Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 35/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Gonera (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Hajn
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec
w sprawie z odwołania A. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o podleganie dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 19 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 lipca 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z 10 czerwca 2013 r. stwierdził,
że ubezpieczona A. K., jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność
gospodarczą, nie podlega dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu od 1 marca
2013 r. do 31 marca 2013 r. W uzasadnieniu decyzji organ rentowy podał, że za
marzec 2013 r. zostały nieprawidłowo wyliczone w pierwszorazowej dokumentacji
2
rozliczeniowej kwoty składek na ubezpieczenia społeczne A. K., a tym samym
składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe zostały częściowo opłacone po
obowiązującym terminie. Wniosek ubezpieczonej o wyrażenie zgody na opłacenie
po terminie składek na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe za marzec 2013 r.
został rozpatrzony odmownie.
Odwołanie od powyższej decyzji wniosła ubezpieczona, domagając się jej
zmiany przez stwierdzenie, że podlega dobrowolnemu ubezpieczeniu
chorobowemu od 1 marca 2013 r. Podniosła, że od grudnia 2007 r. prowadzi
działalność gospodarczą i wszelkie zobowiązania wobec ZUS regulowała
terminowo. Wskutek wyliczenia przez biuro rachunkowe błędnej kwoty składek
wystąpiła niedopłata w kwocie 11,85 zł w składkach za marzec 2013 r.
potraktowana przez organ rentowy jako niedopłata na dobrowolne ubezpieczenie
chorobowe Mimo tak niewielkiego uchybienia i dokonania dopłaty do składek
należnych za marzec 2013 r., organ rentowy nie wyraził zgody na opłacenie składki
po terminie.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z 5 lutego 2014 r. oddalił odwołanie.
Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczona A. K. prowadzi działalność
gospodarczą, z tytułu której od 11 grudnia 2007 r. zgłosiła się do obowiązkowych
ubezpieczeń społecznych, a od 1 stycznia 2013 r. do dobrowolnego ubezpieczenia
chorobowego. Ubezpieczona opłaciła składki na ubezpieczenia społeczne, z tym na
dobrowolne ubezpieczenie chorobowe, za marzec 2013 r. w zaniżonej wysokości –
skutkiem czego składka na ubezpieczenie chorobowe opłacona została częściowo
po obowiązującym terminie płatności. W dniu 7 maja 2013 r. ubezpieczona zwróciła
się do Dyrektora Oddziału ZUS w R. z prośbą o wyrażenie zgody na zaliczenie
różnicy składki zapłaconej po terminie w wysokości 11,85 zł na ubezpieczenie
chorobowe za marzec 2013 r. i przywrócenie terminu do opłacenia składki na
ubezpieczenie chorobowe. Pismem z 17 maja 2013 r. organ rentowy poinformował
ubezpieczoną, że na podstawie art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych nie została wyrażona zgoda na opłacenie przez nią po terminie składki
na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe za marzec 2013 r. W następstwie tego
organ rentowy zaskarżoną decyzją z 10 czerwca 2013 r. stwierdził, że
3
ubezpieczona nie podlega dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu od 1 marca
do 31 marca 2013 r.
Sąd Okręgowy ustalił ponadto, że w przeszłości ubezpieczona wielokrotnie
opłacała składki na ubezpieczenia społeczne po terminie, co – jak wyjaśniała – było
spowodowane brakiem środków finansowych. W ramach układu ratalnego spłaca
zaległości składkowe powstałe za okres grudzień 2011 r. – lipiec 2012 r. w kwocie
7.835,90 zł z odsetkami. Kiedy rozpoczynała prowadzenie działalności
gospodarczej, zgłosiła się do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, jednak z
powodu nieopłacania składek w terminie ubezpieczenie to wygasło. Ponownie
dokonała zgłoszenia do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego w styczniu
2013 r. Przed styczniem 2013 r. opłacała składki w najniższej wysokości, a od
stycznia 2013 r. zadeklarowała składkę od wyższej podstawy, gdyż wiedziała, że
jest w ciąży, i zamierzała w związku z tym uzyskać świadczenia z ubezpieczenia
chorobowego od wyższej podstawy. Ubezpieczona urodziła dziecko 13 września
2013 r. Na zwolnieniu lekarskim przebywała od 4 kwietnia 2013 r. do dnia porodu.
