Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III PK 42/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 grudnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Krzysztof Staryk (przewodniczący)
SSN Jolanta Frańczak
SSN Maciej Pacuda (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa W. K.
przeciwko C. Ltd z siedzibą w L. na Cyprze
o wynagrodzenie za pracę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 15 grudnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda od postanowienia Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w S.
z dnia 6 października 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od powoda na rzecz pozwanej kwotę 900
(dziewięćset) złotych tytułem kosztów zastępstwa prawnego w
postępowaniu kasacyjnym.
2
UZASADNIENIE
Powód W. K. pozwem z dnia 27 kwietnia 2012 r., skierowanym przeciwko C.
LTD z siedzibą w L. na C., wniósł o zasądzenie od pozwanej na jego rzecz kwoty
55.110 dolarów amerykańskich z należnymi odsetkami tytułem wynagrodzenia za
pracę.
Sąd Rejonowy w G. postanowieniem z dnia 29 maja 2014 r., wydanym na
podstawie art. 18 ust. 2 rozporządzenia Rady (WE) z dnia 22 grudnia 2000 r. nr
44/2001 (Dz.U.UE L.01.12.1) w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń
sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, odmówił
odrzucenia pozwu W. K. przeciwko C. LTD z siedzibą w L. na Cyprze.
Sąd Rejonowy, uzasadniając swoje rozstrzygniecie, przypomniał, iż zgodnie
z art. 2 Aktu dotyczącego warunków przystąpienia Republiki Czeskiej, Republiki
Estońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej,
Republiki Węgierskiej, Republiki Malty, Rzeczypospolitej Polskiej, Republiki
Słowenii i Republiki Słowackiej oraz dostosowań w Traktatach stanowiących
podstawę Unii Europejskiej stanowiącego integralną cześć Traktatu Akcesyjnego
podpisanego przez Rzeczpospolitą Polską - od dnia przystąpienia nowe Państwa
Członkowskie są związane postanowieniami Traktatów założycielskich i aktów
przyjętych przez instytucje Wspólnot i Europejski Bank Centralny przed dniem
przystąpienia; postanowienia te są stosowane w nowych Państwach
Członkowskich, zgodnie z warunkami określonymi w tych Traktatach i w
przedmiotowym Akcie. Z mocy powyższego, od dnia 1 maja 2004 r. w
Rzeczypospolitej Polskiej obowiązuje m.in. rozporządzenie Rady WE nr 44/2001 z
dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz
ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, znajdujące zastosowanie
przy ustalaniu właściwości sądu w niniejszej sprawie.
Stosownie do artykułu 18 ust. 1 (sekcja 5) rozporządzenia nr 44/2001, jeżeli
przedmiotem postępowania jest indywidualna umowa o pracę lub roszczenia z
indywidualnej umowy o pracę, jurysdykcję określa się według sekcji 5 (art. 18-21),
bez uszczerbku dla art. 4 i art. 5 pkt 5. Jeżeli pracodawca, z którym pracownik
zawarł indywidualną umowę o pracę, nie ma miejsca zamieszkania na terytorium
Państwa Członkowskiego, ale posiada filię, agencję lub inny oddział w Państwie
3
Członkowskim, to będzie traktowany w sporach dotyczących ich działalności, jak
gdyby miał miejsce zamieszkania na terytorium tego Państwa Członkowskiego
(art. 18 ust. 2).
W ocenie Sądu Rejonowego, z umów o pracę zawartych przez strony w
dniach 1 marca 2010 r. i 26 maja 2010 r. wynika, iż powód świadczył pracę na
statkach morskich podnoszących banderę Wysp Bahama, uprawiających żeglugę
międzynarodową na rzecz pozwanej Spółki prawa obcego posiadającej siedzibę w
L. na Cyprze. Miejscem wykonywania pracy powoda nie było Ś., gdyż był to tylko
port objęcia stanowiska przez powoda. Z tego powodu jurysdykcja sądu polskiego
w przedmiotowej sprawie nie może być oparta na łączniku siedziby strony
pozwanej, którą jest L. na Cyprze (art. 19 pkt 1 w zw. z art. 2 i 3 rozporządzenia),
ani na łączniku miejsca wykonywania przez powoda pracy, bowiem praca była
wykonywana na statku pływającym pod obcą banderą poza terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej (art. 19 pkt 2 lit a rozporządzenia).
Zdaniem Sądu Rejonowego, z przedłożonych do akt dokumentów wynika, że
umowa o pracę pomiędzy powodem a pozwaną została nawiązana na terytorium
Polski za pośrednictwem agencji rekrutacyjnej PŻM w S. Praca miała być
świadczona przez powoda na rzecz pozwanego pracodawcy, a nie na rzecz spółki
PŻM. Z przedłożonych w sprawie dokumentów nie wynika równocześnie, aby
strony zawarły umowę o poddanie sporów wynikających z umowy o pracę pod
jurysdykcję sądu polskiego, stąd też jurysdykcja sądu polskiego nie znajduje
oparcia w treści art. 21 rozporządzenia.
Sąd Rejonowy podniósł także, iż w sytuacji gdy pracodawca nie ma miejsca
zamieszkania (siedziby) na terytorium danego Państwa Członkowskiego, ale
posiada na tym terytorium filię, agencję lub oddział, to na gruncie powoływanego
rozporządzenia jest on traktowany - w sporach dotyczących ich działalności - jak
gdyby miał siedzibę na terytorium tego państwa.
