Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 1061/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Agnieszka Piotrowska (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
w sprawie z powództwa T. Sp. z o.o. w upadłości układowej
z siedzibą w M.
przeciwko A. Sp. z o.o. w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 czerwca 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w punktach 1 (pierwszym)
i 3 (trzecim) i przekazuje sprawę w tym zakresie Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Strona powodowa - „T.” spółka z o.o. dochodziła od pozwanej „A.” spółki z
o.o. kwoty 1.353.025,23 zł z odsetkami od dnia 21 maja 2011 r. Powództwo
uzasadniała treścią art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o
zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. 2003 r., nr 153, poz. 1503 ze zm.; cyt.
dalej jako „u.z.n.k.”) i wywodziła, że przyjmowanie od niej towarów przez stronę
pozwaną było uzależniane od kilku rodzajów dodatkowych opłat wskazanych w
pozwie.
Sąd Okręgowy zasądził od strony pozwanej kwotę 1.229.858,90 zł
z odsetkami i oddalił powództwo w pozostałym zakresie (w odniesieniu do kwoty
864,21 zł, k. 9 uzasadnienie zaskarżonego wyroku) po dokonaniu następujących
ustaleń faktycznych.
Strony zawarły w latach 2008-2010 trzy umowy handlowe na okres jednego
roku. Umowy te regulowały warunki nabywania przez stronę pozwaną i jej
partnerów ustalenia zasad rozprowadzania towarów w należącej do pozwanej
sieci handlowej oraz zakres i sposoby współdziałania przy prowadzonych przez
pozwaną i jej partnerów działaniach reklamowych i marketingowych. W umowach
tych przewidywano m.in. premię pieniężną, która była przyznawana stronie
pozwanej i jej partnerom przez stronę powodową. Wynosiła ona od 18,80 do
26,60% obrotu netto, w zależności od umowy i wielkości tego obrotu, w ciągu
rocznego okresu rozliczeniowego. Premię tę płacono po zakończeniu każdego
miesiąca na podstawie obrotów netto, osiąganych w minionym miesiącu,
przemnożonych przez wspomniany procent i w oparciu o noty księgowe
wystawiane przez stronę pozwaną i jej partnerów. W uzasadnieniu Sądu
Okręgowego wskazano także inne opłaty dodatkowe pobierane przez
stronę pozwaną od strony powodowej. Postanowienie dotyczące premii pieniężnej
i innych opłat dodatkowych znajdowały się we wszystkich umowach handlowych
o współpracy. Wysokość tych opłat określano w postaci odpowiedniego
procentu od obrotu z wyjątkiem opłat za usługi marketingowe, które było
oznaczone kwotowo.
3
Warunki umowne w zakresie pobierania opłat za usługi dodatkowe, w tym -
premii pieniężnej nie podlegały negocjacjom stron w zakresie możliwości
rezygnacji ich pobierania przez stronę pozwaną. Ich uiszczanie było warunkiem
współpracy stron do końca 2010 r., gdy podpisano w 2011 r. kolejną umowę
niezawierającą takich postanowień. Przedmiotem negocjacji w latach 2008-2010
była wyłącznie wysokość opłat, które rosły systematycznie w każdym roku.
W ocenie Sądu Okręgowego, dodatkowe świadczenia, które towarzyszyły
umowom stron o współpracę miały tę cechę, że nie istniała realna możliwość
z ich rezygnacji pod rygorem zerwania współpracy. Możliwe było jedynie
doprowadzenie do obniżenia opłat w stosunku do proponowanych przez stronę
pozwaną. Wszystkie opłaty dodatkowe, w tym premie pieniężne, zostały narzucone
stronie powodowej. Premia pieniężna była obliczana na wysokim poziomie,
miała ona charakter ukrytej opłaty za przyjęcie towaru do sprzedaży, innej niż
marża handlowa. Wynikało to z okoliczności jej zastrzeżenia, jej wielkości,
warunków przyznawania (niski poziom wymaganego obrotu netto dla jej obliczania),
formy jej przyznawania, (wystawienie noty obciążeniowej przez stronę pozwaną
i pomniejszenie należnej powódce ceny). Ponadto premia nie mogła stanowić
elementu marży, skoro nie wpływała na pomniejszenie ceny konkretnych towarów,
gdyż nie dotyczyła poszczególnych faktur przy jednoczesnych możliwych zmianach
w zależności do wielkości osiągniętego obrotu. Udzielanie premii odbywało się bez
aktywnego udziału powódki.