Została ponownie objęta ubezpieczeniem chorobowym od kwietnia 2013 r. i po
upływie 90 dni ZUS wypłacił jej zasiłek chorobowy obliczony od najniższej
podstawy wymiaru.
Jak wyjaśnił w toku postępowania organ rentowy, odmawiając ubezpieczonej
zgody na zapłatę należnej składki po terminie, kierował się częstotliwością i
wielokrotnością uchybień terminom płatności składek na obowiązkowe
ubezpieczenia społeczne, występowaniem znacznych zaległości składkowych oraz
okolicznością równoczesnego złożenia wniosku o zasiłek chorobowy.
Sąd Okręgowy – powołując się na art. 14 ust. 1 i ust. 2 pkt 2 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych – stwierdził, że możliwość przywrócenia
płatnikowi terminu do opłacenia składek na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe
została pozostawiona uznaniu organu rentowego, co nie oznacza jednak
dowolności takiego uznania, ponieważ organ rentowy powinien stosować
sprawdzalne kryteria oceny. Rozpoznając wniosek o wyrażenie zgody na opłacenie
składki po terminie, organ rentowy powinien ustalić czy nieopłacenie składki w
terminie wynikło z przypadku szczególnie uzasadnionego, obiektywnie
usprawiedliwiającego i tłumaczącego opóźnienie (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w
4
Łodzi z 28 czerwca 2013 r., III AUa 1537/12). Zdaniem Sądu Okręgowego,
prawidłowe i terminowe opłacanie składek obciąża wyłącznie ubezpieczonego
będącego płatnikiem składek, który nie może powoływać się na błąd w działaniach
swojego biura rachunkowego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 23
kwietnia 2013 r., III AUa 1067/12). Analizując stan faktyczny sprawy, w tym
dotychczasowy przebieg ubezpieczenia skarżącej oraz terminowość opłacania
przez nią składek na ubezpieczenia społeczne, Sąd Okręgowy stwierdził, że
kryteria zastosowane przez organ rentowy przy rozpoznawaniu jej wniosku o
przywrócenie terminu do opłacenia składek były jasne i sprawiedliwe, a odmowa
wyrażenia zgody na opłacenie składek po terminie – zasadna. Nie potwierdziło się
bowiem, aby ubezpieczona zawsze prawidłowo i terminowo opłacała składki na
ubezpieczenia – wprost przeciwnie, wielokrotnie uchybiła terminowi płatności, nie
wywiązywała się ze swych zobowiązań, skutkiem czego powstały znaczące
zaległości objęte układem ratalnym.
Kierując się tymi względami, Sąd Okręgowy wyrokiem z 5 lutego 2014 r.
oddalił odwołanie ubezpieczonej w następstwie stwierdzenia, że jej dobrowolne
ubezpieczenie chorobowe ustało 1 marca 2013 r., a zaskarżona decyzja odpowiada
stanowi faktycznemu sprawy i przepisom prawa.
Apelację od powyższego wyroku wniosła ubezpieczona, zarzucając
naruszenie art. 2, art. 7 oraz art. 71 ust. 1 i 2 Konstytucji RP. W uzasadnieniu
apelacji podniosła, że zarówno organ rentowy, jak i Sąd pierwszej instancji nie
uwzględniły naczelnej zasady konstytucyjnej, jaką jest dobro rodziny, oraz nie
kierowały się się zasadą szczególnej pomocy władz publicznych dla matki przed i
po urodzeniu dziecka.
W wyniku uwzględnienia apelacji Sąd Apelacyjny wyrokiem z 23 lipca 2014 r.
zmienił zaskarżony wyrok oraz poprzedzającą go decyzję organu rentowego i
stwierdził, że ubezpieczona A. K., jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność
gospodarczą, podlega dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu w okresie od 1
marca 2013 r. do 31 marca 2013 r.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że spór w rozpoznawanej sprawie koncentrował
się wokół kwestii przesłanek uzasadniających wyrażenie przez organ rentowy
zgody na opłacenie przez ubezpieczoną składek na dobrowolne ubezpieczenie
5
chorobowe po terminie – na podstawie art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity: Dz.U. z
2015 r., poz. 121 ze zm., powoływanej jako „ustawa o systemie ubezpieczeń
społecznych” albo „ustawa systemowa”). Strony nie kwestionowały, że składka na
dobrowolne ubezpieczenie chorobowe za marzec 2013 r. została opłacona w
zaniżonej wysokości, różniły się natomiast w ocenie przyczyn nieuiszczenia w
terminie należnej składki.