W ocenie Sądu Rejonowego, pozwana Spółka, która w umowie rekrutacyjnej
przekazała innemu podmiotowi - Polskiej Żegludze Morskiej - część swych
uprawnień wykonawczych (w zakresie związanym z rekrutacją i obsługą
administracyjną pracowników), ustanowiła w Polsce agencję o ograniczonym
obszarze działalności. W rozumieniu analizowanego rozporządzenia pod pojęciem
4
agencji należy rozumieć centralny punkt działalności gospodarczej, który na stałe
ma charakter ośrodka zamiejscowego centrali, posiada zarząd i jest tak
wyposażony, że jest w stanie prowadzić działalność gospodarczą z osobami
trzecimi w taki sposób, że osoby te, chociaż wiedzą, że może być nawiązany
stosunek prawny z centralą posiadającą siedzibę za granicą, to jednak nie
potrzebują zwracać się do niej.
Zdaniem Sądu Rejonowego, Polska Żegluga Morska niewątpliwie jest
podmiotem, który posiadając stosowne struktury organizacyjne i majątek oraz
działając na rzecz C. Ltd. zajmuje się w jej imieniu wszelkimi sprawami związanymi
z szeroko pojętą rekrutacją i administracją pracowników zatrudnianych przez
pozwaną.
Okoliczność, że w Polsce znajduje się agencja pozwanej, za pośrednictwem
której powód może załatwiać, bez konieczności bezpośredniego zwracania się
bezpośrednio do C. Ltd na Cyprze, sprawy finansowo-kadrowe związane z
zamustrowaniem na statkach, wypłatą wynagrodzenia, czy urlopami, nie powoduje
jednak sama w sobie przesłanki uzasadniającej jurysdykcję polskiego sądu. Na
gruncie art. 18 ust. 2 rozporządzenia, oprócz miejsca położenia agencji w państwie
członkowskim, istotne jest bowiem również, czy roszczenia dochodzone pozwem
związane są z działalnością tejże agencji. Opierając się na poglądach
przedstawicieli doktryny Sąd pierwszej instancji uznał, że za spory wynikające z
działalności agencji można uważać np. spory dotyczące roszczeń o
wynagrodzenie, do wypłaty którego zobowiązana była agencja. W ocenie Sądu
Rejonowego, niniejsza sprawa należy zatem do jurysdykcji krajowej sądu polskiego
na mocy art. 18 ust. 2 Rozporządzenia nr 44/2001, z uwagi na to, że dotyczy ona
roszczenia o wynagrodzenie za pracę i jest związana z działalnością spółki PŻM
jako agencji pozwanego.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w S.
postanowieniem z dnia 6 października 2014 r. uwzględnił zażalenie wniesione
przez pozwaną Spółkę od wyżej opisanego postanowienia i zmienił zaskarżone
postanowienie Sądu Rejonowego w G. z dnia 29 maja 2014 r. oraz odrzucił pozew i
zasądził od powoda na rzecz pozwanej kwotę 1.380 zł tytułem zwrotu kosztów
5
procesu, w tym kosztów postępowania zażaleniowego, a także odstąpił od
obciążania powoda kosztami procesu w pozostałym zakresie.
Sąd Okręgowy uznał, że Sąd pierwszej instancji prawidłowo ustalił, iż powód
okrętował się w Ś. i świadczył pracę na statku morskim podnoszącym banderę
Wysp Bahama, uprawiającym żeglugę międzynarodową. Słusznie też,
rozstrzygając kwestię jurysdykcji sądu polskiego, Sąd Rejonowy odwołał się do
przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie
jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach
cywilnych i handlowych (Dz.U. UE L 01.12.1). Od dnia 1 maja 2004 r. oceny
jurysdykcji sądu polskiego w sprawach w sprawach owalnych i handlowych należy
bowiem dokonywać w oparciu o wspomnianą regulację. Poza sporem w niniejszej
sprawie pozostaje też okoliczność, iż strony niniejszego procesu nie uregulowały
kwestii sądu właściwego do rozstrzygania sporów wynikających lub związanych z
łączącą ich umową o pracę.
W ocenie Sądu drugiej instancji, słuszny jednak okazał się jednak zarzut
pozwanej, iż żaden przepis rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia
2000 r. nie umożliwia rozpoznania niniejszego powództwa przeciwko pozwanej
przed polskim sądem.
Dochodzone w niniejszej sprawie roszczenia powoda związane są z jego
zatrudnieniem za granicą, przez zagraniczny podmiot, niemający w Polsce
oddziału, agencji ani filii.
Sąd Okręgowy stwierdził, że wbrew przekonaniu Sądu pierwszej instancji
przedmiotem regulacji art. 18 ust. 2 rozporządzenia nr 44/2001 jest określenie
jurysdykcji sądu wobec pracodawcy niemającego siedziby na terytorium
któregokolwiek z państw członkowskich, lecz posiadającego w jednym z państw
członkowskich oddział, agencję lub inną jednostkę (tak komentarz do art. 18
rozporządzenia Rady (WK) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i
uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i
handlowych, A. Adamek). Wykładnia taka wynika z analizy przepisów omawianego
rozporządzenia, w których rozróżnia się ogólne pojęcie „Państwo Członkowskie” od
konkretyzujących zwrotów w postaci „tego (danego, innego) Państwa
Członkowskiego” (np. art. 3, art. 5). Potwierdzeniem tej tezy jest także przepis art. 1
6
ust. 3 rozporządzania, w którym zdefiniowano „Państwo Członkowskie” jako każde
Państwo Członkowskie z wyjątkiem Danii. Skoro zaś pozwana Spółka ma siedzibę
na terytorium państwa członkowskiego, to przepis art. 18 ust. 2 rozporządzenia nr
44/2001 nie może być podstawą stwierdzenia jurysdykcji sądu polskiego.
