
samej darowizny M. A. Twierdzenie skarżącego, że powołany wyrok ze względu na
swą prawomocność wiązał stosownie do art. 365 §1 i art. 391 § 1 k.p.c. Sąd
Apelacyjny w niniejszej sprawie, nie ma uzasadnionych podstaw. Artykuł 365 §1
k.p.c. wyraża, adresowany do stron, sądu, który wydał orzeczenie oraz innych
sądów, organów państwowych i organów administracji publicznej, a w sytuacjach
w ustawie przewidzianych także do innych osób, nakaz przyjmowania, że w danej
sytuacji stan prawny przedstawia się tak, jak to wynika z zawartego w orzeczeniu
rozstrzygnięcia. W sprawie nie mogło dojść do naruszenia art. 365 § 1 w związku
z art. 391 § 1 k.p.c. przez niezastosowanie się Sądu Apelacyjnego do tego nakazu
w odniesieniu do powołanego wyroku już z tego tylko powodu, że powołany wyrok
dotyczył skuteczności umowy darowizny zawartej przez M. A. z pozwanym w dniu
30 grudnia 2008 r. wobec innego wierzyciela M. A. (Kredyt Banku SA) niż podmiot
9
będący powodem w niniejszej sprawie (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 19
grudnia 2006 r., V CSK 330/06; 15 lutego 2007 r., II CSK 452/06; 9 marca 2008 r.,
II CSK 457/07).
Bezzasadność zarzutu naruszenia art. 365 §1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.
przesądza o braku podstaw do uwzględnienia zarzutów naruszenia art. 328 § 2
i art. 217 § 1 w związku z art. 391 § 1 oraz art. 378 § 1 k.p.c. w zakresie, w jakim
zarzuty te nawiązują do wyroku Sądu Okręgowego z dnia 4 czerwca 2012 r., a ich
istotność w rozumieniu art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. jest wywodzona z mocy wiążącej
tego wyroku w niniejszej sprawie.
Również zarzut naruszenia art. 527 § 1 i 3 oraz art. 531 § 2 i art. 6 k.c. k.c.
przez bezpodstawne zastosowanie domniemania prawnego przewidzianego w art.
527 § 3 k.c. i przyjęcie na podstawie tego domniemania, iż pozwany wiedział
o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużniczki za bezskuteczną,
nie mógł odnieść w sprawie zamierzonego skutku. Rozporządzenie M. A. jako
osoby trzeciej w rozumieniu art. 527 § 1 k.c. na rzecz pozwanego nastąpiło bowiem
na podstawie umowy darowizny – a przewidziane w art. 531 § 2 k.c. uzależnienie
uznania za bezskuteczną czynności prawnej osoby trzeciej od tego, aby następca
prawny osoby trzeciej wiedział o okolicznościach uzasadniających uznanie
czynności dłużnika za bezskuteczną, nie dotyczy - jak wyżej wyjaśniono -
przypadków, w których rozporządzenie osoby trzeciej było nieodpłatne.
Uznanie za bezskuteczną wobec strony powodowej umowy darowizny
zawartej w dniu 30 grudnia 2008 r. przez M. A. z pozwanym zależało zatem
wyłącznie od istnienia stwierdzonych przez Sąd Apelacyjny przesłanek
uzasadniających w świetle art. 527 § 1 k.c. bezskuteczność umowy sprzedaży
zawartej przez dłużniczkę ze swoją matką w dniu 25 czerwca 2008 r. Zarzuty
naruszenia art. 328 § 2 i art. 217 § 1 w związku z art. 391 § 1 oraz art. 378 § 1
k.p.c. w zakresie, w jakim są one łączone w skardze kasacyjnej z twierdzeniami o
nieoparciu w zaskarżonym wyroku ustalenia co do ziszczenia się jednej z tych
przesłanek: istnienia związku przyczynowego między zawarciem przez dłużniczkę
wspomnianej umowy a niewypłacalnością dłużniczki (art. 527 §2 w związku z art.
10
527 §1 k.c.), stanowią w istocie niedopuszczalną polemikę z dokonanymi
w sprawie ustaleniami faktycznymi (art. 39813
§2 k.p.c.).