Sąd drugiej instancji nie podzielił poglądu Sądu pierwszej instancji, że
powołane przez ubezpieczoną okoliczności – wadliwe wyliczenie składki przez
biuro rachunkowe – nie uzasadniają zastosowania art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, akcentowanie
przez organ rentowy okoliczności, że ubezpieczona ma zaległości z tytułu składek
na obowiązkowe ubezpieczenia emerytalno-rentowe, nie może być argumentem
przemawiającym za odmową wyrażenia zgody na opłacenie po terminie składki na
dobrowolne ubezpieczenie chorobowe za marzec 2013 r., tym bardziej że w
zakresie składek na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne został zawarty układ
ratalny dotyczący spłaty zaległości składkowych. Decydujące jest ustalenie
przyczyn opóźnienia w opłaceniu składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe
za marzec 2013 r. i ocena czy opóźnienie w opłaceniu tej składki stanowi
„uzasadniony przypadek” w rozumieniu art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych.
Ustawa systemowa w art. 14 ust. 2 pkt 2 nie wymaga, aby „uzasadniony
przypadek” był przypadkiem szczególnie uzasadnionym albo aby wniosek
ubezpieczonego uzasadniały wyjątkowe okoliczności. Nie uzależnia też wyrażenia
zgody na opłacenie składki po terminie od braku winy po stronie wnioskodawcy.
Ustawa wymaga jedynie, aby był to przypadek uzasadniony, czyli taki, który
obiektywnie usprawiedliwia i tłumaczy, dlaczego składka nie została zapłacona w
terminie. Przepis ten nie powinien być traktowany z nadmiernym rygoryzmem, w
taki sposób, że każde uchybienie terminowi opłacenia składki prowadzi niejako
automatycznie, bez względu na okoliczności, do wyłączenia z ubezpieczenia.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, w rozstrzyganej sprawie istniały
usprawiedliwione i uzasadnione okoliczności przemawiające za uwzględnieniem
6
wniosku ubezpieczonej. Przyczyną opłacenia składki w zaniżonej wysokości był
błąd biura rachunkowego w obliczeniu wysokości składki, ponadto niedopłata
dotyczyła nieznacznej kwoty 11,85 zł. Opłacenie składki w nieprawidłowej
wysokości wynikało z oczywistej omyłki pisarskiej i doprowadziło do zaniżenia
składki o niewielką kwotę (w stosunku do należnej składki w wysokości 273,58 zł).
Sąd odwoławczy nie dopatrzył się w zachowaniu ubezpieczonej działania
zamierzonego i celowego. Nie wynikało ono również z niedbalstwa czy z
nieprzykładania należytej staranności do własnych, życiowo ważnych spraw. W
konsekwencji, nie było uzasadnionych argumentów za odmową wyrażenia zgody
na opłacenie składki po terminie ani też podstaw do stwierdzenia, że ubezpieczona
nie podlegała dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu w okresie od 1 marca
do 31 marca 2013 r.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniósł organ rentowy,
zaskarżając wyrok ten w całości. Skarga została oparta na zarzucie naruszenia
prawa materialnego, a mianowicie art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 13 października
1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, przez błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie wyrażające się w przyjęciu, że uzasadnionym przypadkiem
umożliwiającym wyrażenie zgody na opłacenie składki po terminie może być błąd
osoby trzeciej – biura rachunkowego obsługującego ubezpieczoną, a tym samym,
że ubezpieczona podlega jako osoba prowadząca pozarolniczą działalność
gospodarczą dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu w okresie od 1 marca do
31 marca 2013 r.
Zdaniem skarżącego, na ocenę, czy zachodzi uzasadniony przypadek, ma
wpływ całokształt okoliczności towarzyszących uchybieniu terminu płatności, takich
jak dotychczasowa realizacja obowiązków wynikających z prawa ubezpieczeń
społecznych, w tym tych dotyczących płatności należnych składek, w szczególności
terminowe ich opłacanie i ewentualna częstotliwość i wielokrotność uchybień
terminom płatności. Zachowanie ubezpieczonej powinno być oceniane w
szczególności przez pryzmat staranności właściwej przedsiębiorcy, a także w
kontekście wymagania większego profesjonalizmu i dbałości w prowadzeniu
księgowości dotyczącego osoby prowadzącej działalność gospodarczą.
