Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 450/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 października 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Romualda Spyt (przewodniczący)
SSN Jolanta Frańczak (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
Protokolant Małgorzata Beczek
w sprawie z odwołania Uniwersytetu […] i Z. W.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o ustalenie podstawy wymiaru składek na obowiązkowe ubezpieczenie społeczne,
ubezpieczenie zdrowotne i Fundusz Pracy,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 8 października 2015 r.,
skargi kasacyjnej Uniwersytetu […]
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 czerwca 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od Uniwersytetu […] na rzecz Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych kwotę 120 zł (sto dwadzieścia) tytułem
kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w […] wyrokiem z
dnia 28 października 2013 r. oddalił odwołania Uniwersytetu […] oraz
ubezpieczonego Z. W. od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 15
kwietnia 2013 r., stwierdzającej, że przychody z tytułu wykonania utworu i
przeniesienia autorskich praw majątkowych uzyskane przez Z. W., zatrudnionego
na podstawie umowy o pracę u płatnika składek Uniwersytecie […], stanowią
podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne
i Fundusz Pracy.
Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczony Z. W. był zatrudniony w
Uniwersytecie […] od dnia 1 listopada 1994 r. na podstawie mianowania na
stanowisku adiunkta Instytutu […]. W okresie od dnia 3 kwietnia 2000 r. do dnia 3
marca 2003 r. ubezpieczony zawarł z Uniwersytetem […] 35 umów o przeniesienie
autorskich praw majątkowych do utworu dydaktycznego. Zgodnie z treścią każdej z
umów ubezpieczony zobowiązał się do wygłoszenia wykładu, opracowania i
utrwalenia programu zajęć na określony umowami temat oraz do opracowania,
utrwalenia i udostępnienia, określonym przez Uniwersytet osobom, nowych
materiałów dydaktycznych i szkoleniowych w zakresie objętym przedmiotem tych
zajęć; zrealizowania indywidualnych ćwiczeń i dodatkowych konsultacji
merytorycznych dotyczących zajęć według oryginalnych metod opracowanych
przez autora; opracowania i utrwalenia tematów, zadań i ćwiczeń do sprawozdań,
zaliczeń i egzaminów oraz ich przeprowadzenia według wskazówek Uniwersytetu;
dokonania oceny i recenzji pisemnych prac osób określonych przez Uniwersytet.
Ubezpieczony ponadto zobowiązał się przenieść na Uniwersytet, w sposób
określony umowami przysługujące mu do utworu dydaktycznego prawa majątkowe.
Każdorazowo tematyka zawartych umów o przeniesienie autorskich praw
majątkowych do utworu dydaktycznego była związana z zajęciami na studiach
podyplomowych, organizowanych przez Uniwersytet, a także odpowiadała
tematyce zajęć dydaktycznych prowadzonych przez ubezpieczonego w ramach
pensum dydaktycznego. Przedmiotowe umowy o przeniesienie autorskich praw
majątkowych do utworu dydaktycznego realizowane były poza pensum
dydaktycznym ubezpieczonego.
3
Sąd Okręgowy przy takich ustaleniach faktycznych odwołując się do treści
art. 12 i 14 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach
pokrewnych (jednolity tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.; dalej jako
ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych) uznał, że odwołania są
nieuzasadnione. W ocenie Sądu Okręgowego nie ma zasadniczego znaczenia
kwestia, czy określony w umowie o przeniesienie autorskich praw majątkowych
utwór dydaktyczny był w istocie utworem w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i
prawach pokrewnych, czy też winien być oceniany przez pryzmat przepisów
Kodeksu cywilnego, ponieważ zastosowanie miałby art. 8 ust. 2a ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (obecnie jednolity tekst:
Dz.U. z 2015 r. poz. 121; dalej jako ustawa systemowa). Opisany w umowach
utwór dydaktyczny został bowiem stworzony w związku z wykonywaniem przez
ubezpieczonego obowiązków w ramach stosunku pracy i realizowany był na rzecz
pracodawcy. Sąd Okręgowy stwierdził, że do przyjęcia pracowniczego charakteru
utworu w rozumieniu art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych
niezbędne jest, aby stworzenie utworu nastąpiło w wyniku wykonywania
obowiązków ze stosunku pracy. A zatem, jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej,
a wynikające ze stosunku pracy obowiązki twórcy sprowadzają się do wykonywania
działalności twórczej lub ją obejmują, wynagrodzenie za pracę stanowi
równocześnie wynagrodzenie z tytułu przeniesienia autorskich praw majątkowych
lub zezwolenia na korzystanie z utworu w zakresie objętym umową o przeniesienie
praw autorskich.
