Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 16/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa R. C. i M.B. przeciwko Bankowi […]o stwierdzenie
nieważności umowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 23 stycznia 2014 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powodów na rzecz
pozwanego kwotę 3600 złotych (trzy tysiące sześćset) tytułem
zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 19 lutego 2013 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił powództwo R.
C. i M. B., w którym domagali się oni, na podstawie art. 58 § 2 k.c., stwierdzenia
nieważności zawartej z pozwanym Bankiem […] umowy z dnia 23 sierpnia 1999 r. o
kredyt na zakup nieruchomości z powodu jej sprzeczności z zasadami współżycia
społecznego.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że na wniosek powodów, pozwany Bank
udzielił im kredytu w kwocie 1 000 000 złotych na zakup nieruchomości
zabudowanej położonej w Ł. Umowa została zawarta w formie pisemnej w dniu
23 sierpnia 1999 r.; strony ustaliły zabezpieczenie spłaty kredytu w postaci hipoteki
w kwocie 1 000 000 złotych obciążającej przedmiotową nieruchomość oraz weksla
in blanco. Umową z dnia 25 sierpnia 1999 r. w formie aktu notarialnego, powodowie
kupili od M. W. bliżej opisaną nieruchomość położoną w Ł. za cenę 1 350 000 zł.
W dacie zawarcia umowy nieruchomość ta była obciążona hipoteką w kwocie 600
000 zł na rzecz Spółdzielczego Banku […]. Powodowie przekazali zbywcy kwotę
350 000 złotych tytułem ceny, a jej pozostałą część zapłacili środkami
pochodzącymi z kredytu. Na wniosek powodów pozwany Bank przelał kwotę
400 000 zł na osobiste konto M. W., zaś kwotę 600 000 zł przekazał na konto
zbywcy w Spółdzielczym Banku […], celem spłaty obciążającego nabywaną
nieruchomość zobowiązania hipotecznego w tej wysokości.
Na skutek powzięcia przez powodów informacji, że rzeczywista wartość
nabytej nieruchomości jest dużo niższa od zapłaconej ceny, małżonkowie uchylili
się wobec zbywcy od skutków prawnych oświadczenia woli o jej nabyciu jako
złożonego pod wpływem błędu. Wyrokiem z dnia 11 lutego 2004 r. Sąd Apelacyjny
zasądził od M. W. na rzecz R. C. i M. B. kwotę 1.350.000 zł tytułem zwrotu ceny. Z
uwagi na to, że powodowie nie zapłacili jakiejkolwiek raty kredytu, pozwany Bank
wypowiedział łączącą strony umowę o kredyt ze skutkiem na dzień 31 października
1999 r. i wezwał powodów do zapłaty kwoty 1 086 805,48 zł w terminie 7 dni, a
następnie uzyskał tytuł wykonawczy przeciwko małżonkom w postaci wyroku Sądu
Okręgowego w W. z dnia 28 września 2008 r., zasądzającego na rzecz Banku
należność z tytułu niespłaconego kredytu. Wyrokiem z dnia 16 października 2008 r.
3
Sąd Okręgowy w W. oddalił powództwo małżonków o pozbawienie wykonalności
tego tytułu wykonawczego. Po rozpoznaniu apelacji powodów postanowieniem z
dnia 14 października 2008 r. Sąd Apelacyjny uchylił zaskarżony wyrok, umorzył
postępowanie w zakresie powództwa o pozbawienie wykonalności tytułu
wykonawczego i odrzucił apelację w części dotyczącej ustalenia nieważności
umowy. Powodowie nie spłacili kredytu objętego umową z dnia 23 sierpnia 1999
roku; toczy się przeciwko nim postępowanie egzekucyjne z wniosku pozwanego
wierzyciela.
Zdaniem Sądu Okręgowego, powodowie nie udowodnili, że kwestionowana
umowa narusza, z uwagi na cel jej zawarcia, towarzyszące jej okoliczności oraz
skutki, zasady współżycia społecznego rozumiane jako powszechnie aprobowane
reguły etycznego i uczciwego postępowania; w szczególności nie wykazali,
aby pozwany Bank naruszył przy zawieraniu umowy o kredyt reguły uczciwości
kontraktowej. Podkreślił, że zaciągnięcie kredytu było świadomą i suwerenną
decyzją powodów. To powodowie określili kwotę kredytu i przedstawili biznesplan
dotyczący prognozowanych dochodów z działalności gospodarczej, którą
zamierzali prowadzić w nabytej nieruchomości. Powodowie zostali wprowadzeni
w błąd co do wartości nieruchomości nie przez pozwany Bank, lecz przez zbywcę
nieruchomości. Bank rozdysponował kwotę zaciągniętego kredytu na zapłatę ceny
nabycia nieruchomości, zgodnie ze zleceniem powodów. Ani cel umowy, jakim było
udzielenie powodom na ich własny wniosek kredytu w określonej przez nich
wysokości, ani skutek umowy, jakim jest obowiązek spłaty zaciągniętego kredytu,
nie są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, stąd nie ma podstaw
do ustalenia nieważności umowy (art. 58 § 2 k.c.).