Sekcja piąta omawianego rozporządzenia nr 44/2001, dotycząca jurysdykcji
w sprawach dotyczących indywidualnych umów o pracę, ma na celu kompleksowe
uregulowanie kwestii z zakresu umów o pracę z uwzględnieniem przepisów art. 4
oraz art. 5 pkt 5. Uznać zatem należy, iż pracownik ma możliwość skorzystania ze
wskazanych przepisów ogólnych regulujących jurysdykcję, jeżeli uzna je za
korzystniejsze. Przepis art. 4 nie ma jednak w sprawie zastosowania z uwagi na to,
że pozwana Spółka ma siedzibę w Państwie Członkowskim. Zgodnie zaś z art. 5
pkt 5, osoba, która ma miejsce zamieszkania (siedzibę - art. 60) na terytorium
Państwa Członkowskiego, może być pozwana w innym Państwie Członkowskim w
sprawach dotyczących sporów wynikających z działalności filii, agencji lub innego
oddziału – przed sąd miejsca, gdzie znajduje się filia, agencja lub inny oddział.
Sąd Okręgowy wyjaśnił w związku z tym, że w doktrynie przyjmuje się, iż pod
pojęciem agencji mieści się centralny punkt działalności gospodarczej, który na
stałe ma charakter ośrodka zamiejscowego centrali, posiada zarząd i jest tak
wyposażony, że jest w stanie prowadzić działalność gospodarczą z osobami
trzecimi w taki sposób, że osoby te, chociaż wiedzą, że może być nawiązany
stosunek prawny z centralą posiadającą siedzibę za granicą, to nie potrzebują
zwracać się do niej bezpośrednio. Z kolei pojęcie „wynikające z działalności”
obejmuje: spory prawne, w których chodzi o umowne lub pozaumowne prawa i
obowiązki w odniesieniu do właściwego prowadzenia agencji, filii lub innego
oddziału, spory prawne dotyczące zobowiązań, które wymieniony centralny punkt
działalności gospodarczej zaciągnął w imieniu centrali i które należy wykonać w
państwie uczestniczącym w konwencji (państwie członkowskim w rozumieniu
rozporządzenia), w którym punkt ten znajduje się, jak również spory prawne
dotyczące pozaumownych zobowiązań, jakie powstają z działalności prowadzonej
na rachunek centrali przez filię, agencję lub inny oddział, w tym miejscu, w którym
się on znajduje (tak komentarz do art. 5 rozporządzenia Rady (WK) nr 44/2001
z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz
7
ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, A. Adamek, A. Frań). Tak
więc, w przypadku sporów wynikających z działalności filii, agencji lub innego
oddziału podmiotu mającego siedzibę na terenie Państwa Członkowskiego sądem
posiadającym jurysdykcję jest sąd miejsca, gdzie oddział, agencja lub inna
jednostka się znajdują.
Zdaniem Sądu Okręgowego, w niniejszej sprawie nie można jednak mówić o
istnieniu agencji, oddziału bądź filii C. Ltd., skoro przy poszukiwaniu pracowników i
administrowaniu nimi pozwana Spółka posługiwała się pośrednikiem, a nie
pracownikami własnej firmy (agencji, oddziału czy też filii). Świadczy o tym
jednoznacznie podpis pod umową o pracę oraz treść umowy rekrutacyjnej z dnia 25
maja 1995 r. Z treści umowy rekrutacyjnej wynika, iż Polska Żegluga Morska
zobowiązała się świadczyć usługi dotyczące rekrutacji załóg statków oraz
administrowania nimi, w zamian za co pozwana winna była uiszczać
wynagrodzenie. Zawarcie tej umowy nie wiązało się z powstaniem agencji mającej
w Polsce swoją siedzibę, majątek, czy zarząd. Umowa rekrutacyjna nie
doprowadziła do powstania jakiejkolwiek trwałej struktury w postaci
przedstawicielstwa pozwanej na terenie kraju. Jak wynika wyraźnie z treści klauzuli
2 umowy z dnia 25 maja 1995 r., usługi na rzecz pozwanej miały być świadczone w
oparciu o zaplecze i pracowników Polskiej Żeglugi Morskiej. Co też istotne,
umowa rekrutacyjna może być rozwiązana z zachowaniem trzymiesięcznego
okresu wypowiedzenia. W sytuacji, gdy pozwana działa w kraju jedynie przez
pośrednika, brak jest podstaw do wiązania jurysdykcji sądu polskiego z
działalnością agencji.
Sąd Okręgowy podkreślił też, że jak wynika załączonych do akt sprawy
dokumentów oraz oświadczeń stron, powód okrętował się w Ś. i świadczył pracę na
statku podnoszącym banderę Bahamów w żegludze międzynarodowej. Nie
świadczył więc pracy w Polsce ani w polskim oddziale pozwanej, co wyklucza
zastosowanie art. 19 rozporządzenia nr 44/2001.