Sąd Okręgowy w dalszej części rozważań wskazał, że w aktach osobowych
ubezpieczonego są zapisy pracodawcy nawiązujące do art. 99 ustawy z dnia 12
września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. Nr 65, poz. 385 ze zm.) w
brzmieniu obowiązującym do dnia 31 sierpnia 2006 r. Regulacja ta nie pozostawia
wątpliwości, że w ramach łączącego strony stosunku pracy na pracowników
naukowo-dydaktycznych nałożony był szereg obowiązków czego wyrazem jest
prowadzenie wykładów, czy też obowiązek rozwijania twórczości naukowej,
wyrażający się między innymi w publikacjach prac naukowych, tworzeniu skryptów,
artykułów czy recenzji. Sąd Okręgowy podniósł, że z materiału przedstawionego
przez płatnika składek nie wynika, aby czynności, o których mowa w umowie o
4
przeniesienie autorskich praw majątkowych były realizowane poza normalnym
tokiem funkcjonowania uczelni, w tym poza organizacją i programem nauczania.
Wobec powyższego przychód osiągnięty z tytułu wykonywania przez
ubezpieczonego Z. W. czynności, o których mowa w umowie zobowiązującej do
wykonania utworu dydaktycznego i przeniesienia majątkowych praw autorskich
należy traktować jako podlegający oskładkowaniu na podstawie art. 18 ust. 1 w
związku z art. 6 ust. 1 pkt 1, art. 4 pkt 9, art. 11 ust. 1 oraz art. 12 ust. 1 ustawy
systemowej. Sąd Okręgowy stwierdził, że powyższy pogląd zbieżny jest ze
stanowiskiem Sądu Najwyższego wyrażonym w uchwale z dnia 14 lutego 2012 r.,
III UZP 4/11 (OSNP 2012 nr 15-16, poz. 198), zgodnie z którym, gdy uzyskanie
przez pracodawcę określonych praw majątkowych do utworu stworzonego przez
pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy opiera się
wyłącznie na umowie o pracę, to wynikające z tej umowy wynagrodzenie obejmuje
także prawa uzyskane przez pracodawcę. Bezprzedmiotowe jest w tej sytuacji
zawieranie osobnej umowy o przeniesienie na pracodawcę uprawnienia, które on
już posiada. W ocenie Sądu Okręgowego obowiązki pracownika naukowo –
dydaktycznego nie zamykają się w konieczności przeprowadzenia zajęć
dydaktycznych w ramach rocznego wymiaru zajęć (pensum). Nie można zatem
wykluczyć zawarcia umowy cywilnoprawnej dotyczącej prowadzenia dodatkowych
zajęć dydaktycznych, ponieważ do wysokości limitu (1/4 pensum) nauczyciel
akademicki powinien być przygotowany, aby na polecenie służbowe pracodawcy
wykonać powierzone mu dodatkowe zadania, a ponad limit może wyrazić zgodę na
powierzenie mu takich obowiązków.
Apelację od powyższego wyroku wywiódł Uniwersytet […].
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 11
czerwca 2014 r. oddalił apelację.
Sąd Apelacyjny w pierwszej kolejności wskazał, że zakwestionowana w
rozpoznawanej sprawie decyzja organu rentowego odnosi się do podstawy
wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, co oznacza, iż normatywnym
punktem odniesienia jest przepis art. 18 ust. 1 ustawy systemowej, który pozostaje
w interferencyjnej relacji z art. 6 i 8 tej ustawy. Ustawodawca inną rolę przypisał
bowiem ustawie systemowej, a inną rolę ustawie o prawie autorskim i prawach
5
pokrewnych, z której korzystne skutki prawne wywodzi skarżący, a ustawy te nie
pozostają względem siebie w koniunkcji ani alternatywie. Istotne przy tym jest, że
ustawa systemowa w art. 8 ust. 2a a zawiera odmienną definicję pracownika. Sąd
Apelacyjny podniósł, że co prawda ustawa systemowa w przepisach dotyczących
katalogu osób podlegających ubezpieczeniu w art. 6, art. 11, art. 12, jak również w
definicji przychodu, zawartej w art. 4 pkt 9 tej ustawy nie nawiązuje do umów z
tytułu wykonania utworu i przeniesienia majątkowych praw autorskich, to jednak
treść przepisów art. 6 i 8 ustawy systemowej daje podstawy do przyjęcia, że
ubezpieczeniu społecznemu podlegają osoby fizyczne, które wykonują pracę
zarobkową. A zatem w sytuacji, gdy zainteresowany (pracownik) i Uniwersytet
(pracodawca) zawarli umowę, której przedmiotem jest wykonywanie pracy na rzecz
pracodawcy znaczenie ma przepis art. 8 ust. 2a ustawy systemowej. Już w uchwale
z dnia 2 września 2009 r., II UZP 6/09 (OSNP 2010 nr 3-4, poz. 46) Sąd Najwyższy
przyjął, że pracodawca, którego pracownik wykonuje na jego rzecz pracę w ramach
umowy cywilnoprawnej, jest płatnikiem składek na ubezpieczenie społeczne, a
istotne znaczenie ma to, że pracodawca czerpie rezultaty z tak wykonywanej pracy.