7
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie ma uzasadnionych podstaw.
Skarżący (organ rentowy) zarzuca w skardze jedynie naruszenie art. 14 ust.
2 pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych. Należy w związku z tym
przytoczyć treść przepisów mających zastosowanie w rozpoznawanej sprawie,
której przedmiotem było odwołanie ubezpieczonej od decyzji organu rentowego
stwierdzającej, że nie podlega ona dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu w
okresie od 1 marca do 31 marca 2013 r.
Zgodnie z art. 14 ust. 1 ustawy systemowej, objęcie dobrowolnie
ubezpieczeniami emerytalnym, rentowymi i chorobowym następuje od dnia
wskazanego we wniosku o objęcie tymi ubezpieczeniami, nie wcześniej jednak niż
od dnia, w którym wniosek został zgłoszony, z zastrzeżeniem ust. 1a, który
przewiduje, że objęcie dobrowolnie ubezpieczeniem chorobowym następuje od
dnia wskazanego we wniosku tylko wówczas, gdy zgłoszenie do ubezpieczeń
emerytalnego i rentowych zostanie dokonane w terminie określonym w art. 36 ust.
4 (czyli w terminie 7 dni od daty powstania obowiązku ubezpieczenia). Z kolei
art. 14 ust. 2 ustawy systemowej stanowi, że dobrowolne ubezpieczenia emerytalne
i rentowe oraz chorobowe, o których mowa w ust. 1, ustają: 1) od dnia wskazanego
we wniosku o wyłączenie z tych ubezpieczeń, nie wcześniej jednak niż od dnia, w
którym wniosek został złożony; 2) od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego,
za który nie opłacono w terminie składki należnej na to ubezpieczenie – w
przypadku osób prowadzących pozarolniczą działalność i osób z nimi
współpracujących, duchownych oraz osób wymienionych w art. 7; w uzasadnionych
przypadkach Zakład Ubezpieczeń Społecznych może, na wniosek ubezpieczonego,
wyrazić zgodę na opłacenie składki po terminie, z zastrzeżeniem ust. 2a (według
ust. 2a, w przypadku, o którym mowa w ust. 2 pkt 2, jeżeli za część miesiąca został
pobrany zasiłek, ubezpieczenie chorobowe ustaje od dnia następującego po dniu,
za który zasiłek ten przysługuje); 3) od dnia ustania tytułu podlegania tym
ubezpieczeniom.
W rozpoznawanej sprawie ocenie Sądu Najwyższego w kontekście
zastosowania art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych
podlegał ustalony stan faktyczny (niekwestionowany w skardze kasacyjnej
8
wniesionej przez organ rentowy), zgodnie z którym ubezpieczona opłaciła składki
na ubezpieczenia społeczne – w tym na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe –
za marzec 2013 r. w zaniżonej wysokości, w związku z czym składka na
ubezpieczenie chorobowe została opłacona częściowo po obowiązującym terminie
płatności. Zapłacenie składki w nieprawidłowej wysokości wynikało z oczywistej
omyłki pisarskiej biura rachunkowego, która doprowadziła do zaniżenia składki o
niewielką kwotę 11,85 zł (przy należnej składce wynoszącej 273,58 zł), którą
ubezpieczona uiściła (wyrównała) w późniejszym terminie. W ocenie Sądu
Apelacyjnego niezapłacenie składki w należnej wysokości w ustawowym terminie
nie było zamierzone ani celowe, wynikało z oczywistej omyłki pisarskiej biura
rachunkowego. Nie było zatem następstwem niedbalstwa ubezpieczonej ani
skutkiem nieprzykładania przez nią należytej staranności do własnych, życiowo
ważnych spraw.
W ocenie Sądu Najwyższego – wbrew zarzutom skargi kasacyjnej – nie
można przypisać Sądowi Apelacyjnemu błędnej wykładni art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy
ani niewłaściwego zastosowania tego przepisu do ustalonego w sprawie stanu
faktycznego.