Podsumowując, Sąd Okręgowy uznał, iż Sąd Rejonowy dokonał
nieprawidłowej wykładni art. 18 ust. 2 rozporządzenia Rady nr 44/2001 oraz błędnie
ustalił, iż pozwana ma na terytorium Polski agencję. Brak jurysdykcji krajowej
potwierdzają przepisy rozporządzenia Rady nr 44/2001 oraz regulacje Kodeksu
8
postępowania cywilnego nieprzyznające sądom polskim kompetencji do
rozstrzygania podobnych spraw. Pozwana Spółka (pracodawca powoda) ma
siedzibę na terenie Cypru, a nadto z akt sprawy nie wynika, że praca powoda jest,
była lub miała być wykonywana na terenie Polski. Także w okręgu sądu nie
znajduje się zakład pracy powoda. W tym stanie rzeczy nie można uznać, że sąd
polski jest właściwy do rozpoznania przedmiotowej sprawy. Zgodnie zaś z art. 1099
§ 1 k.p.c., brak jurysdykcji krajowej sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym
stanie sprawy i w razie stwierdzenia braku jurysdykcji krajowej sąd odrzuca pozew
lub wniosek, z zastrzeżeniem art. 1104 § 2 k.p.c. lub art. 1105 § 6 k.p.c. Brak
jurysdykcji krajowej stanowi przyczynę nieważności postępowania (§ 2).
Powód W. K. wniósł do Sadu Najwyższego skargę kasacyjną od
prawomocnego postanowienia Sądu Okręgowego w S. z dnia 6 października 2014
r., zaskarżając to postanowienie w całości i zarzucając mu naruszenie prawa
materialnego i przepisów postępowania cywilnego polegającego na błędnej jego
wykładni oraz niewłaściwym jego zastosowaniu, przez nieuwzględnienie wszystkich
istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności oraz ocenę materiału
dowodowego bez jego wszechstronnego rozważenia, a konkretnie:
1) Naruszenie prawa materialnego, w szczególności:
a) art. 19 pkt 2 lit. a rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia
2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich
wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. UE L 2001 Nr 12, poz. 1
ze zm.), przez jego błędną wykładnię i niezastosowanie się do ogólnych
wytycznych Trybunału Sprawiedliwości oraz uznanie, iż miejscem zazwyczaj
świadczonej pracy przez powoda nie jest Polska;
b) art. 19 pkt 2 lit. b rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia
2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich
wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, przez jego błędną wykładnię
przejawiającą się w uznaniu, że PŻM S.A. nie przysługuje przymiot oddziału
zatrudniającego;
c) art.19 ust. 2 lit. b w związku z art. 5 ust. 5 rozporządzenia Rady (WE) z 22
grudnia 2000 r. nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych
oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych w zakresie, w jakim
9
przyjęto, że Polska Żegluga Morska nie stanowi agencji pozwanej w rozumieniu
tego przepisu;
d) art. 19 pkt 1 w związku z art. 60 ust. 1 pkt c rozporządzenia Rady (WE) nr
44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń
sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, przez jego
niezastosowanie i polegające na błędnym uznaniu, iż spółka nie ma miejsca
zamieszkania w Polsce.
2) Naruszenie prawa procesowego w szczególności:
a) art. 391 § 1 k.p.c., 382 § 1 k.p.c. i art. 227 k.p.c. w związku z art. 299
k.p.c., przez nieprzeprowadzenie dowodu z przesłuchania powoda, co wyjaśniłoby
istotne dla rozstrzygnięcia sprawy fakty, tj. w zakresie specyfiki pracy,
miejsca zazwyczaj wykonywanej pracy, oddziału zatrudniającego, głównego
przedsiębiorstwa pozwanej;
b) art. 391 § 1 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c., przez błędne i niepełne dokonanie
ustaleń faktycznych w zakresie miejsca zazwyczaj wykonywanej pracy, oddziału
zatrudniającego, głównego przedsiębiorstwa i wydanie orzeczenia w oparciu o
niekompletny materiał dowodowy, co miało istotne znaczenie co do oceny
prawidłowej jurysdykcji sądu.
Powołując się na tak sformułowane zarzuty skarżący wniósł o uchylenie
zaskarżonego postanowienia Sądu Okręgowego z dnia 6 października 2014 r.
całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd drugiej
instancji, ewentualnie o uchylenie tego postanowienia i orzeczenie co do istoty
sprawy, tj. oddalenie zarzutów pozwanej w przedmiocie braku jurysdykcji krajowej;
zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kosztów postępowania, w tym kosztów
zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 1099 § 1 k.p.c., brak jurysdykcji krajowej sąd bierze pod
rozwagę w każdym stanie sprawy, a w razie stwierdzenia braku jurysdykcji krajowej
odrzuca pozew albo wniosek, z zastrzeżeniem jednak art. 1104 § 2 k.p.c. lub art.
1105 § 5 k.p.c. Z regulacji tej wynika, że ustalenie jurysdykcji krajowej w sprawie, w
10
której nie jest dopuszczalne zawarcie umowy o jurysdykcję, powinno następować
z urzędu. W tym bowiem zakresie jurysdykcja krajowa stanowi bezwzględną
przesłankę procesową, która prowadzi, w razie jej braku, do nieważności
postępowania (art. 1099 § 2 k.p.c.). W związku z tym nie może budzić wątpliwości,
że kwestia wyjaśnienia, czy w sprawie sądom polskim przysługuje jurysdykcja
krajowa jest obowiązkiem sądu.