Sąd Apelacyjny jednocześnie zwrócił uwagę na tendencję do stosowania
rozszerzającej interpretacji w zakresie określania podstaw prawnych ubezpieczenia
społecznego, czego przykładem są poglądy doktryny w tej kwestii oraz wykładnia
zaprezentowana przez Sąd Najwyższy między innymi w wyroku z dnia 3 sierpnia
2011 r. I UK 8/11 (OSNP 2012 nr 17-18, poz. 225). Wobec powyższego traci na
znaczeniu okoliczność, czy czynności wykonane przez ubezpieczonego, w ramach
zawieranych z Uniwersytetem umów o przeniesienie autorskich praw majątkowych,
mają charakter utworu w rozumieniu przepisu art. 1 ust. 1 ustawy o prawie
autorskim i prawach pokrewnych.
Sąd Apelacyjny uwypuklił, że dla rozpoznawanej sprawy nie ma znaczenia,
iż w tytule spornych umów wskazano, że dotyczą one przeniesienia autorskich
praw majątkowych do utworu dydaktycznego, nawiązując w ten sposób do art. 41
ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Istotne jest to, że na
podstawie tak zawartych umów ubezpieczony otrzymywał wynagrodzenie za
wygłoszone wykłady, a zebrany w sprawie materiał nie daje podstaw do
stwierdzenia, czy zrealizował on pozostałe części umownego zobowiązania
6
polegające między innymi na opracowaniu i utrwaleniu programu zajęć, dokonaniu
oceny i recenzji pisemnych prac. Spostrzeżenie to ma znaczenie, kiedy rodzaj
umówionych czynności zdradza cechy właściwe dla umów, które za przedmiot mają
świadczenie usług, a zawarta przez ubezpieczonego umowa wpisuje się w
funkcjonowanie studiów podyplomowych, realizowanych cyklicznie przez jego
pracodawcę. Sąd Apelacyjny wskazał, że ustawa o prawie autorskim i prawach
pokrewnych wprowadza generalną regulację w odniesieniu do treści i wykonywania
umów zawieranych przez twórcę, która nie eliminuje jednak potrzeby posługiwania
się postanowieniami Kodeksu cywilnego dotyczącymi zobowiązań. Oznacza to, że
umowy zawarte przez Uniwersytet […] i ubezpieczonego muszą być oceniane w
kontekście przepisów Kodeksu cywilnego. Konkluzja ta ma znaczenie, przy
uwzględnieniu, że praca intelektualna o charakterze twórczym jest
przeciwieństwem pracy o charakterze technicznym, a proces tworzenia, w
przeciwieństwie do pracy technicznej, polega na tym, że rezultat podejmowanego
działania stanowi projekcję wyobraźni osoby, od której pochodzi, zmierzając do
wypełniania tych elementów wykonywanego zadania, które nie są jedynie wynikiem
zastosowania określonej wiedzy, sprawności, surowców, urządzeń bądź
technologii. W tym kontekście, w ocenie Sądu Apelacyjnego, wygłoszenie przez
ubezpieczonego wykładu na studiach podyplomowych trudno postrzegać w całości
jako stworzenie „utworu dydaktycznego”, do którego zastosowanie mają przepisy
prawa autorskiego, a w postępowaniu sądowym nie wykazano, na czym polegała
praca intelektualna prowadząca do stworzenia tego „utworu dydaktycznego”.
Okoliczność, że ubezpieczony w chwili zawierania umów był pracownikiem
dydaktyczno - naukowym, a ich przedmiotem było przeprowadzenie zajęć na
studium podyplomowym, powoduje, że wykonana praca miała w zasadzie charakter
techniczny. Sąd Apelacyjny podniósł, że czym innym są obowiązki pracowników
naukowo - dydaktycznych, a czym innym pensum dydaktyczne. To, że prowadzenie
zajęć na studiach podyplomowych nie zostało ubezpieczonemu zaplanowane i
zaliczone do pensum, nie daje podstaw do przyjęcia, że wykonana przez niego
praca nie korelowała z obowiązkami określonymi w art. 99 ust. 1 ustawy z dnia 12
września 1990 r. o szkolnictwie wyższym. Ubezpieczony miał obowiązek
prowadzenia zajęć dydaktycznych w ramach studiów podyplomowych, a jedynie z
7
uwagi na odrębne źródło finansowania (opłaty słuchaczy) konieczne było „ubranie”
tej pracy w odrębny stosunek prawny.