W świetle przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie ulega
wątpliwości, że koniecznym warunkiem objęcia dobrowolnym ubezpieczeniem
chorobowym i podlegania temu ubezpieczeniu jest terminowe opłacanie składek
należnych na to ubezpieczenie. W pojęciu „nieopłacenia w terminie składki należnej
na ubezpieczenie” (art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy systemowej) mieszczą się trzy
sytuacje: (-) nieopłacenie w ogóle w terminie składki za dany miesiąc, (-) opłacenie
składki w terminie, ale w niepełnej wysokości oraz (-) opłacenie składki w pełniej
wysokości, lecz po terminie (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 23
kwietnia 2013 r., III AUa 1067/12, LEX nr 1313228). Te dwie ostatnie sytuacje
podlegały ocenie w rozpoznawanej sprawie – ubezpieczona opłaciła w terminie
składkę w niepełnej wysokości, pełna składka została opłacona po terminie.
Ustawodawca uznał, że osoba składająca wniosek o objęcie dobrowolnym
ubezpieczeniem chorobowym i oczekująca od organu rentowego świadczeń z tego
ubezpieczenia (w szczególności zasiłku chorobowego i zasiłku macierzyńskiego)
zobowiązana jest do opłacania składki na to ubezpieczenie w terminie i we
9
właściwej (należnej) wysokości. Zaistnienie którejkolwiek z opisanych wyżej sytuacji
powoduje – z mocy art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy systemowej – ustanie tego
ubezpieczenia. Ubezpieczenie to wygasa nawet w sytuacji, gdy osoba
zobowiązana nie ponosi winy za nieopłacenie składki. Konstrukcja wyrażenia przez
organ rentowy zgody na opłacenie składki po terminie ma złagodzić rygoryzm
(automatyzm) ustania z mocy prawa dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego
jako skutku nieopłacenia w terminie należnej składki na to ubezpieczenie.
Wyrażenie przez organ rentowy zgody na opłacenie składki po terminie sprawia, że
chociaż składka nie została uiszczona w terminie, dobrowolne ubezpieczenie nie
ustaje. Opłacenie składki po upływie terminu, w którym powinna być opłacona, i
ustanie w związku z tym dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego nie powoduje
ponownego nawiązania stosunku ubezpieczenia (wyrok Sądu Najwyższego z 17
maja 2012 r., I UK 408/11, LEX nr 1214550), jednak w razie złożenia wniosku o
„przywrócenie terminu” do opłacenia składki na dobrowolne ubezpieczenie
społeczne, pozytywna decyzja organu rentowego powoduje kontynuowanie
dotychczasowego stosunku ubezpieczenia, pod warunkiem opłacenia należnych
składek, natomiast negatywna decyzja potwierdza ustanie z mocy prawa
dobrowolnego tytułu ubezpieczenia społecznego i może być zaskarżona w
sądowym postępowaniu odwoławczym (wyrok Sądu Najwyższego z 8 sierpnia
2001 r., II UKN 518/00, OSNAPiUS 2003 nr 10, poz. 257).
Wykładnia art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy systemowej była kilkakrotnie
przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który w uchwale z 8 stycznia 2007 r.,
I UZP 6/06 (OSNP 2007 nr 13-14, poz. 197) stwierdził, że sąd, rozpoznający
odwołanie od decyzji organu rentowego odmawiającej wypłaty zasiłku
chorobowego, bada zachowanie terminu do opłacenia składki na dobrowolne
ubezpieczenie chorobowe oraz zasadność odmowy wyrażenia przez Zakład
Ubezpieczeń Społecznych zgody na opłacenie składki po terminie. W uzasadnieniu
tej uchwały Sąd Najwyższy przypomniał, że art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych w brzmieniu pierwotnym stanowił, że w uzasadnionych
przypadkach, na wniosek zainteresowanego, ZUS może przywrócić termin do
opłacenia składek na dobrowolne ubezpieczenie. Zwrot „Zakład może przywrócić
termin” sugerował pozostawienie omawianej kwestii do swobodnego uznania
10
organu rentowego. Nowe brzmienie art. 14 ust. 2 pkt 2 zdanie drugie, nadane przez
art. 1 pkt 9 lit. a ustawy z dnia 23 grudnia 1999 r. (Dz.U. Nr 110, poz. 1256),
zmieniającej ustawę z mocą obowiązującą od 1 stycznia 2000 r., zgodnie z którym
„Zakład może wyrazić zgodę na opłacenie składki po terminie”, akcentuje
swobodny charakter działań ZUS w tym zakresie, co jednak nie uzasadnia
wyłączenia tej kwestii spod kontroli sądu.