Ponieważ przepis ten był podstawą odrzucenia pozwu, a skarżący nie
sformułował zarzutu jego naruszenia, należy uznać skargę za ułomną w zakresie
naruszenia powołanych w niej przepisów postępowania. Podstawa kasacyjna
dotycząca naruszenia tych przepisów nie może w takich okolicznościach być
uznana za usprawiedliwioną. Sąd Najwyższy rozpoznaje bowiem sprawę w
granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw (art. 39813
§ 1 k.p.c.).
Niezależnie od powyższych stwierdzeń Sąd Najwyższy zauważa też, że sąd
drugiej instancji spełnia swoją funkcję merytoryczną (rozpoznawczą) - w zależności
od potrzeb oraz wniosków stron - stosując (przez odesłanie zawarte w art. 391
k.p.c.) właściwe przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Co do
powołanego w ocenianej skardze art. 227 k.p.c., to nie może być on przedmiotem
naruszenia sądu odwoławczego, gdyż nie jest źródłem obowiązków ani uprawnień
jurysdykcyjnych, lecz określa jedynie wolę ustawodawcy ograniczenia kręgu faktów,
które mogą być przedmiotem dowodu w postępowaniu cywilnym (por. wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 25 czerwca 2008 r., II UK 327/07, LEX nr 496393; z dnia 3
października 2008 r., I CSK 70/08, LEX nr 548909; z dnia 13 stycznia 2010 r.,
II CSK 357/09, LEX nr 574526 i z dnia 4 listopada 2010 r., III UK 25/10, LEX nr
794799). Naruszenie tego przepisu powinno się zatem łączyć z naruszeniem art.
217 § 2 k.p.c., przez pominięcie określonego dowodu w wyniku wadliwej oceny, że
nie jest on istotny dla rozstrzygnięcia sprawy. Ponadto twierdzenie, iż art. 227 k.p.c.
został naruszony przez sąd rozpoznający sprawę, ma rację bytu tylko w sytuacji,
gdy zostanie wykazane, że sąd przeprowadził dowód na okoliczności niemające
istotnego znaczenia w sprawie i ta wadliwość postępowania dowodowego mogła
mieć wpływ na wynik sprawy, bądź gdy sąd odmówił przeprowadzenia dowodu na
fakty mające istotne znaczenie w sprawie, wadliwie oceniając, iż nie mają one
takiego charakteru (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 4 listopada 2008 r., II PK
11
47/08, LEX nr 500202 i z dnia 12 lutego 2009 r., III CSK 272/08, LEX nr 520039).
W ocenianym przypadku skarżący nie wiąże jednak naruszenia art. 227 k.p.c. z
obrazą art. 217 § 2 k.p.c., lecz z naruszeniem art. 328 § 2 k.p.c. (zapewne wskutek
oczywistej omyłki określonego jako art. 382 § 2 k.p.c., który nie dzieli się wszak na
mniejsze jednostki redakcyjne) i art. 299 k.p.c. Wypada więc przypomnieć, że art.
328 § 2 k.p.c. może stanowić usprawiedliwioną podstawę kasacyjną wtedy, gdy
uzasadnienie wyroku sądu drugiej instancji nie posiada wszystkich koniecznych
elementów lub gdy zawiera kardynalne braki, które uniemożliwiają kontrolę
kasacyjną. Chodzi o sytuację, gdy treść uzasadnienia orzeczenia uniemożliwia
całkowicie dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania wyroku
(orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 8 października 1997 r., I CKN 312/97; z dnia
19 lutego 2002 r., IV CKN 718/00; z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 656/01 i z dnia
22 maja 2003 r., II CKN 121/02, niepublikowane oraz z dnia 10 listopada 1998 r.,
III CKN 792/98, OSNC 1999 nr 4, poz. 83; z dnia 9 marca 2006 r., I CSK 147/05,
LEX nr 190753 i z dnia 9 lipca 2008 r., I PK 2/08, LEX nr 497691). Takich braków
uzasadnienie zaskarżonego postanowienia, w ocenie Sądu Najwyższego, jednak
nie zawiera. Co się zaś tyczy zarzutu naruszenia art. 227 k.p.c. w związku z art.
299 k.p.c., przez niedopuszczenie dowodu z przesłuchania powoda, trzeba
zauważyć, że ocena konieczności przeprowadzenia dowodu z przesłuchania strony
należy do swobodnej decyzji sądu, opartej na analizie materiału dowodowego w
zakresie jego spójności i zupełności. Dowód z przesłuchania stron jest dowodem
fakultatywnym, subsydiarnym i symetrycznym, a sąd przeprowadza go wtedy, gdy
po wyczerpaniu środków dowodowych lub w ich braku pozostały niewyjaśnione
fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Sąd nie przesłuchuje stron co do
wszystkich faktów będących przedmiotem postępowania dowodowego, lecz tylko
co do faktów spornych, mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy i to
jedynie wówczas, gdy albo przeprowadzone dowody nie pozwoliły wyjaśnić istoty
sprawy, albo nie ma innych dowodów, które pozwoliłyby wyjaśnić tę istotę.
Kompetencje sądu wynikające z art. 299 in fine k.p.c. nie mają charakteru
bezwzględnego obowiązku, lecz aktualizują się one jedynie wówczas, gdy sąd
uzna, że dotychczasowe rezultaty przeprowadzonego postępowania dowodowego
nie prowadzą do wyjaśnienia faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy
12
(por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 8 grudnia 2000 r., I CKN 1129/99, LEX nr
51635 oraz z dnia 26 lipca 2011 r., I UK 29/11, LEX nr 1026622).