W konkluzji tak dokonanych rozważań Sąd Apelacyjny przyjął, że skoro
ubezpieczony i pracodawca połączyli się umową, która w przeważającym zakresie
ma właściwości umowy o świadczenie usług, ewentualnie umowy o dzieło i
wykonywana była na rzecz pracodawcy, to na gruncie prawa ubezpieczeń
społecznych zgodnie z normą z art. 8 ust. 2a ustawy systemowej otrzymane przez
ubezpieczonego wynagrodzenie powinno być wliczone do podstawy wymiaru
składki na ubezpieczenie społeczne. Przemawia za takim stanowiskiem również to,
że przedmiotem umowy (wykład na studiach podyplomowych) były obowiązki
nałożone przez ustawę na pracownika naukowo - dydaktycznego.
Powyższy wyrok zaskarżył w całości skargą kasacyjną pełnomocnik
odwołującego się Uniwersytetu, zarzucając naruszenie prawa materialnego:
1) art. 750 k.c. poprzez przyjęcie, że umowa o przeniesienie autorskich praw
majątkowych do utworu dydaktycznego, której przedmiotem było stworzenie utworu
oraz przeniesienie praw autorskich majątkowych do tegoż utworu oraz
ustanowienie bezpłatnej licencji stanowi umowę o świadczenie usług, do której
odpowiednie stosowanie znajdują przepisy o zleceniu i w konsekwencji ma
zastosowanie art. 8 ust. 2a ustawy systemowej;
2) art. 627 k.c. poprzez ocenę, że umowa o stworzenie utworu
dydaktycznego i przeniesienie autorskich praw majątkowych stanowi umowę o
dzieło w rozumieniu tego przepisu, podczas, gdy przedmiot umowy o utwór i prawa
autorskie jest zasadniczo odmienny od przedmiotu umowy o dzieło w rozumieniu
art. 627 k.c.;
3) art. 535 k.c. w związku z art. 555 k.c. poprzez jego błędne
niezastosowanie, podczas gdy Sądy obu instancji powinny ocenić, iż honorarium
autorskie, które otrzymał pracownik naukowy za wykonanie utworu i przeniesienie
autorskich praw majątkowych do niego, stanowi w istocie cenę sprzedaży praw
(autorskich), a nie wynagrodzenie za świadczenie usługi lub wykonywanie
faktycznych czynności (dzieła lub pracy);
4) art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach
pokrewnych poprzez jego błędne niezastosowanie, podczas gdy przepis ten
8
wyłącza stosowanie art. 12 ust. 1 tej ustawy w całości jako lex specialis,
konsekwencją czego powinna być ocena, że pracodawca nie nabył na podstawie
stosunku pracy praw autorskich do utworu dydaktycznego;
5) art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach
pokrewnych poprzez jego błędną wykładnię i ocenę, że wykonanie wykładu przez
pracownika naukowego uczelni, do którego nie był zobowiązany na podstawie
stosunku pracy mieści się w granicach obowiązków pracowniczych i uznanie, że
ma on zastosowanie do instytucji naukowych i ich pracowników;
6) art. 41 i następnych ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i
prawach pokrewnych poprzez błędną wykładnię i nieuwzględnienie, że przepis ten
stanowi szczególną regulację dotyczącą umów o stworzenie utworu i przeniesienie
praw autorskich majątkowych do utworu, do których przepisy Kodeksu cywilnego
stosuje się tylko wówczas, gdy przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach
pokrewnych danej kwestii nie rozstrzygają;
7) art. 99 ustawy z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym
poprzez jego błędną wykładnię i uznanie, że przepis ten stanowi podstawę
ustalenia granic obowiązków pracowniczych w zakresie obowiązków
dydaktycznych, podczas gdy jego treść nie pozwala żadnej ze stron stosunku pracy
na ocenę, czy wykonanie konkretnego wykładu stanowi należyte wykonanie
obowiązku przez pracownika naukowego;
8) art. 8 ust. 2a ustawy systemowej poprzez jego błędną wykładnię i
uznanie, że umowa o stworzenie utworu i przeniesienie autorskich praw
majątkowych stanowi umowę agencyjną bądź umowę zlecenia albo umowę o dzieło
lub inną umowę o świadczenie usług;
9) art. 13 ust. 1 w związku z art. 6 ust. 1 pkt 1, art. 4 pkt 9, art. 11 ust. 1, art.
