Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 420/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Korzeniowski
w sprawie z wniosku Wyższej Szkoły […]
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej A. B.
o ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 czerwca 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 9 kwietnia 2013 r.,
oddala skargę.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, po przeprowadzeniu kontroli w Wyższej
Szkole […], wydał w dniu 21 marca 2012 r. decyzję stwierdzającą podleganie przez
A. B. ubezpieczeniom społecznym i ubezpieczeniu zdrowotnemu z tytułu
wykonywania na rzecz kontrolowanego podmiotu umowy o świadczenie usług w
2
okresach od dnia 29 marca 2006 r. do dnia 30 czerwca 2006 r., od dnia 4 lipca
2006 r. do dnia 15 września 2006 r., od dnia 22 września 2006 r. do dnia 20 lutego
2007 r., od dnia 21 lutego 2007 r. do dnia 30 czerwca 2007 r., od dnia 22 września
2007 r. do dnia 30 stycznia 2008 r., od dnia 1 lutego 2008 r. do dnia 15 lipca 2008
r., od dnia 26 września 2008 r. do dnia 15 lutego 2009 r. oraz od dnia 16 lutego
2009 r. do dnia 30 czerwca 2009 r. Ocenił, że usługi świadczone przez wygłoszenie
cyklu wykładów w ciągu semestru nie mają cech łączącej strony umowy o dzieło,
lecz odpowiadają przedmiotowo umowie o świadczenie usług, do której stosuje się
przepisy o zleceniu.
Wyrokiem z dnia 17 października 2012 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w W. oddalił odwołanie Szkoły. Zakwalifikował stosunek
prawny łączący zainteresowaną z płatnikiem jako odpowiadający umowie o
świadczenie usług, lecz nie umowie o dzieło. W ocenie tego Sądu, praca przez nią
wykonywana nie wymagała zawierania umów o dzieło, gdyż przedmiotem umowy
nie był rezultat w postaci przyswojenia wiedzy przez studentów, lecz przekazanie
wiedzy studentom w drodze wykładu jako środka przekazu. Sąd podkreślił także,
że umowa o dzieło dotyczy działania jednorazowego, a nie czynności wykonywanej
ciągle i powtarzanej w odstępach czasu.
Wyrokiem z dnia 9 kwietnia 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację płatnika,
przejmując ustalenia i podzielając pogląd prawny Sądu pierwszej instancji.
Wskazując na cechy podstawowe stosunku prawnego powstałego na podstawie
umowy o dzieło, Sąd drugiej instancji wykazał, że wygłoszenie cyklu wykładów nie
polega na stworzeniu dzieła, lecz na starannym działaniu w przekazywaniu wiedzy
studentom. Przeprowadzenie wykładów nie ma ucieleśnionego rezultatu, przy
czym z rezultatem tego działania, jako przedmiotem umowy o dzieło nie może być
utożsamiane podniesienie wiedzy studentów po ich wysłuchaniu. Proces
dydaktyczny, sprowadzający się do prezentacji wiedzy przy zastosowaniu
standardowych metod i procedur przekazu, nie jest także procesem twórczym,
chronionym na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie
autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity: Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze
zm.). Zgodnie z art. 1 ust. 21
tej ustawy, nie są objęte ochroną odkrycia, idee,
procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne, a proces
3
nauczania sprowadza się właśnie do prezentacji wiedzy przy zastosowaniu
określonych metod i procedur przekazu. Strony umowy o dzieło, stanowiąc o
przeniesieniu praw autorskich, nie wskazały, jakie i w jakim celu prawa miały
przejść na uczelnię, w związku z czym - w ocenie Sądu Apelacyjnego - te
postanowienia umowy służyły tylko podbudowaniu pozoru zawarcia umowy o
dzieło, podczas gdy obowiązek dydaktyczny wypełniany był w wykonaniu
zobowiązania starannego działania, na podobnych zasadach jak przez
pracowników uczelni.
Skarga kasacyjna Wyższej Szkoły Bankowej w W., obejmująca wyrok Sądu
drugiej instancji w całości, z wnioskiem o jego uchylenie, została oparta na
podstawie naruszenia przez błędną wykładnię art. 83 ust. 1 pkt. 1 i 3 i art. 13 pkt. 2,
art. 18 ust. 1 i 3, art. 20 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.), art.