Przechodząc z kolei do oceny zarzutów naruszenia prawa materialnego
należy podkreślić, że podstawą określenia jurysdykcji krajowej w niniejszej sprawie
są, jak prawidłowo przyjęły Sądy obu instancji, przepisy rozporządzenia Rady (WE)
nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń
sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych. Dlatego też
jedynie sygnalizacyjnie Sąd Najwyższy zauważa, że powołany akt prawny został
uchylony z dniem 10 stycznia 2015 r. i zastąpiony przez rozporządzenie
Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) NR 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r.
w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w
sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. UE.L.2012.351.1). Rozporządzenie z dnia
12 grudnia 2012 r. stanowi jednak w art. 66 ust. 1, że jego przepisy mają
zastosowanie wyłącznie do postępowań sądowych wszczętych (…) w dniu 10
stycznia 2015 r. lub po tej dacie.
W podstawach skargi odnoszących się do naruszenia prawa materialnego,
skarżący powołał głównie art. 19 (różne jednostki redakcyjne tego przepisu)
rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie
jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach
cywilnych i handlowych.
Jurysdykcję krajową w procesie reguluje kilka aktów prawnych, przy czym w
zakresie istotnym w niniejszej sprawie są to: rozporządzenie nr 44/2001 i Kodeks
postępowania cywilnego. Rozporządzenia są szczególną formą pochodnego prawa
wspólnotowego, które cechuje bezpośrednia stosowalność i bezpośrednie
obowiązywanie. Przyjmuje się więc, że rozporządzenie, które ze swej istoty jest
stosowane bezpośrednio i bezpośrednio obowiązuje w wewnętrznym porządku
prawnym państwa członkowskiego, z zasady wywołuje skutek bezpośredni.
Podkreślił to Europejski Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z dnia 14 grudnia
1971 r. 43/71 Politi s.a.s. przeciwko Ministry for Finance of the Italian Republic
(ECR 1971, s. 1039). W tej linii orzecznictwa mieści się też, między innymi, wyrok z
dnia 17 maja 1972 r. 93/71 Orsolina Leonesio przeciwko Ministero dell'agricoltura e
foreste (ECR 1972, s. 287), w którym przyjęto, że „rozporządzenie jako akt mający
13
zastosowanie z jednakową mocą do obywateli wszystkich państw członkowskich,
staje się częścią systemu prawnego obowiązującego na ich terytoriach, który musi
dopuścić do wywołania skutku bezpośredniego przewidzianego w art. 189 w taki
sposób, że powołanie się nań przez jednostki nie może być ograniczone przez
krajowe przepisy lub praktyki”. Wynika z tego, że przepisy rozporządzenia
korzystają z pierwszeństwa stosowania przed przepisami Kodeksu postępowania
cywilnego dotyczącymi jurysdykcji krajowej. Istnienie jurysdykcji krajowej w
sprawach z zakresu prawa pracy podlega zatem ocenie na podstawie przepisów
rozporządzenia. Dopiero wówczas, kiedy akt ten nie może być stosowany,
jurysdykcję sądów polskich określą umowy międzynarodowe albo przepisy
Kodeksu postępowania cywilnego.
W rozporządzeniu nr 44/2001 ustanowiono sekcję 5 zatytułowaną
„Jurysdykcja dla indywidualnych umów o pracę”. W sekcji tej znajdują się jedynie
cztery przepisy, tj. art. 18, 19, 20 i 21. Z ich treści wynika, że pracownik zawsze ma
możliwość pozwania pracodawcy przed sąd miejsca zamieszkania tego ostatniego
(art. 19 pkt 1). Znacząco podstawę tę poszerza art. 18 ust. 2, zgodnie z którym na
równi z miejscem zamieszkania pracodawcy traktowane jest posiadanie na
terytorium państwa członkowskiego filii, agencji lub innego oddziału, o ile spór
dotyczy działalności tych jednostek (art. 18 ust. 2). Poza podstawą ogólną (miejsce
zamieszkania pozwanego), pracodawca może zostać pozwany przed sąd miejsca,
w którym pracownik zazwyczaj świadczy lub ostatnio zazwyczaj świadczył pracę
(art. 19 pkt 2 lit. a). Jeżeli jednak pracownik zazwyczaj nie świadczy lub zazwyczaj
nie świadczył pracy w jednym i tym samym państwie, sądem posiadającym
jurysdykcję jest sąd miejsca, w którym znajduje się albo znajdował się oddział, który
pracownika zatrudnił (art. 19 pkt 2 lit. b). Zgodnie z art. 5 pkt 5 w związku z art. 18
ust. 1 rozporządzenia, pracodawca, który ma miejsce zamieszkania na terytorium
Państwa Członkowskiego, może być pozwany w innym Państwie Członkowskim, w
sprawach dotyczących sporów wynikających z działalności filii, agencji lub innego
oddziału - przed sąd miejsca, gdzie znajduje się filia, agencja lub inny oddział.
Ogólna podstawa miejsca zamieszkania pozwanego jest do dyspozycji
powoda w każdym przypadku, gdy znajduje zastosowanie rozporządzenie (poza
wyjątkiem z art. 22). Zgodnie z art. 19 pkt 1 i art. 20 ust. 1 rozporządzenia, strona
14
stosunku pracy mająca miejsce zamieszkania na terytorium Państwa
Członkowskiego może być pozwana, niezależnie od obywatelstwa, przed sądy tego
Państwa Członkowskiego.