W postanowieniu Sądu Najwyższego z 14 listopada 2007 r., II UK 65/07
(LEX nr 863989), przyjęto, że organ rentowy został wyposażony w kompetencję
wyrażenia zgody na opłacenie składki po terminie, czyli uznania, że mimo
nieopłacenia składki w terminie ubezpieczenie nie ustało. W ustawie systemowej
nie zostały określone przesłanki wyrażenia zgody na opłacenie składki po terminie,
co jednak nie oznacza przyznania Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych niczym
nieskrępowanego uznania w uwzględnieniu lub nieuwzględnieniu wniosku o
wyrażenie tej zgody. Przyznana organowi rentowemu kompetencja powinna być
wykonywana według sprawdzalnych, sprawiedliwych kryteriów. Zakład
Ubezpieczeń Społecznych, wyposażony w uprawnienie wyrażania zgody na
opłacenie składki po terminie, powinien ujawnić, jakimi przesłankami kierował się
odmawiając jej, a jego decyzja podlega merytorycznej ocenie sądu. Użyte w art. 14
ust. 2 pkt 2 ustawy systemowej określenie „może” nie oznacza pełnej dowolności.
Nie ma przy tym znaczenia, czy Zakład Ubezpieczeń Społecznych wydaje odrębną
decyzję, czy też rozstrzyga daną kwestię jako przesłankę wydania decyzji o
określonej treści (np. o niepodleganiu dobrowolnemu ubezpieczeniu
chorobowemu). W tym drugim przypadku, w razie poddania decyzji kontroli
sądowej, badanie obejmuje wszystkie okoliczności, także te, które stanowiły
przesłanki zaskarżonego rozstrzygnięcia. Sąd ubezpieczeń społecznych w ramach
kontroli zapadłej decyzji nie jest związany ustaleniami faktycznymi Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych i dokonuje samodzielnych ustaleń w zakresie stanu
faktycznego oraz ocenia zasadność wniosku złożonego przez ubezpieczonego
(płatnika składek).
Chociaż przesłanki wyrażenia przez organ rentowy zgody na opłacenie
składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe po terminie nie zostały określone
przez ustawodawcę, jednak należy przyjąć, że przesłankami tymi są okoliczności
11
związane z przebiegiem samego ubezpieczenia chorobowego i przyczynami
uchybienia terminu do opłacenia składki. Skoro ubezpieczenie chorobowe osób
prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą ma dobrowolny charakter i
jego powstanie uzależnione jest od woli samego ubezpieczonego, a warunkiem
trwania tego ubezpieczenia jest terminowe opłacanie należnych z tego tytułu
składek, to dotychczasowy sposób wywiązywania się płatnika z tego obowiązku
(opłacania składek na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe) nie pozostaje bez
wpływu na ocenę zasadności uwzględnienia wniosku o przywrócenie uchybionego
terminu. Jest to jednak tylko jeden z aspektów sprawy, który powinien być
analizowany w powiązaniu z pozostałymi okolicznościami, a przede wszystkim
przyczynami nieterminowego opłacenia danej składki (por. wyrok Sądu
Najwyższego z 6 sierpnia 2015 r., III UK 233/14, LEX nr 1784526). Dlatego
eksponowane przez organ rentowy w skardze kasacyjnej okoliczności związane z
dotychczasową realizacją przez ubezpieczoną obowiązków wynikających z prawa
ubezpieczeń społecznych, w szczególności liczne przypadki nieterminowego
opłacania składek na obowiązkowe ubezpieczenia emerytalne i rentowe,
wielokrotne uchybianie terminom zapłaty składek z tego tytułu, znacząca wysokość
zaległości składkowych wynosząca 7.835,90 zł z odsetkami, objęta układem
ratalnym, nie mogą stanowić decydującego argumentu przeciwko uwzględnieniu
wniosku ubezpieczonej o wyrażenie przez organ rentowy zgody na opłacenie
części składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe (w kwocie 11,85 zł) po
terminie. Doniosłe są bowiem przede wszystkim przyczyny przekroczenia terminu
opłacenia składki należnej na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe, której
dotyczył wniosek ubezpieczonej o „przywrócenie terminu”, czyli składki za marzec
2013 r.