Sąd Apelacyjny w wyniku apelacji pozwanego zmienił zaskarżony wyrok
i oddalił powództwo w zakresie dotyczącym premii pieniężnej oraz oddalił apelację
w pozostałym zakresie (w odniesieniu do pozostałych opłat dodatkowych).
Sąd drugiej instancji uznał bowiem, że należało uwzględnić jedynie zarzuty apelacji,
które odnosiły się do zakwalifikowania premii pieniężnej jako opłaty innej niż marża
handlowa. Podzielił przede wszystkim stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone
w wyroku z dnia 20 lutego 2014 r., I CSK 236/13 i uchwałę 7 sędziów NSA z dnia
25 czerwca 2012 r., I FPS2/12, ONSAiWSA 2013, z. 6, poz. 85, że wypłata
kontrahentowi premii pieniężnej z tytułu osiągnięcia określonej wartości sprzedaży
stanowi rabat w rozumieniu art. 29 ust. 4 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku
od towarów i usług (Dz.U. Nr 54 , poz. 535 ze zm.) i rabat ten zmniejsza podstawę
4
opodatkowania. Premia taka (tzw. bonusy warunkowe) wpływają na wielkość marży
handlowej, a marża taka nie jest objęta art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. Według Sądu
Apelacyjnego, ustalony stan faktyczny sprawy prowadził do wniosku, że potrącenie
przez pozwanego należności z tytułu premii pieniężnej nie stanowiło opłaty
niedopuszczalnej w rozumieniu tego przepisu.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu pierwszej instancji, że strona
powodowa nie miała realnych możliwości rezygnacji korzystania z usług
dodatkowych pod rygorem zerwania z nią współpracy, a możliwe było jedynie
doprowadzenie do obniżenia opłat w stosunku do proponowanych przez stronę
pozwaną. Wszystkie wskazane wcześniej usługi należy uznać za narzucone.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, nieistotna była ocena zachowań strony pozwanej
jako dokonywana przez organy podatkowe i sądy administracyjne. Oceny te nie
mogły przesądzać o istnieniu czynu nieuczciwej konkurencji, ponieważ organy te
nie badały zachowania się pozwanej z punku widzenia przepisów o zwalczaniu
nieuczciwej konkurencji.
W skardze kasacyjnej strony powodowej podniesiono zarzuty naruszenia
art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k., art. 65 § 1 i § 2 k.c., art. 15 u.z.n.k., art. 3 ust. u.z.n.k.
Skarżący wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części (pkt 1 i 3) i orzeczenie
co do istoty sprawy, ewentualnie o uchylenie wyroków Sądu Apelacyjnego
w zaskarżonej części i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W okresie przed wydaniem i po wydaniu zaskarżonego wyroku pojawiły się
orzeczenia Sądu Najwyższego, w których dokonywano szerszej oceny konstrukcji
tzw. premii pieniężnej zastrzeganej w stosunkach handlowych między nabywcą
prowadzącym sieć sklepów a dostawcą. Przyjmowano, że zasadniczo zbywanie
większej ilości towaru po cenie niższej (z tzw. upustem) nie stanowi działań
sugerujących naruszenia reguł nieuczciwej konkurencji w rozumieniu art. 15 ust. 1
pkt 4 u.z.n.k. Konstrukcyjnie upust cenowy i tzw. premia pieniężna mogą
odpowiadać pojęciu tzw. rabatu posprzedażowego i prowadzić do obniżenia ceny
dostarczanych towarów (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 czerwca
5
2015 r. I CSK 319/14 nie publ., wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 2015 r.
I CSK 287/14 nie publ.). W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 18 listopada 2015 r.
(III CZP 73/15) wyjaśniono, że nie jest wyłączone uznanie zastrzeżonej w umowie
premii pieniężnej uzależnionej od wielkości obrotów za tzw. rabat sprzedażowy,
niestanowiący opłat przewidzianej w art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k.