Artykuł 19 pkt 2 rozporządzenia stwarza możliwość pozwania pracodawcy
nie tylko przed sądami państwa jego miejsca zamieszkania (art. 19 pkt 1). Jedną z
podstaw jurysdykcji szczególnej, z której może skorzystać pracownik, jest miejsce,
gdzie zazwyczaj świadczy lub ostatnio zazwyczaj świadczył pracę (art. 19 pkt 2
lit. a). Zgodnie z poglądami prawnymi wyrażonymi w orzecznictwie Europejskiego
Trybunału Sprawiedliwości, miejscem, gdzie zazwyczaj świadczy się pracę, jest
„miejsce gdzie lub z którego, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy,
pracownik faktycznie wykonuje zasadniczą część swoich obowiązków”, czy też
gdzie „pracownik ustanowił faktyczne centrum czynności pracowniczych i gdzie lub
z którego faktycznie świadczy zasadniczą część swoich obowiązków”.
Odnosząc się do zarzutu kasacyjnego naruszenia art. 19 pkt 1 w związku z
art. 60 ust. 1 pkt c rozporządzenia nr 44/2001, należy podnieść, że rozporządzenie
ustala odmienne reguły określania miejsca zamieszkania dla osoby fizycznej
(art. 59) oraz dla spółek i osób prawnych (art. 60). Zgodnie z art. 60 ust. 1 dla
celów stosowania niniejszego rozporządzenia spółki i osoby prawne mają swoje
miejsce zamieszkania w miejscu, w którym znajduje się:
a) ich statutowa siedziba; lub
b) ich główny organ zarządzający; lub
c) ich główne przedsiębiorstwo.
Zgodnie z ustaleniami faktycznymi Sądu Okręgowego, pozwana Spółka
prawa obcego ma siedzibę w L. na Cyprze. Należy w związku z tym przypomnieć,
że ustalenia faktyczne są wynikiem swobodnej oceny dowodów dokonywanej przez
sąd na podstawie art. 233 § 1 k.p.c. Zgodnie z art. 3983
§ 2 k.p.c., podstawą skargi
kasacyjnej nie mogą zaś być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny
dowodów, a w myśl art. 39813
§ 2 k.p.c. Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami
faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia, co oznacza, że Sąd
Najwyższy nie może uwzględnić takich zarzutów. Z tego względu jurysdykcja sądu
polskiego w przedmiotowej sprawie nie może być oparta na łączniku siedziby
strony pozwanej.
15
Artykuł 19 pkt 2 stwarza z kolei możliwość pozwania pracodawcy nie tylko
przed sądami państwa jego miejsca zamieszkania (art. 19 pkt 1). Jedną z podstaw
jurysdykcji szczególnej, z której może skorzystać pracownik, jest miejsce, gdzie
zazwyczaj świadczy lub ostatnio zazwyczaj świadczył pracę (art. 19 pkt 2 lit. a).
Zarzut naruszenia tego przepisu został również sformułowany w skardze
kasacyjnej.
W przypadku osób zatrudnionych na statkach handlowych, które obsługują
międzynarodowy transport morski, większość czasu pracownicy ci spędzają na
morzu pełnym. W ich wypadku stosowanie wypracowanych kryteriów w
przeważającej części przypadków musi prowadzić do wniosku, że ta kategoria
pracowników nie posiada loci laboris w rozumieniu art. 19 pkt 2 lit. a.
W konsekwencji, jurysdykcję szczególną określałoby się na podstawie art. 19 pkt 2
lit. b. W piśmiennictwie przyjmuje się w stosunku do pracowników żeglugi morskiej,
że w pierwszej kolejności należy ustalić, ile czasu pracy pracownik (ściślej statek,
na którym on pracuje) spędza na wodach wewnętrznych, terytorialnych, szelfu
kontynentalnego, w wyłącznej strefie ekonomicznej. Gdy większość czasu pracy
wskazuje jedno państwo, można zastosować art. 19 pkt 2 lit. a. Jeśli jednak przy
pomocy kryterium czasu nie uda się ustalić loci laboris, należy skorzystać z
powiązania z państwem bandery, z zastrzeżeniem, że brak innych powiązań ze
stosunkiem pracy poza rejestracją pozwala na zastosowanie łącznika
zatrudniającego oddziału (por. P. Grzebyk, monografia „Jurysdykcja krajowa w
sprawach z zakresu prawa pracy w świetle rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001”,
LEX 2011). W przedmiotowej sprawie Sądy meriti jednoznacznie ustaliły, że
skarżący świadczył pracę kucharza na statku podnoszącym banderę Bahamów w
żegludze międzynarodowej i jego praca nie była wykonywana na terenie Polski,
lecz w znaczniej części na morzu pełnym i na terenie Szwecji, do której statek ten
pływał, co – jak wyjaśniono wyżej – wiąże Sąd Najwyższy. Tym samym, ustalenie
jurysdykcji sądu polskiego na podstawie art. 19 pkt 2 lit. a rozporządzenia nr
44/2001, wbrew odmiennemu stanowisku skarżącego, również nie jest możliwe.