81 ust. 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej
finansowych ze środków publicznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2008 r., Nr 164, poz.
1027 ze zm.) oraz art. 750 k.c. Strona skarżąca podważyła podstawę objęcia
zainteresowanej obowiązkiem ubezpieczeń społecznych w okresach wskazanych
w zaskarżonej decyzji, twierdząc, że realizowała ona proces dydaktyczny na
podstawie umowy o dzieło w rozumieniu art. 627 k.c. Zasadniczym elementem
dzieła, co do którego umówiła się z zainteresowanym, był przekaz intelektualny
tworzący nadające się do wykorzystania przez zamawiającego dobro intelektualne
(niematerialne) w postaci autorskiego wykładu lub przeprowadzenia innych zajęć
dydaktycznych. Dzieła wykonane przez zainteresowaną miały formę
zindywidualizowanych niematerialnych dóbr intelektualnych przekazywanych w
treściach wykładów i ćwiczeń. Odnosząc się do różnic między umową o dzieło i
umową o świadczenie usług dotyczących czasu i miejsca wykonania dzieła,
ustalenia wynagrodzenia oraz podporządkowania i kontroli jego wykonania,
skarżący stwierdził, że prowadzenie wykładów w siedzibie uczelni i w terminach
wynikających z harmonogramu zajęć narzuconych i zdeterminowanych przez
władze uczelni nie wskazywało na elementy przedmiotowo istotne decydujące o
kwalifikacji konkretnej umowy jako umowy o świadczenie usług o cechach zlecenia.
Także wynagrodzenie za wykonanie dzieła mogło być określone przez wskazanie
4
podstaw do jego ustalenia. Jednym z możliwych rozwiązań, zgodnych z art. 628
k.c., było kierowanie się stawką godzinową, a określenie wynagrodzenia przez
parametr „stawki godzinowej" nie było niewłaściwe dla umowy o dzieło.
Dopuszczalne było też uzgodnienie wypłaty wynagrodzenia za dzieło częściami;
taki sposób wypłaty wynagrodzenia przewiduje art. 642 § 2 k.c. Kontrola wykonania
dzieła, a także jego odbiór częściowy są oczywistym elementem wykonania umowy
o dzieło. Argumenty skargi zostały wsparte stanowiskiem Sądu Najwyższego
wyrażonym w uzasadnieniu wyroku z dnia 30 maja 2001 r., I PKN 429/00 (OSNP
2003 nr 7, poz. 174).
W odpowiedzi na skargę kasacyjną organ rentowy wniósł o jej oddalenie
oraz zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Obowiązek ubezpieczenia emerytalnego i rentowych obejmuje osoby
wykonujące umowę agencyjną (art. 758–7649
k.c.) lub umowę zlecenia albo inną
umowę o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy dotyczące zlecenia (art.
750 w związku z przepisami tytułu XXI księgi trzeciej kodeksu cywilnego). Nie są
objęci obowiązkiem ubezpieczenia społecznego wykonawcy umowy o dzieło.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych, który stwierdza podleganie ubezpieczeniu
społecznemu, może – bez względu na nazwę umowy i jej postanowienia
wskazujące na charakter stosunku prawnego, którym strony zamierzały się poddać
- ustalić rzeczywisty jego charakter i istniejący tytułu ubezpieczenia. Ustalenie, że
między stronami umowy o dzieło zachodzą stosunki polegające na wykonywaniu za
wynagrodzeniem usług odpowiadających umowom nazwanym, zdefiniowanym w
art. 734 i 758 k.c. lub właściwych umowom, do których – stosownie do art. 750 k.c.
– stosuje się przepisy o zleceniu, nakazuje wydanie decyzji na podstawie art. 83
ust. 1 pkt. 1 i 3 z zastosowaniem art. 6 ust. 1 pkt 4, art. 13 pkt. 2 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych. Ocena umowy z punktu widzenia art. 3531
k.c.
wymagała więc skutecznego zaprzeczenia przez organ ubezpieczeń społecznych,
że układając swą relację w formie umowy o dzieło, strony ustaliły ją w sposób
5
odpowiadający właściwości tego stosunku prawnego, i wykazania, że łączył je inny
stosunek prawny.