12, art. 18 ustawy systemowej poprzez ich niewłaściwe zastosowanie, podczas gdy
wynagrodzenie uzyskane z tytułu zawarcia umów o przeniesienie praw autorskich
majątkowych nie stanowi przychodu, od którego płatnik ma obowiązek
odprowadzenia składek na ubezpieczenie społeczne.
Skarżący w oparciu o tak sformułowane zarzuty wniósł o uchylenie w całości
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego, ewentualnie o
9
uchylenie w całości wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez uwzględnienie
apelacji i zasądzenie na rzecz skarżącego kosztów procesu według norm
przepisanych.
W uzasadnieniu skargi wskazane zostało, że nie budzi zastrzeżeń ustalenie
stanu faktycznego, a wyłącznie istotne błędy w wykładni prawa materialnego, które
spowodowały, iż Sąd drugiej instancji uznał, że umowa o stworzenie utworu i
przeniesienie autorskich praw majątkowych do utworu dydaktycznego stanowi
podstawę do ustalenia na nowo podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie
społeczne. Skarżący zarzucił, że czym innym jest „wykonanie dzieła” a czym innym
„stworzenie utworu”, czego nie dostrzegł Sąd drugiej instancji, pomijając całkowicie
postanowienia dotyczące udzielonych przez ubezpieczonego na rzecz skarżącego
licencji. Istotne jest, że przedmiot umowy został oznaczony jako utwór i
przeniesienie do niego praw autorskich na określonych polach eksploatacji za
umówionym wynagrodzeniem. Wynika stąd, że umowa miała charakter
rozporządzający prawem, a więc w swoich essentialia negoti nie wykazywała
żadnych elementów przedmiotowo istotnych dla umów wyłącznie zobowiązujących.
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych „w rozdziale V” zawiera
regulacje szczególne dotyczące umów, których przedmiotem są autorskie prawa
majątkowe i jednocześnie stanowi lex specialis w stosunku do przepisów Kodeksu
cywilnego. Ponadto Sąd drugiej instancji nie odniósł się do wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 27 sierpnia 2013 r., II UK 26/13 (LEX nr 1379926), mimo iż
jego treścią uzasadnione zostały zarzuty apelacji.
Na rozprawie w dniu 8 października 2015 r. pełnomocnik skarżącego
oświadczył, że nie podtrzymuje zarzutu skargi kasacyjnej dotyczącego naruszenia
art. 14 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Organ rentowy w odpowiedzi na skargę kasacyjną wniósł o jej oddalenie i
zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zasługiwała na uwzględnienie. Problematyka
dotycząca wygłoszenia cyklu wykładów na konkretny temat była już wielokrotnie
10
przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w kontekście objęcia obowiązkiem
ubezpieczenia społecznego. Obowiązek ubezpieczenia społecznego obejmuje
bowiem osoby wykonujące umowę agencyjną (art. 758 - 7649
k.c.) lub umowę
zlecenia albo inną umowę o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy
dotyczące zlecenia (art. 750 k.c. w związku z przepisami tytułu XXI księgi trzeciej
Kodeksu cywilnego). Nie są natomiast objęci obowiązkiem ubezpieczenia
społecznego wykonawcy umowy o dzieło (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 27
sierpnia 2013 r., II UK 26/13, LEX nr 1379926, z dnia 4 czerwca 2014 r., II UK
561/13, LEX nr 1504566 i powołane tam orzecznictwo; z dnia 4 czerwca 2014 r.,
II UK 420/13, LEX nr 148060; z dnia 6 sierpnia 2014 r., II UK 556/13, LEX nr
1500668; z dnia 28 sierpnia 2014 r., II UK 12/14, LEX nr 1521243). W
rozpoznawanej sprawie nie ma jednak istotnego znaczenia okoliczność, czy umowy
o stworzenie utworu dydaktycznego i przeniesienie autorskich praw majątkowych
mogą stanowić tytuł do objęcia ubezpieczeniem społecznym, ponieważ kwestią
sporną było ustalenie, czy wynagrodzenie (honorarium) z tytułu zawarcia takich
umów stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne.
Zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy systemowej podstawę wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe ubezpieczonych wymienionych w art. 6 ust.