Kolejny subsydiarny łącznik, za pomocą którego można określić jurysdykcję,
jest określony w art. 19 ust. 2 lit. b rozporządzenia nr 44/2001, którego naruszenie
również wskazano w skardze kasacyjnej. Łącznik ten odnosi się do oddziału, który
16
zatrudnił pracownika. Interpretując to pojęcie, Sąd Najwyższy podziela pogląd
wyrażony w powołanej wcześniej monografii, oparty na utrwalonym orzecznictwie
Trybunału Sprawiedliwości, że przez pojęcie oddziału należy rozumieć każdą
strukturę, która tworzy organizacyjną jedność pracodawcy (niezależnie od faktu
posiadania osobowości prawnej), skąd przy pomocy pracowników podejmuje on
czynności (pozostaje aktywny). Wymagana jest jednak trwałość takiej struktury i jej
niesamodzielność (zależność). Z kryterium działania w imieniu centrali nie można
przy tym zrezygnować, ponieważ jeśli oddział będzie działać w swoim imieniu, to
może zostać zakwalifikowany jako pracodawca.
Skarżący wskazuje również naruszenie art. 19 ust. 2 lit. b w związku z art. 5
pkt 5 rozporządzenia nr 44/2001. Należy więc stwierdzić, że art. 5 pkt 5 określa
jurysdykcję dla spraw cywilnych i handlowych, które nie są sprawami z
indywidualnego stosunku pracy, i posługuje się pojęciami filii, agencji lub innego
oddziału (określane zbiorczo jako filia) oraz związku sporu z ich działalnością.
Przepis ten w związku z art. 18 ust. 1 (odesłanie) w oczywisty sposób traktuje o
przesłankach wskazanych w art. 5 pkt 5. Podobnie jest w przypadku art. 18 ust. 2,
który jest konstrukcyjnym powieleniem rozwiązania z art. 5 pkt 5. Chociaż tak
bezpośredniego odniesienia nie ma w art. 19, należy zauważyć, że w przypadku
„filii”, analogicznie jak w przypadku „oddziału”, musi wystąpić kryterium
niesamodzielności (zależności). Inaczej konkretna jednostka nie może być uznana
za filię w rozumieniu art. 5 pkt 5. Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z dnia 22
listopada 1978 r. 33/78 Somater v. Saar-Ferngas (ECR 1978, s. 2183), uznał
bowiem, że jest konieczne, by przedstawicielstwo podlegało nadzorowi i
kierownictwu centrali.
Jak ustalił natomiast Sąd Okręgowy, przy poszukiwaniu i zatrudnianiu
pracowników oraz administrowaniu nimi pozwana Spółka posługiwała się
pośrednikiem, a nie pracownikami własnej firmy (agencji, oddziału czy też filii).
Świadczy o tym podpis pod umową o pracę oraz treść umowy rekrutacyjnej z dnia
25 maja 1995 r. Z treści umowy rekrutacyjnej wynika, iż Polska Żegluga Morska
zobowiązała się świadczyć usługi dotyczące rekrutacji załóg statków oraz
administrowania nimi, w zamian za co pozwana winna była uiszczać
wynagrodzenie. Zawarcie tej umowy nie wiązało się z powstaniem agencji mającej
17
w Polsce swoją siedzibę, majątek czy zarząd. Umowa rekrutacyjna nie
doprowadziła do powstania jakiejkolwiek trwałej struktury w postaci
przedstawicielstwa pozwanej na terenie kraju. Jak wynika wyraźnie z treści klauzuli
2 umowy z dnia 25 maja 1995 r. usługi na rzecz pozwanej miały być świadczone
w oparciu o zaplecze i pracowników Polskiej Żeglugi Morskiej. Co też istotne,
umowa rekrutacyjna może być rozwiązana z zachowaniem trzymiesięcznego
okresu wypowiedzenia.
Biorąc pod uwagę powyższe ustalenia Sąd Najwyższy nie podziela jedynie
dokonanej na ich podstawie oceny Sądu drugiej instancji, że przewidziana w
umowie rekrutacyjnej możliwość rozwiązania jej z zachowaniem trzymiesięcznego
okresu wypowiedzenia świadczyła o braku trwałości wzajemnych stosunków
pomiędzy C. Ltd. a Polską Żeglugą Morską. O tym, czy owe stosunki miały trwały
charakter winien bowiem decydować rzeczywisty czas ich trwania oraz zamiar
stron, a nie możliwość zaniechania tych stosunków w przyszłości,
charakterystyczna przecież dla umów cywilnoprawnych. Pozostałe ustalenia Sądu
Okręgowego, w ocenie Sądu Najwyższego, uprawniają jednakże do wniosku, że
pozwana Spółka i PŻM były w okresie trwania umowy rekrutacyjnej (i na jej
podstawie) podmiotami w pełni równorzędnymi, a spółka cypryjska przekazała PŻM
jedynie swoje kompetencje związane z zatrudnianiem pracowników i
administrowaniem nimi. W odniesieniu do PŻM nie zostało zatem spełnione
kryterium niesamodzielności oddziału, decydujące o możliwości ustalenia
jurysdykcji na podstawie art. 19 ust. 2 lit. b lub art. 5 pkt 5 w związku z art. 18 ust. 1
i art. 19 ust. 2 lit. b rozporządzenia nr 44/2001.
Kierując się przedstawionymi motywami oraz opierając się na treści
art. 39814
k.p.c., a w odniesieniu do kosztów postępowania kasacyjnego na
podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w związku z art. 99 k.p.c. oraz § 11 ust. 1 pkt 2 w
związku z § 6 i § 12 ust. 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28
września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia
przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu, Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
kc
18