Należy w związku z tym podkreślić, że umowę o dzieło zdefiniowano w
art. 627 k.c. jako zobowiązanie do wykonania oznaczonego dzieła za
wynagrodzeniem zależnym od wartości dzieła (art. 628 § 1, art. 629, art. 632 k.c.).
W literaturze definiuje się ją jako umowę o świadczenie usług, konsensualną,
wzajemną, w której przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do osiągnięcia w
przyszłości indywidualnie oznaczonego, samoistnego, obiektywnie możliwego, a
subiektywnie pewnego rezultatu pracy ludzkiej o charakterze materialnym lub
niematerialnym. Porównanie elementów konstrukcyjnych tej umowy z cechami
innych umów o świadczenie usług ujawnia - jako pierwszoplanowe - zobowiązanie
wykonawcy umowy o dzieło nie do samego działania, lecz do uzyskania dzieła jako
oznaczonego rezultatu działania. Starania przyjmującego zamówienie na podstawie
umowy o dzieło mają tylko takie znaczenie, że prowadzą do konkretnego,
indywidualnie oznaczonego jej rezultatu jako dzieła (art. 628 § 1 i art. 629, art. 632
k.c.).
W art. 627 k.c. nie zdefiniowano dzieła, wskazując jedynie, że jego
wykonanie stanowi przedmiot zobowiązania wykonawcy, za które przysługuje
wynagrodzenie jako wzajemne świadczenie zamawiającego. Przyjmuje się, że o
określeniu rezultatu właściwego umowie o dzieło decyduje wymaganie, by dzieło
miało charakter samoistny względem twórcy, tzn. by pozostawało niezależne od
dalszego działania twórcy oraz by stało się wartością autonomiczną w obrocie. Tę
cechę mają tylko dzieła ucieleśnione w wytworzonej rzeczy lub zmianach w rzeczy
istniejącej (naprawienie, przerobienie, uzupełnienie); takie dzieła uważane są za
rezultaty materialne umowy. We współczesnej doktrynie większość autorów wyraża
przekonanie, że utwór o charakterze nieucieleśnionym nie może stanowić
przedmiotu umowy o dzieło. Już w tym miejscu należy stwierdzić, że czynność
prowadzenia wykładu nigdy nie odrywa się od wykładowcy i trwa tak długo, jak
wygłaszanie wykładu, po którego zakończeniu wygasa, nie pozostawiając
ucieleśnionego rezultatu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 stycznia 1970 r.,
II PR 298/69, niepublikowany oraz z dnia 28 mara 2000 r., II UKN 386/99,
6
OSNAPiUS 2001 nr 16, poz. 522 i z dnia 5 grudnia 2000 r., I PKN 127/00,
OSNAPiUS 2002 nr 15, poz. 356).
W stanie faktycznym sprawy – zgodnie z wolą stron i treścią umowy -
przedmiotem, o którego wykonanie się umówiły, było przeprowadzenie wykładu
jako dzieła będącego utworem w ujęciu art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim.
Umowa zatytułowana została jako „umowa o dzieło i o przeniesienie praw
autorskich”, więc w ten sposób strony wyeksponowały wolę stworzenia i odbioru
dzieła przez nadanie mu cech utworu chronionego prawem autorskim. Ma to istotne
znaczenie, gdyż w tej dziedzinie prawa przyjęto podział dzieł - utworów w
rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim o charakterze niematerialnym -
na dzieła niematerialne ucieleśnione i nieucieleśnione w rzeczy. Jako utwory
nieucieleśnione wymienia się recytację, wykonanie koncertu, inscenizację lub
przygotowanie produkcji artystycznej. Utworami są np. nieutrwalone w żaden
sposób inscenizacje teatralne, recytacje, wykonania utworu muzycznego lub
prowadzenie radiowej audycji słowno–muzycznej, co oznacza, że dzieło w postaci
niematerialnej, gdy chodzi o dzieło jako sposób wyrażenia, może ucieleśniać się
tylko przez odpowiednie zachowanie wykonawcy, (por. art. 1 ust. 21
prawa
autorskiego).