1-3 i pkt 18a stanowi przychód, o którym mowa w art. 4 pkt 9 i 10, z zastrzeżeniem
ust. 1a i 2, ust. 4 pkt 5 i ust. 12. Ponadto art. 18 ust. 1a ustawy systemowej obliguje
w przypadku ubezpieczonych, o których mowa w art. 8 ust. 2a tej ustawy, aby w
podstawie wymiaru składek uwzględniać również przychód z tytułu umowy zlecenia
lub innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym
stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło. Jednocześnie ustawa
systemowa wprowadza w art. 8 ust. 2a definicję pracownika, zgodnie z którą za
pracownika, w rozumieniu ustawy, uważa się także osobę wykonującą pracę na
podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie
usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące
zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym
pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę na
rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy. Wobec powyższego bez
znaczenia dla zastosowania normy zawartej w art. 8 ust. 2a ustawy systemowej
11
pozostaje, czy praca jest wykonywana przez pracownika na rzecz swojego
pracodawcy na podstawie umowy o świadczenie usług (art. 750 k.c.), czy też
umowy o dzieło (art. 627 k.c.), co prawidłowo podniósł Sąd drugiej instancji.
Konieczne jest, aby każdorazowo beneficjentem wykonywanej pracy był
pracodawca.
Uwzględniając ustalenia faktyczne leżące u podstaw zaskarżonego wyroku,
których skarżący nie kwestionuje, ponieważ skarga formułuje wyłącznie zarzuty
naruszenia prawa materialnego, a którymi Sąd Najwyższy na podstawie art. 39813
§
2 k.p.c. jest związany, w pierwszej kolejności zauważyć należy, że strony zawarły
na przestrzeni trzech lat 35 umów o przeniesienie autorskich praw majątkowych do
utworu dydaktycznego, w ramach których ubezpieczony wygłosił określone
umowami wykłady i otrzymał za to ustalone wynagrodzenie. Na podstawie
zgromadzonego materiału dowodowego nie można natomiast stwierdzić, czy
zrealizował pozostałe części umownego zobowiązania, do wykonania którego
zobowiązał się w przedmiotowych umowach, a podkreślenia wymaga, że
wygłaszane na studiach podyplomowych wykłady nawiązywały do tej samej,
powtarzalnej tematyki, która odpowiadała tematyce zajęć dydaktycznych
prowadzonych przez ubezpieczonego w ramach pensum dydaktycznego.
Powyższe umowy w ocenie skarżącego - odwołując się do stanowiska Sądu
Najwyższego z dnia 27 sierpnia 2013 r., II UK 26/13 ( LEX nr 1379926) - należy
zakwalifikować jako działalność twórczą, której rezultatem było powstanie utworu w
rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, co
zwalnia go z obowiązku uwzględnienia w podstawie wymiaru składek na
ubezpieczenie społeczne przewidzianego w tych umowach wynagrodzenia. Przepis
art. 1 ust. 1 cytowanej powyżej ustawy stanowi, że przedmiotem prawa autorskiego
jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w
jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia
(utwór). Zdaniem skarżącego stworzenie utworu nie jest więc tożsame z
wykonaniem dzieła do którego zastosowanie mają przepisy Kodeksu cywilnego i
czym innym jest umowa o dzieło, a czym innym umowa o stworzenie utworu.
Powyższa argumentacja nie zasługuje na uwzględnienie, choćby z tego powodu, że
chociaż utwór i dzieło to odmienne określenia, to jednak istnieje między nimi
12
zależność logicznej podrzędności - nadrzędności znaczeń. Dzieło to określenie
szersze, a zatem każdy „utwór” jako rezultat (wynik) jakiś działań jest też „dziełem”,
ale nie każde dzieło to utwór. Stąd w zasadzie wszystkie umowy, które dotyczą
utworu są umowami o dzieło. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 czerwca 2003 r.,
II CKN 269/01 (OSNC 2004 nr 9, poz. 142 z glosą krytyczną Elżbiety Traple, Glosa
2005 nr 2 oraz aprobującą Anny Stępień GSP - Prz. Orz. 2005 nr 1-2) stwierdził, że