Choć ustalenie przesłanek przewidzianych w art. 527 §1 k.c. w odniesieniu
do umowy sprzedaży zawartej w dniu 25 czerwca 2008 r. przez dłużniczkę z matką
było niezbędne - warunkowało uznanie za bezskuteczną w stosunku do strony
powodowej umowy darowizny zawartej w dniu 30 grudnia 2008 r. przez M. A. z
pozwanym – to jednak w sprawie nie mogło, jak wynika z wcześniejszych
wyjaśnień, zapaść, ze względu na brak biernej legitymacji procesowej pozwanego
w tym zakresie, orzeczenie o uznaniu za bezskuteczną umowy sprzedaży zawartej
w dniu 25 czerwca 2008 r. przez dłużniczkę z matką. Należy się więc zgodzić ze
skarżącym, że Sąd Apelacyjny nie poprzestając na stwierdzeniu przesłanek
uzasadniających uznanie za bezskuteczną umowy sprzedaży z dnia 25 czerwca
2008 r. w uzasadnieniu i orzekając o bezskuteczności tej umowy w sentencji
wyroku naruszył art. 531 § 2 k.c. Również art. 532 k.c. nie uzasadniał wydania
przez Sąd Apelacyjny takiego orzeczenia. Taki skutek orzeczenia o
ubezskutecznieniu czynności prawnej osoby trzeciej nie zależy - inaczej niż przyjął
Sąd Apelacyjny - od uprzedniego lub jednoczesnego uznania za bezskuteczną
czynności prawnej dłużnika. Niemniej w okolicznościach sprawy korygowanie tego
uchybienia nie było konieczne.
Artykuł 531 k.c. gwarantuje udział po stronie pozwanej w sprawie o uznanie
za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika, wskutek której osoba trzecia
uzyskała korzyść majątkową, tej właśnie osobie trzeciej, jako podmiotowi, którego
przede wszystkim dotyczą skutki wyroku pauliańskiego - w szczególności skutek
w postaci możliwości prowadzenia przez wierzyciela egzekucji przeciwko
dłużnikowi z nabytej przez osobę trzecią korzyści (art. 532 k.c.). W niniejszej
sprawie możliwość prowadzenia egzekucji z przedmiotu znajdującego się obecnie
w majątku M. A. – osoby trzeciej w rozumieniu art. 527 §1 k.c. – ma jednak oparcie
w orzeczeniu o uznaniu za bezskuteczną umowy darowizny zawartej w dniu 30
grudnia 2008 r. przez M. A. z pozwanym. Wiąże się to – jak przyjął Sąd Apelacyjny
- ze skutecznością tego orzeczenia także wobec M. A. ze względu na dokonanie na
jej rzecz przez pozwanego w toku procesu „powrotnej” darowizny. Argumentacja
Sądu Apelacyjnego, opierającego tę skuteczność na art. 192 pkt 3 k.p.c., wymaga
11
jednak pewnego uzupełnienia i skorygowania. Przypadki rozporządzenia w toku
procesu pauliańskiego przez osobę trzecią lub kolejnego nabywcę korzyścią
stanowiącą przedmiot czynności dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli nie są,
mimo wyrażanego niekiedy odmiennego poglądu, objęte hipotezą normy art. 192
pkt 3 k.p.c. Nie jest to bowiem zbycie rzeczy lub prawa objętego sporem w
rozumieniu art. 192 pkt 3 k.p.c. Do rozporządzenia wspomnianą korzyścią ma
zastosowanie art. 531 k.c., według którego zachowanie biernej legitymacji
procesowej przez osobę trzecią lub jej następcę prawnego nie zależy – jak
wiadomo - od zachowania uzyskanej korzyści. Możliwość wystąpienia z akcją
pauliańską przeciwko kolejnemu następcy prawnemu jest przy tym uzależniona w
art. 531 §2 k.c. od przesłanek dotyczących osoby nabywcy. Stosowanie art. 192 pkt
3 k.p.c. w każdym przypadku rozporządzenia w toku procesu pauliańskiego przez
osobę trzecią lub kolejnego nabywcę korzyścią, stanowiącą przedmiot czynności
prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, nie dałoby się zatem pogodzić z
art. 531 §2 k.c. w zakresie, w jakim przepis ten wprowadza to uzależnienie.