Tylko więc, gdy przedmiotem umowy jest utwór naukowy chroniony prawem
autorskim (por. art. 1 § 1 prawa autorskiego), jego zamówieniu tradycyjnie
odpowiada umowa o dzieło. Twórczy charakter dzieła, jako rezultatu umowy, może
nadać świadczeniu wynikającemu z umowy formę związaną z zamówieniem dzieła,
które nie ma ucieleśnionej postaci. Na tym tylko gruncie możliwa jest ocena
rezultatu umowy o realizację cyklu wykładów jako odpowiadającemu pojęciu dzieła
w rozumieniu art. 627 k.c. Sąd Najwyższy przyjmuje, że przedmiotem prawa
autorskiego może być wykład o charakterze niestandardowym, niepowtarzalnym,
spełniającym kryteria twórczego i indywidualnego utworu naukowego (por. uchwałę
Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2012 r., III UZP 4/11, OSNP 2012 nr 15-16,
poz. 198 , wyroki Sądu Najwyższego z dnia 3 lipca 2007 r., II CSK 207/07, niepubl.,
z dnia 28 listopada 2006 r., IV CSK 203/06, niepubl., z dnia 6 maja 2004 r., III CK
571/02, niepubl. i z dnia 25 stycznia 2006 r., I CK 281/05, OSNC 2006 nr 11,
7
poz. 186 z glosą M. Barczewskiego, Gdańskie Studia Prawnicze-Przegląd
Orzecznictwa z 2007 r. nr 4, s. 69).
Nawiązując do tego poglądu, należy przytoczyć wskazywany w skardze
kasacyjnej wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2001 r., I PKN 429/00, OSNP
2003 nr 7, poz. 174), w którego uzasadnieniu stwierdzono, że przedmiotem umowy
o dzieło może być osiągnięcie rezultatu niematerialnego, nieucieleśnionego, a za
taki uznaje się przygotowanie i wygłoszenie cyklu specjalistycznych wykładów.
Także w obowiązującej wykładni przepisów prawa podatkowego przyjmuje się
znaczne obniżenie kosztów uzyskania przychodów z tytułu honorariów autorskich
za wygłoszony wykład kwalifikowany jako przedmiot praw autorskich (art. 22 ust. 9
pkt 3 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych,
jednolity tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 361 ze zm.; por. uchwałę składu siedmiu
sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 12 października 1998 r.,
FPS 6/98 oraz wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 4 lutego 2011 r.,
II FSK 1788/09 i pisma Ministerstwa Finansów - Departamentu Podatków
Bezpośrednich i Opłat z dnia 16 sierpnia 1995 r., PO 5/8-7371-01609/95, Serwis
Podatkowy 1996 nr 9, s. 79 oraz Ministra Finansów z dnia 28 marca 1995 r.,
RP I/30/534/95, Glosa 1995 nr 7, s. 25).
Możliwa jest zatem umowa o dzieło, nieobjęta obowiązkiem ubezpieczenia
społecznego, której przedmiotem jest wygłoszenie wykładu, pod warunkiem jednak,
że wykładowi można przypisać cechy utworu. Te warunki spełnia tylko wykład
naukowy (cykl wykładów) o charakterze niestandardowym, niepowtarzalnym,
wypełniający kryteria twórczego i indywidualnego dzieła naukowego (por. art. 1 ust.
1 ustawy o prawie autorskim i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 sierpnia 2013 r.,
II UK 26/13, Monitor Prawa Pracy 2014 nr 1, s. 2). Rzecz w tym, że ochronie prawa
autorskiego nie podlegają działania o charakterze odtwórczym, polegające na
wykonywaniu czynności wymagającym określonej wiedzy i zdolności do jej
przekazania (por. art. 1 ust. 21
prawa autorskiego), zatem konieczne było
wykazanie przez skarżącego, że wykonawcy przysługiwały prawa autorskie,
którymi zadysponował na jego rzecz.