Ogólnie jako przyczyny uzasadniające wyrażenie zgody na opłacenie
składek po terminie (art. 14 ust. 2 pkt. 2 u.s.u.s.) wskazać można: chorobę
ubezpieczonego, nagły wyjazd, brak pieniędzy wywołany czynnikami niezależnymi
od ubezpieczonego, siłę wyższą, wypadek losowy czy też inne okoliczności, które
obiektywnie wyjaśniają, że zapłata składek w terminie była niemożliwa albo
niezapłacenie ich w terminie było niezależne od woli ubezpieczonego, a samo
12
niezapłacenie składek w terminie nie było spowodowane tylko zaniedbaniem
(brakiem staranności) ubezpieczonego.
Rozważając sprawę w tym kontekście należy uwzględnić konkretne
okoliczności każdej indywidualnie ocenianej sprawy. Może się zatem zdarzyć, że
mimo długotrwałego podlegania wnioskodawcy dobrowolnemu ubezpieczeniu
chorobowemu i dotychczasowego należytego wywiązywania się z obowiązku
składkowego, organ rentowy nie wyrazi zgody na opłacenie składki po terminie,
jeśli opóźnienie w zapłacie choćby jednej składki nie ma żadnego racjonalnego
usprawiedliwienia. Możliwa jest jednak sytuacja odwrotna, gdy przyczyna
niezachowania przez ubezpieczonego terminu opłacenia składki jest tak doniosła,
że fakt wcześniejszych licznych uchybień w terminowym opłacaniu składek przez
wnioskodawcę nie stanowi dostatecznej podstawy wydania przez organ rentowy
decyzji odmownej. Każdy wniosek musi być bowiem rozpatrywany indywidualnie, a
sposób załatwienia innych wcześniejszych wniosków tego samego płatnika o
wyrażenie zgody na opłacenie składki po terminie, a także wniosków innych
płatników składek znajdujących się w podobnej sytuacji faktycznej, nie może
przesądzać o zasadności tego konkretnego indywidualnie ocenianego wniosku.
Można częściowo podzielić punkt widzenia Sądu pierwszej instancji, a także
skarżącego organu rentowego, że częste i liczne przypadki nieterminowego
uiszczania przez ubezpieczoną składek na obowiązkowe ubezpieczenia emerytalne
i rentowe we wcześniejszych latach, co spowodowało powstanie po jej stronie
znacznej zaległości w składkach, objętej układem ratalnym, powinny być brane pod
uwagę. Świadczą bowiem o tym, że ubezpieczona nie przywiązywała dostatecznej
wagi do terminowego wywiązywania się z obowiązków nałożonych na nią przez
prawo ubezpieczeń społecznych. Okoliczności te nie mogą jednak stanowić
argumentu decydującego i jednoznacznie przemawiającego za odmową
„przywrócenia terminu” do opłacenia należnych składek na dobrowolne
ubezpieczenie chorobowe za marzec 2013 r., w sytuacji gdy uchybienie terminu do
uiszczenia części należnej składki na ubezpieczenie chorobowe za marzec 2013 r.
wynikało z błędu (oczywistej omyłki pisarskiej) biura rachunkowego, dotyczyło
niewielkiej kwoty (11,85 zł), stanowiącej niewielki ułamek składki należnej za
marzec 2013 r., a ponadto nie było zamierzonym i celowym działaniem samej
13
ubezpieczonej. Wprost przeciwnie, ubezpieczona – wiedząc o swojej ciąży i
spodziewając się w przyszłości korzystania ze świadczeń z ubezpieczenia
chorobowego (choćby w postaci zasiłku macierzyńskiego) – była żywotnie
zainteresowana opłaceniem należnej składki na to ubezpieczenie w terminie.
Okoliczności uchybienia terminu opłacenia części należnej składki na
ubezpieczenie chorobowe za marzec 2013 r. nie stanowią dostatecznego
usprawiedliwienia dla nieuwzględnienia wniosku dotyczącego wyrażenia zgody na
opłacenie składki po terminie, skoro uchybienie terminu nastąpiło z przyczyn
niezależnych od skarżącej, tj. niezależnego od niej błędu (oczywistej omyłki
pisarskiej) biura rachunkowego.