W samej jednak rozpoznawanej sprawie istnieją podstawy do zastosowania
art. 192 pkt 3 k.p.c. w drodze analogii i tym samym do zapewnienia stronie
powodowej możliwości zaspokojenia się na podstawie orzeczenia o uznaniu za
bezskuteczną umowy darowizny zawartej w dniu 30 grudnia 2008 r. przez M. A. z
pozwanym z przedmiotu tej darowizny także po jego podarowaniu przez
pozwanego na powrót M. A. w toku procesu (co do dopuszczalności analogii legis
w prawie i postępowaniu cywilnym zob. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 19 stycznia 2006 r., III CZP 100/05 i cytowane w niej
orzecznictwo). Funkcją art. 192 pkt 3 k.p.c. jest, mówiąc najogólniej, stabilizacja
postępowania procesowego, mimo zbycia przedmiotu objętego sporem, przez
zachowanie, w celu ochrony strony przeciwnej, legitymacji procesowej zbywcy i
dopuszczenie do wykonania wyroku przeciwko następcy prawnemu zbywcy
(art.788 k.p.c.). Choć rozporządzenie w toku procesu pauliańskiego korzyścią
uzyskaną wskutek dokonania przez dłużnika czynności prawnej z pokrzywdzeniem
wierzycieli nie pozbawia osoby trzeciej ani jej następcy prawnego biernej
legitymacji procesowej i tym samym nie unicestwia całkowicie praktycznej
doniosłości akcji pauliańskiej (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego
12
2011 r., III CZP 132/10), to jednak pozbawia powoda możliwości skorzystania z
zasadniczego skutku uzyskanego wyroku: jeżeli przedmiot czynności uznanej za
bezskuteczną nie znajduje się już w majątku pozwanego, to powód, uwzględniając
samą tylko regulację akcji pauliańskiej, zostaje pozbawiony przewidzianej w art.
532 k.c. możliwości zaspokojenia się z tego przedmiotu w toku egzekucji przeciwko
dłużnikowi na podstawie uzyskanego wyroku. Rezultat niewątpliwie niekorzystny
dla wierzyciela, ograniczający istotnie dla niego przydatność instytucji akcji
pauliańskiej. W stanie faktycznym sprawy temu niepożądanemu rezultatowi,
podobnemu do eliminowanych przez art. 192 pkt 3 k.p.c. skutków zbycia w toku
sprawy przedmiotu objętego sporem, zapobiega zastosowanie wymienionego
przepisu w drodze analogii, dopuszczalnej dlatego, że w stanie tym nie występują
wskazane wyżej okoliczności, leżące u podstaw wyłączenia z zakresu hipotezy
normy art. 192 pkt 3 k.p.c. zbycia przez pozwanego w toku procesu pauliańskiego
korzyści uzyskanej w wyniku czynności dokonanej przez dłużnika z
pokrzywdzeniem wierzycieli. Pozwany rozporządził przedmiotem uzyskanym od M.
A. będącej osobą trzecią w rozumieniu art. 527 §1 k.c. ponownie na jej rzecz i
uczynił to, tak jak ona uprzednio, również pod tytułem darmym. W przypadku zaś
rozporządzenia nieodpłatnego odpada przesłanka wiedzy nabywcy o
okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną, do
ubezskutecznienia rozporządzenia nieodpłatnego wystarcza ziszczenie się
przesłanek wynikających z art. 527 §1 k.c., które w sprawie były już badane w
związku z ubezskutecznieniem umowy darowizny zawartej przez M. A. z pozwanym
w dniu 30 grudnia 2008 r. Zastosowanie w sprawie toczącej się bez udziału M. A.
przepisu art. 192 pkt 3 k.p.c. w związku z dokonaniem zwrotnej darowizny na jej
rzecz przez pozwanego nie pozbawia jej więc ochrony łączącej się z
przewidzianym w art. 531 § 2 k.c. wymaganiem badania wiedzy o okolicznościach
uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną – ponieważ
wymaganie to w przypadku czynności nieodpłatnej nie jest aktualne; ani nie obniża
ochrony w zakresie dotyczącym ustalenia wynikających z art. 527 § 1 k.c.
przesłanek uznania czynności dłużnika za bezskuteczną - gdyż przesłanki te
zostały w sprawie stwierdzone w związku z żądaniem uznania za bezskuteczną
umowy darowizny na rzecz pozwanego, a ich stwierdzenie na potrzeby tego
13
żądania mogło w świetle art. 531 § 2 k.c. niewątpliwie nastąpić bez udziału w
postępowaniu w charakterze pozwanej M. A.
Z tych powodów, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
orzekł jak
w sentencji.
es