Mając na względzie, że prawa autorskie nie powstają w drodze oświadczeń
woli stron umowy i że dla oceny prawnej w tym zakresie nie ma znaczenia klauzula
8
o przeniesieniu na zamawiającego autorskich praw do utworu, lecz że o ich
istnieniu lub nieistnieniu przesądzają fakty (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5
kwietnia 2002 r., III RN 133/01, OSNAPiUS 2002 nr 12, poz. 281), zwraca uwagę
niekonkretność sformułowania umowy między skarżącym i zainteresowanym co do
przedmiotu nabywanego prawa autorskiego i pól eksploatacji utworu (por. art. 5
prawa autorskiego). Polecając opracowanie i wygłoszenie wykładów oraz
prowadzenie ćwiczeń, zamawiający nie określił cech indywidualizujących utwór
(dzieło). W takim wypadku o ocenie całokształtu zobowiązania decyduje
wyeksponowanie świadczenia, które miało znaczenie zasadnicze, a – wykładając
wolę stron – należy stwierdzić, że takie zasadnicze znaczenie miało nauczanie
(wykładanie). Kwalifikując stosunek prawny stron można więc uznać, że tylko w
zakresie przygotowania wykładów, wiążącego się z opracowaniem konspektu zajęć
i innych dokumentów, umowa o przeprowadzenie wykładów mogła mieć charakter
umowy o dzieło, lecz te dokumenty, choć ucieleśniające dzieło, nie stanowiły
przejawu ustalenia utworu ze względu na brak w nich cech wymaganych przez
prawo autorskie.
Wątpliwość co do istnienia między skarżącym i zainteresowanym stosunku
prawnego odpowiadającego umowie o dzieło budzi także sposób określenia
wynagrodzenia. W odniesieniu do umowy o dzieło istnieje związek wynagrodzenia
z samym dziełem, jego wartością; w świadczeniu usługi rozłożonej w czasie istnieje
związek wynagrodzenia z ilością, jakością i rodzajem usługi. Generalnie więc
wynagrodzenie z umowy o dzieło określa się w sposób ryczałtowy lub kosztorysowy
(art. 629 k.c. – 632 k.c.). W wykonaniu umowy stron stosowane były tymczasem
jednolite stawki wynagrodzenia za czas realizacji umowy, niezależnie od nakładu
pracy koniecznego do wykonania „dzieł” w postaci wykładów, co wskazuje na
zapłatę za działanie rozłożone w czasie. Także bowiem ukształtowanie obowiązków
wykonawcy spowodowało, że jego świadczenia stały się w wykonaniu usługi
świadczeniami ciągłymi. Warto podkreślić, że skarżący posługując się pojęciem
„realizacji procesu dydaktycznego”, w istocie przyznaje, że chodzi o uczestnictwo w
określonym trwałym procesie, a nie przejawianie właściwych umowie o dzieło
zachowań jednorazowych.
9
Pozwala to na stwierdzenie, że celem stron nie było zawarcie umów o dzieło
i rozliczanie się za jego wynik, ale wykonywanie powtarzalnej pracy za
wynagrodzeniem ustalonym w jednostkach czasowych. Prowadzi to do wniosku, że
oczekiwania strony towarzyszące zawieraniu i wykonywaniu umów nazywanych
przez nie umowami o dzieło mogły się realizować wyłącznie jako elementy innej
umowy – umowy zlecenia lub innej umowy nienazwanej o świadczenie usług,
regulowanej w art. 750 k.c. Umowa ta mogłaby także mieć – gdyby zachowane były
warunki określone w art. 22 k.p. – cechy umowy o pracę. Tak właśnie Sąd
Najwyższy kwalifikuje umowy o naukę (por. wyroki z dnia 18 kwietnia 2012 r., II UK
187/11, niepubl. i z dnia 13 czerwca 2012 r., II UK 308/12, niepubl., z dnia 3
października 2013 r., II UK 103/13, niepubl.).
Uwzględniając to, Sąd Najwyższy przyjął, że organ ubezpieczeń
społecznych prawidłowo zakwalifikował umowy stron jako mające na celu
wygłoszenie wykładu przez wykonanie określonej czynności (szeregu
powtarzających się czynności) nieucieleśnionych w rzeczy, a skarżący nie wykazał,
by zawarł sporne umowy ze względu na rezultat stanowiący przedmiot prawa
autorskiego.
Prowadzi to do oddalenia skargi kasacyjnej (art. 39814
k.p.c.).