Sąd Apelacyjny oddalił apelację powodów, podzielając ustalenia faktyczne
i oceny prawne Sądu Okręgowego. Podniósł, że powodowie nie wskazali zasady
współżycia społecznego, z którą jest sprzeczna umowa o kredyt, zawarta na ich
wniosek. Pozwany Bank przelał środki z kredytu zgodnie z dyspozycjami
kredytobiorców, którzy sami naruszają zasady współżycia społecznego,
nie spłacając wymagalnych zobowiązań objętych tytułem wykonawczym. Ani cel
umowy, ani jej skutek w postaci obowiązku spłaty zobowiązań nie pozostają
w sprzeczności z zasadami etycznego i uczciwego postępowania.
4
W skardze kasacyjnej powodowie zarzucili naruszenie art. 58 § 2 k.c. przez
błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie, skutkujące odmową uznania umowy
za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego. Wnieśli o uchylenie
zaskarżonego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy przez uwzględnienie
powództwa, ewentualnie o uchylenie wyroków Sądów obu instancji i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zasady współżycia społecznego, określane także mianem zasad słuszności,
mają charakter klauzuli generalnej, której istotą i funkcją jest uelastycznienie
systemu prawa w celu zapobiegania rażąco niesprawiedliwym skutkom
zastosowania określonej normy prawa w określonym stanie faktycznym. Zasady
współżycia społecznego odgrywają doniosłą rolę, ponieważ umożliwiają
dostosowanie ogólnych norm prawa do konkretnego stanu faktycznego przy
uwzględnieniu systemu ocen lub zasad postępowania o charakterze pozaprawnym.
Klauzula zasad współżycia społecznego pełni różną funkcję w zależności od celu,
któremu służy. W systemie prawa cywilnego można wyróżnić odwołujące się do
tych zasad normy prawne regulujące sytuacje, w których naruszenie zasad
współżycia społecznego powoduje ujemne skutki prawne (por. art. 5, 58 § 2
k.c.,1008 punkt 1 k.c., art. 56 § 2 i 3 k.r.o.), w których powstanie, zmiana lub
ustanie konkretnych praw lub obowiązków uzależnione jest od oceny danego
stosunku prawnego z punktu widzenia zasad współżycia społecznego (por. art. 411
punkt 2, 428 i 431 § 2, 446 § 2 zdanie 2, 827 § 1, 902 k.c., 144 § 1 i 2 k.r.o.)
oraz w których zasady współżycia społecznego są kryteriami służącymi
do bezpośredniego lub pośredniego (przez wykładnię oświadczeń woli) bliższego
sprecyzowania treści prawa lub stosunku cywilnoprawnego (por. art. 56, 65, 3531,
354, 140, 233, 287 i 298 k.c.).
W orzecznictwie Sągu Najwyższego i piśmiennictwie można wyróżnić dwa
ujęcia charakteru zasad współżycia społecznego, definiowanych jako powszechnie
akceptowane w społeczeństwie reguły uczciwego, rzetelnego, lojalnego
postępowania, zasady słuszności, dobrych obyczajów, etycznego zachowania
wobec drugiego człowieka. Zgodnie z pierwszym stanowiskiem, mają one charakter
5
quasi normatywny (ujęcie normatywne) i stąd niezbędne jest wskazanie przez
stronę lub sąd orzekający w sprawie, w której pojawia się - jako istotny
dla rozstrzygnięcia - wątek zgodności lub niezgodności danej czynności prawnej
(art. 58 § 2 k.c.) lub czyjegoś zachowania (art. 5 k.c.) z zasadami współżycia
społecznego, o jaką konkretnie zasadę chodzi (por. przykładowo wyroki Sądu
Najwyższego: z dnia 5 maja 1964 r., I PR 159/64, OSN 1965, nr 1, poz. 19, z dnia
z 22 listopada 1994 r., II CRN 127/94, niepubl. i z dnia 14 października 1998 r.,
II CKN 928/97, OSNC 1999, nr 4, poz. 75).
Stosownie do drugiego poglądu (ujęcie sytuacjonistyczne) nie jest możliwe
stworzenie katalogu zasad współżycia społecznego; nie mają one bowiem
charakteru stałego i niezmiennego. Ocena, czy dana czynność prawna lub
zachowanie określonej osoby naruszają zasady współżycia społecznego, wymaga
przytoczenia oraz rozważenia wszystkich okoliczności każdego indywidualnie
rozpatrywanego przypadku (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 6 stycznia
2009 r., I PK 18/08,OSN 2010, nr 13-14, poz. 156, z dnia 16 czerwca 2009 r., I CSK
522/08, niepubl., z dnia 23 maja 2013 roku, IV CSK 660/12, niepubl., z dnia 8 maja
2014 roku, V CSK 322/13, niepubl.).