Jeżeli dochodzi do zastrzegania w umowach o współpracy tzw. premii
pieniężnej, która mogłaby obciążyć finansowo dostawcę towarów, to dla
ewentualnego przyjęcia po stronie współpracującego z dostawcą kupującego czynu
deliktu nieuczciwej konkurencji należałoby wyjaśnić dwa elementy. Po pierwsze,
czy zastrzeganie także nie stanowi deliktu utrudnienia przedsiębiorcy (dostawcy)
dostępu do rynku towarowego w rozumieniu art. 15 ust. 1 u.z.n.k. Po drugie,
czy pojawia się tu nieuczciwy charakter takiego utrudnienia, tj. sprzeczny z dobrymi
obyczajami (art. 15 ust. 1 i ust. 3 u.z.n.k.). W wyroku Sądu Najwyższego
z dnia 12 czerwca 2008 r., III CSK 23/08 (OSNC - ZD 2009, nr 1, poz. 14)
wyjaśniono, że dla przyjmowania czynu nieuczciwej konkurencji w rozumieniu
art. 15 ust. 1 pkt 4 u.z.n.k. nie ma decydującego znaczenia sama prawna
skuteczność odpowiednich postanowień dotyczących tzw. opłat dodatkowych
(w tych też na pewno tzw. premii pieniężnych) jeżeli uzyskana przez kupującego
opłata oznacza jednocześnie pobieranie od dostawcy innych niż marża handlowa
opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży w rozumieniu tego przepisu.
Sąd Apelacyjny dokonał odmiennej oceny stanu faktycznego w odniesieniu
do zastrzeżonej w umowach handlowych stron premii pieniężnej. Odwołując się
od razu na wstępie do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 lutego 2014 r., nie
wskazał jednak na to, czy podziela i ewentualnie w jakim zakresie ustalenia
faktyczne Sądu Okręgowego. Tymczasem w ostatecznym rozstrzygnięciu tego
Sądu znalazł się wywód o tym, że powódka nie miała realnych możliwości
rezygnacji korzystania z usług dodatkowych pod rygorem zerwania z nią
współpracy, możliwe było tylko doprowadzenie do obniżenia opłat proponowanych
przez stronę pozwaną. Wszystkie opłaty (w tym premie pieniężną) „uznać należy
zatem za narzucone” (s. 6 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Jednocześnie
na s. 7 - 8 tego uzasadnienia znalazł się dłuższy wywód powiązany z ustaleniami
6
faktycznymi, który miał świadczyć o tym, że „w istocie premia pieniężna stanowiła
ukrytą opłatę za przyjęcie towaru do sprzedaży”.
Co więcej, można zauważyć brak konsekwencji Sądu Apelacyjnego, gdy na
s. 15 uzasadnienia zaskarżonego wyroku stwierdza kategorycznie, że nie zasługują
na uwzględnienie zarzuty, które dotyczą zakwalifikowania premii pieniężnej jako
opłat innych niż marża, a jednocześnie na s. 17 tego uzasadnienia wyjaśnia,
iż „ powódka nie miała realnych możliwości rezygnacji z korzystania usług
dodatkowych pod rygorem zerwania z nią współpracy”. Kilka zdań niżej wśród
takich usług narzuconych przez pozwaną wymienia też premię pieniężną
(expressis verbis: „ zwłaszcza premię pieniężną”).
Wyjaśnienia wymaga też ogólne „wyseparowanie” premii pieniężnej
od innych tzw. opłat dodatkowych, skoro okoliczności zawierania umów
handlowych w latach 2008 - 2010 r. zdają się powstawać - jak to wynika z ustaleń
Sądu meriti - takie same, a Sąd Apelacyjny - jak zaznaczono - nie stwierdza
wyraźnie, czy ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego akceptuje i w jakim zakresie.
Ponadto strona powodowa wiąże istnienie czynu nieuczciwej konkurencji
z postanowieniami obejmującymi zastrzeżenie premii pieniężnej we wszystkich
umowach handlowych zawartych w latach 2008 - 2010. Nie wyklucza to jednak
ocen indywidualnie odnoszących się do poszczególnych porozumień w sprawie
premii pieniężnej.
Z przedstawionych rozważań wynika, że Sąd Apelacyjny przedwcześnie
jednak stwierdził, iż przewidziana w umowach handlowych premia pieniężna
obciążająca stronę powodową, nie mogła zostać zakwalifikowana jako opłata
inna niż marża handlowa. W konsekwencji doszło do naruszenia art. 15 ust. 1
pkt 4 u.z.n.k. i dlatego Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu drugiej instancji
w zaskarżonej części i w tym zakresie przekazał sprawę do ponownego
rozpoznania (art. 39815
k.p.c.).
eb