W orzecznictwie sądów apelacyjnych wyrażony został pogląd, zgodnie z
którym zlecenie osobie trzeciej opłacania składki na dobrowolne ubezpieczenie
chorobowe nie usprawiedliwia spowodowanego przez tę osobę opóźnienia,
ponieważ opłacanie składek obciąża samego ubezpieczonego będącego płatnikiem
składek, dlatego nie może on powoływać się na błąd w działaniu swojego biura
rachunkowego, które tylko wylicza należną wysokość składki (wyrok Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z 7 lipca 2004 r., III AUa 547/03, LEX nr 151756).
Opłacanie składek obciąża wyłącznie ubezpieczonego, który nie może powoływać
się na błąd w działaniu swojego biura rachunkowego (wyrok Sądu Apelacyjnego w
Białymstoku z 23 kwietnia 2013 r., III AUa 1067/12, LEX nr 1313228). Co do
zasady można podzielić ten punkt widzenia. Przedsiębiorca odpowiada za działania
i zaniechania biura rachunkowego, z którego usług korzysta, jak za własne
działania i zaniechania. Nie oznacza to jednak, że w żadnej sytuacji błąd biura
rachunkowego (albo błąd samego płatnika składek) przy dokonywaniu wyliczenia
należnej składki nie może stanowić uzasadnionej przyczyny uwzględnienia wniosku
ubezpieczonego o wyrażenie zgody na opłacenie składki po terminie.
Uwzględnienie takiego wniosku w każdej sytuacji zależy od konkretnych
okoliczności indywidualnego przypadku.
Przepis art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie
powinien być traktowany z nadmiernym rygoryzmem – w tym znaczeniu, że niejako
automatycznie prowadzi do wyłączenia z ubezpieczenia, bez względu na
okoliczności. Przepis ten nie wymaga, aby dany przypadek był wyjątkowy i
14
szczególnie uzasadniony, a przez przypadek uzasadniony rozumieć należy taki,
który obiektywnie usprawiedliwia i tłumaczy, dlaczego składka nie została należycie
opłacona (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 21 kwietnia 2015 r., III AUa 943/14,
LEX nr 1747276). Trzeba zatem wziąć pod uwagę te szczególne wypadki, gdy z
przyczyn niezależnych od ubezpieczonego w danym miesiącu uiszczenie składki
nie następuje. Jest to tym bardziej uzasadnione, gdy niedopatrzenie to zostaje
naprawione, nie ma ono charakteru działania specjalnego, mającego niejako
„oszukać” system ubezpieczeń społecznych, a ponadto w historii płatnika zdarzenie
to jest jednorazowe (wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 22 lipca 2015 r., III AUa
387/15, LEX nr 1770999). W przypadku odwołującej się uchybienie terminu do
uiszczenia składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe za marzec 2013 r. było
zdarzeniem jednorazowym (jeśli pominąć wcześniejsze zaległości w uiszczaniu
składek na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne – emerytalne i rentowe – objęte
układem ratalnym, ponieważ nieopłacenie w terminie składek na obowiązkowe
ubezpieczenia społeczne nie powoduje ustania tych ubezpieczeń). Ubezpieczona
powinna jednak pamiętać o tym, że w razie kolejnego uchybienia przez nią terminu
do opłacenia należnej składki na dobrowolne ubezpieczenie chorobowe organ
rentowy będzie miał silne argumenty przemawiające przeciwko uwzględnieniu jej
wniosku o wyrażenie po raz kolejny zgody na opłacenie składki po terminie.
Dokonując kontroli zastosowania przez Sąd Apelacyjny art. 14 ust. 2 pkt 2
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych do ustalonego stanu faktycznego, Sąd
Najwyższy miał na uwadze, że konsekwencje nieuwzględnienia wniosku
ubezpieczonej o wyrażenie zgody na opłacenie składki po terminie byłyby dla niej
szczególnie dotkliwe, gdyż oznaczałoby to w jej przypadku ustanie dobrowolnego
ubezpieczenia chorobowego oraz utratę prawa do zasiłku chorobowego (pośrednio
także zasiłku macierzyńskiego) w oczekiwanej przez nią wysokości. W przypadku
kobiety w ciąży wykładnia art. 14 ust. 2 pkt 2 ustawy systemowej powinna
uwzględniać wynikającą z art. 71 ust. 2 Konstytucji RP szczególną ochronę matki
przed i po urodzeniu dziecka.
Mając powyższe na uwadze, Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną na
podstawie art. 39814
k.p.c.
kc
15