Powołując się na nieważność umowy kredytowej zawartej z pozwanym,
z uwagi na jej sprzeczność z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 2 k.c.),
powodowie byli zobligowani, pod rygorem oddalenia powództwa, nie tyle do
wskazania jakiejś konkretnej zasady współżycia społecznego, z którą ta umowa
pozostaje w sprzeczności, ile do wskazania okoliczności usprawiedliwiających
stawianą przez nich tezę, że umowa ta jest nieetyczna i nie do pogodzenia
z powszechnie aprobowanymi w społeczeństwie wartościami moralnymi.
Tak rozumianej powinności powodowie nie sprostali, stąd zaskarżony wyrok
ostatecznie odpowiada prawu.
W ocenie powodów, o sprzeczności kwestionowanej umowy z zasadami
współżycia społecznego świadczy cel, a w zasadzie, skutek zawartej przez nich
umowy kredytu, w postaci obciążenia ich obowiązkiem spłaty zaciągniętego kredytu,
któremu nie byli, nie są i nie będą w przyszłości w stanie sprostać. Powodowie
wskazując na wprowadzenie ich w błąd co do rzeczywistej wartości nabywanej
6
nieruchomości przez zbywcę, posługującego się nierzetelnym operatem
szacunkowym, upatrują sprzeczności umowy o kredyt z zasadami współżycia
społecznego w tym, że pozwany Bank naruszając zasady uczciwości kontraktowej,
nie zweryfikował wartości nieruchomości i udzielił im zbyt wysokiego, w stosunku
do faktycznej wartości nieruchomości, kredytu, którego nie są w stanie spłacić,
co uniemożliwia im normalne życie.
W orzecznictwie wskazuje się, że za oceną nieważności czynności prawnej
z uwagi na jej sprzeczność z zasadami współżycia społecznego muszą przemawiać
szczególne okoliczności (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2006 r.,
II CSK 101/05, nie publ.).Przy dokonywaniu kontroli czynności prawnych
na podstawie art. 58 § 2 k.c., należy mieć na uwadze jej podwójny aspekt. Z jednej
strony wynik tej analizy może powodować pewną nieprzewidywalność
funkcjonowania systemu prawnego, ale z drugiej strony prowadzi
do rekompensującego ją, sprawiedliwego rezultatu stosowania prawa.
Z konieczności zachowania równowagi między tymi elementami wynika postulat
stosowania klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego w przypadkach
wyjątkowych, w których ma ono mocne uzasadnienie aksjologiczne.
Sąd drugiej instancji uznał, że w realiach rozpatrywanej sprawy takie
uzasadnienie nie występuje, albowiem powodowie z własnej inicjatywy, nie
znajdując się w jakimkolwiek przymusowym położeniu lub szczególnej sytuacji
życiowej, złożyli wniosek o udzielenie im kredytu bankowego w kwocie 1 000 000
złotych na zakup nieruchomości, w której planowali prowadzenie prywatnej
przychodni lekarskiej. Powód przedstawił pracownikom pozwanego Banku
biznesplan, zakładający osiąganie dochodów z prowadzonej działalności
medycznej w kwocie około 20 000 miesięcznie. Z ustaleń wynika, że powodowie
zostali wprowadzeni w błąd przez zbywcę nieruchomości co do faktycznej wartości
kupowanej nieruchomości. Uchylili się od skutków złożenia oświadczenia woli
w przedmiocie nabycia nieruchomości i uzyskali prawomocny wyrok zasądzający
od zbywcy nieruchomości na ich rzecz zwrot ceny; dysponują więc tytułem
wykonawczym przeciwko kontrahentowi. Nie zapłacili najmniejszej nawet kwoty
tytułem zwrotu kredytu, prezentując stanowisko, że nie uczynią tego z uwagi na to,
że zostali oszukani. Stawiany aktualnie przez powodów zarzut nie zweryfikowania
7
lub niedostatecznie starannego zweryfikowania przez pracowników Banku
dokumentacji przedstawionej przez powodów przy wniosku o udzielenie kredytu
(operat szacunkowy nieruchomości, biznesplan), nie stanowi o sprzeczności
przedmiotowej umowy o kredyt z zasadami lojalnego kontraktowania lub obowiązku
uczciwego zachowania wobec kontrahenta. Należy więc podzielić stanowisko Sąd
Apelacyjnego, że przedstawione przez powodów okoliczności nie dają podstaw
do przyjęcia, że kwestionowana umowa jest sprzeczna z zasadami współżycia
społecznego i w konsekwencji nieważna na podstawie art. 58 § 2 k.c. Oznacza to,
że zaskarżony wyrok odpowiada prawu i brak jest podstaw do uwzględnienia skargi
kasacyjnej powodów.
W tym stanie rzeczy orzeczono jak w sentencji (art. 39814
i art. 108 §1 k.p.c.).
kc