jeżeli przedmiotem umowy o dzieło ma być utwór w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy
o prawie autorskim i prawach pokrewnych, to przedmiot oznaczenia dzieła powinien
być tak określony, aby obowiązkiem przyjmującego zamówienie było dostarczenie
zamawiającemu dzieła będącego rezultatem działalności twórczej, o indywidualnym
charakterze, ustalonego w skonkretyzowanej przez strony postaci. W razie
zawarcia takiej umowy dla oceny praw i obowiązków stron mają zastosowanie
przepisy Kodeksu cywilnego, a w zakresie, w którym dzieło jest utworem przepisy o
prawie autorskim i prawach pokrewnych. Sumując powyższe, kwalifikacja umowy o
zamówieniu dzieła autorskiego jako umowy o dzieło powoduje, że mają do niej
zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące umowy o dzieło (art. 627
k.c.). Również w wyrokach z dnia 26 stycznia 2011 r., IV CSK 274/10 (LEX nr
738126) oraz z dnia 3 maja 1963 r., I CR 250/62 (OSN 1964 nr 9, poz. 179) Sąd
Najwyższy wskazał, że unormowanie w prawie autorskim umów mających za
przedmiot prawa autorskie nie eliminuje stosowania przepisów Kodeksu cywilnego,
w tym jego części szczególnej. Kwalifikacji umowy mającej na celu wygłoszenie
wykładu jako umowy o dzieło, wbrew odmiennemu stanowisku skarżącego, nie
sprzeciwia się też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 sierpnia 2013 r., II UK 26/13
(LEX nr 1379926), w którym oceniana była umowa „o dzieło i przeniesienie praw
autorskich” w aspekcie tytułu do podlegania ubezpieczeniom społecznym. Sąd
Najwyższy uznał w tym judykacie, że twórczy charakter dzieła, jako rezultatu
umowy, nadaje wynikającemu z niej świadczeniu formę związaną z zamówieniem
dzieła o charakterze „autorskim”. Gdy przedmiotem umowy jest utwór naukowy
chroniony prawem autorskim, jego zamówieniu tradycyjnie odpowiada umowa o
dzieło. Utworami są np. nieutrwalone w żaden sposób inscenizacje teatralne,
recytacje, wykonania utworu muzycznego lub prowadzenie radiowej audycji
słowno-muzycznej, co oznacza, że dzieło w postaci niematerialnej może
13
ucieleśniać się tylko przez odpowiednie zachowanie wykonawcy. Zamawiający
utwór może żądać wykonania ciągu czynności z należytą starannością, chcąc
uzyskać określony rezultat, na który składają się tylko te czynności. Można więc za
rezultat odpowiadający pojęciu dzieła w rozumieniu art. 627 k.c. uważać także
realizację programu, prowadzenie i zakończenie cyklu wykładów, a zatem celem
umowy łączącej strony może być uzyskanie określonego rezultatu w postaci cyklu
wykładów, który w świetle prawa autorskiego stanowi utwór podlegający także
ochronie tego prawa (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 maja 2004 r., III CK
571/02, LEX nr 558594). W tym kontekście bezzasadny jest zarzut naruszenia
przez Sąd drugiej instancji art. 627 k.c., bowiem skarżący błędnie odrzuca
kwalifikację umowy o stworzenie utworu jako umowy o dzieło i przeciwstawia ją
umowie o przeniesieniu autorskich praw majątkowych do utworu dydaktycznego.
Podobna argumentacja dotyczy zarzutu naruszenia art. 750 k.c., ponieważ dzieło
jako utwór (efekt działania) może być wykonane w ramach umowy o pracę, umowy
zlecenia czy umowy o dzieło (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego
2012 r., III UZP 4/11, OSNP 2012 nr 15-16, poz. 198 z glosą częściowo krytyczną
Agnieszki Górnicz - Mulcahy GSP - Prz.Orz. 2013 nr 1, poz. 97).
Z przedstawionych powyżej względów przyjąć należy, że Sąd drugiej
instancji dokonując oceny zawartych przez skarżącego z ubezpieczonym umów o
stworzenie utworu dydaktycznego i przeniesienie autorskich praw majątkowych
dokonał prawidłowej wykładni art. 8 ust. 2a ustawy systemowej uznając, że
uzyskane przez ubezpieczonego wynagrodzenie za wygłoszone na podstawie tych
umów wykłady stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne.
Norma art. 8 ust. 2a - poprzez wykreowanie szerokiego pojęcia pracownika - ma na
celu ograniczenie korzystania przez pracodawców z umów cywilnoprawnych
zawieranych z własnymi pracownikami dla realizacji tych samych zadań, które
wykonują oni w ramach łączącego strony stosunku pracy, by w ten sposób ominąć
ograniczenia wynikające z ochronnych przepisów prawa pracy i uniknąć obciążeń z
tytułu składek na ubezpieczenia społeczne z tytułu tych umów. Z ustaleń Sądów
orzekających w sprawie wynika, że wygłoszone przez ubezpieczonego wykłady
odpowiadały tematyce zajęć dydaktycznych prowadzonych przez ubezpieczonego
w ramach łączącego strony stosunku pracy zawartego na podstawie mianowania, a
14
podstawę prawną (causa) umów przenoszących autorskie prawa majątkowe była
umowa o dzieło, bądź w przeważającym zakresie mająca właściwości umowy o
świadczenie usług, do której zastosowanie mają przepisy Kodeksu cywilnego, a
obie umowy (o dzieło i o świadczenie usług) wymienione są w art. 8 ust. 2a ustawy
systemowej. Sąd Najwyższy rozpoznając sprawę o podobnym stanie faktycznym i
prawnym w wyroku z dnia 24 marca 2015 r., II UK 184/14 (Lex nr 1710359)
zaprezentował już stanowisko, że strony zawierając umowę o dzieło, której
przedmiotem jest utwór w rozumieniu prawa autorskiego nie mają obowiązku
zawierania dwóch oddzielnych umów. Możliwe jest zamieszczenie w umowie o
dzieło stosownej adnotacji o przeniesieniu autorskich praw majątkowych na
zamawiającego. Natomiast wyeksponowanie w tytule umowy wyłącznie elementu
obejmującego przeniesienie autorskich praw majątkowych nie zmienia faktu, że z
okoliczności sprawy wynika zawarcie jednocześnie umowy o dzieło.
Wynagrodzenie (honorarium) z tytułu zawarcia umowy o przeniesienie autorskich
praw majątkowych w takiej sytuacji objęte jest hipotezą normy art. 8 ust. 2a ustawy
systemowej, stanowiąc podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne.
Trzeba mieć na względzie, że jakakolwiek umowa o przeniesienie autorskich praw
majątkowych, nie jest umową w pełni samoistną. Musi mieć ona – jak każda
czynność rozporządzająca, swoistą podstawę prawną (causa), a ta wynika z
czynności prawnej zobowiązującej.
Wszystkie te uwagi dają podstawę do przyjęcia, że nieuprawnione jest
stanowisko skarżącego, że powtarzające się na przestrzeni trzech lat umowy
zobowiązujące do wygłoszenia wykładu, opracowania materiałów dydaktycznych
dla studentów i przeniesienie autorskich praw majątkowych (do utworu
dydaktycznego) zawarte pomiędzy pracownikiem naukowo - dydaktycznym a
pracodawcą (szkołą wyższą) stanowią odrębny rodzaj umów, które podlegają
wyłącznie przepisom ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych i nie mają
do nich zastosowania przepisy Kodeksu cywilnego. Skarżący w oderwaniu od stanu
faktycznego sprawy prowadzi teoretyczne rozważania odnośnie umów o
przeniesienie autorskich praw majątkowych, a jak trafnie zauważył, Sąd Najwyższy
w cytowanym powyżej wyroku z dnia 24 marca 2015 r., II UK 184/14 oraz w
uzasadnieniu wyroku z dnia 10 lipca 2014 r., II UK 454/13 (LEX nr 1495840) o
15
ocenie całokształtu zobowiązania decyduje wyeksponowanie świadczenia, które
miało zasadnicze znaczenie. W rozpoznawanej sprawie tym zobowiązaniem było
przede wszystkim wygłoszenie wykładów, bowiem taki przedmiot miała każda z 35
umów, a bez znaczenia dla normy z art. 8 ust. 2a ustawy systemowej jest to, czy
wykłady mają charakter umowy (umów) o dzieło, czy też umowy o świadczenie
usług i czy można przypisać im autorski charakter. Sąd drugiej instancji nie przyjął
przy tym, że zobowiązanie stanowiące podstawę przedmiotowych umów wynika z
obowiązującego ubezpieczonego pensum dydaktycznego, co powoduje, że tracą
na znaczeniu zarzuty skargi odnośnie błędnej wykładni art. 12 ustawy o prawie
autorskim i prawach pokrewnych.
Stwierdzić jednocześnie należy, że skarżący błędnie kwalifikuje
wynagrodzenie za wygłoszenie wykładu i utrwalenie programu zajęć (stworzenie
utworu) jako cenę sprzedaży praw autorskich i nietrafnie odnosi się do art. 41
ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych zarzucając, że stanowi on
szczególną regulację dotyczącą stworzenia utworu dydaktycznego bowiem przepis
ten reguluje jedynie obrót prawami już istniejącymi. Skarżący pomija, że § 2 każdej
z umów zawartych z ubezpieczonym zawiera postanowienie, zgodnie z którym
honorarium przysługuje za „wykonanie utworu i przeniesienie praw autorskich”.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c.,
oddalił skargę kasacyjną, orzekają co kosztach postępowania kasacyjnego
stosownie do art. 98 k.p.c. w związku z art. 39821
k.p.c.
kc