Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 stycznia 2009 r.
I PK 18/08
W uzasadnieniu wyroku oddalającego powództwo ze względu na sprze-
czność żądania z zasadami współżycia społecznego (art. 8 k.p.) należy wska-
zać wyjątkowe okoliczności to usprawiedliwiające oraz podjąć próbę sformuło-
wania zasady współżycia społecznego, z którą niezgodne jest czynienie użytku
z prawa podmiotowego, niekonieczne jest natomiast wskazanie konkretnej za-
sady.
Przewodniczący SSN Józef Iwulski (sprawozdawca), Sędziowie SN: Zbigniew
Korzeniowski, Jolanta Strusińska-Żukowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 6 stycznia 2009 r.
sprawy z powództwa Zygmunta K. przeciwko Centrum Mechanizacji Górnictwa „K.”
Jednostce Badawczo-Rozwojowej w G. o przywrócenie do pracy, na skutek skargi
kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Spo-
łecznych w Bielsku-Białej z dnia 20 września 2007 r. [...]
u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu-Są-
dowi Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bielsku-Białej do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bielsku-Białej wyro-
kiem z dnia 20 stycznia 2003 r. [...] w sprawie z powództwa Zygmunta K. przeciwko
Ośrodkowi Badawczo-Rozwojowemu Motoreduktorów i Reduktorów „R.” w Bielsku-
Białej o przywrócenie do pracy, zasądził od strony pozwanej na rzecz powoda kwotę
15.000 zł tytułem odszkodowania za niezgodne z prawem wypowiedzenie umowy o
pracę. Orzeczenie Sądu pierwszej instancji zostało uchylone, a sprawa przekazana
do ponownego rozpoznania na mocy wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Bielsku-Białej z dnia 11 września 2003 r. [...]. Po ponownym
2
rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 15 października 2004 r. [...]
przywrócił powoda do pracy oraz zasądził na jego rzecz od strony pozwanej „odszko-
dowanie” w kwocie 142.500 zł i zwrot kosztów zastępstwa procesowego.
Sąd Rejonowy ustalił, że strony łączyła umowa o pracę zawarta w dniu 12 lu-
tego 1970 r. W trakcie zatrudnienia powód został powołany w dniu 21 stycznia 1991
r. na stanowisko dyrektora pozwanego Ośrodka. W dniu 10 września 1996 r. powoda
ponownie powołano na to stanowisko na okres 5 lat do dnia 25 września 2001 r. Pi-
smem z dnia 3 sierpnia 2000 r. powodowi przyznano miesięczne wynagrodzenie w
kwocie 9.400 zł. Ponieważ nowy dyrektor Ośrodka został powołany dopiero z dniem
1 października 2001 r., a informacja o tym dotarła do siedziby pozwanego z opóźnie-
niem, powód nadal kierował pracami Ośrodka po dniu 25 września 2001 r. do czasu
przejęcia obowiązków przez nowego dyrektora. Za okres, w którym powód wykony-
wał obowiązki dyrektora po upływie okresu swojej kadencji, otrzymał on wynagrodze-
nie w dotychczasowej wysokości. Nowy dyrektor prowadził z powodem szereg roz-
mów na temat warunków dalszego zatrudnienia w Ośrodku. Kwestią sporną pozosta-
wała wysokość wynagrodzenia, bowiem powód chciał je otrzymywać w dotychczaso-
wej kwocie 9.400 zł, co przewyższałoby wynagrodzenie nowego dyrektora. Powo-
dowi zaproponowano z dniem 1 października 2001 r. objęcie stanowiska głównego
specjalisty do spraw naukowo-badawczych za wynagrodzeniem miesięcznym 3.000
zł brutto i dodatkiem stażowym, a ponadto dodatek funkcyjny w wysokości 1.400 zł,
co łącznie dawało sumę 5.000 zł brutto. Powód nie przyjął tych warunków. Ostatecz-
nie dyrektor Ośrodka nie ustalił z powodem warunków pracy. Powód niezadowolony
z wyników negocjacji przedłożył pracodawcy zwolnienie lekarskie i stwierdził, że „bę-
dzie otrzymywał stawkę wynikającą z przepisów ubezpieczeniowych”. Na liście płac
za październik 2001 r. jako wynagrodzenie należne powodowi figurowała kwota
5.000 zł brutto. Ta sama kwota figurowała na listach płac za kolejne miesiące jako
wynagrodzenie powoda za czas niezdolności do pracy spowodowanej chorobą, a
następnie jako podstawa wymiaru zasiłku chorobowego. Po powrocie ze zwolnienia
lekarskiego w dniu 26 kwietnia 2002 r. powodowi wręczono wypowiedzenie umowy o
pracę z zachowaniem skróconego okresu wypowiedzenia do jednego miesiąca. Jako
przyczynę wypowiedzenia pracodawca wskazał likwidację stanowiska pracy z przy-
czyn ekonomicznych. Tego dnia powód przebywał w pracy od godziny 704
. We wrze-
śniu 2001 r. schemat organizacyjny pozwanego nie przewidywał stanowiska kierow-
nika działu rozwoju technologii, a osoby zatrudnione wówczas na zbliżonych stanowi-
3
skach otrzymywały wynagrodzenie w kwocie nie wyższej niż 3.200 zł brutto. W
czerwcu 2002 r. powód nabył prawo do emerytury, którą od sierpnia 2002 r. pobierał
w kwocie 2.571,25 zł brutto. Od lutego 2004 r. powód pełni stanowisko dyrektora jed-
nego z oddziałów Fabryki F. w Ż., która prowadzi działalność zbieżną z zakresem
działalności pozwanego.
Sąd Rejonowy uznał, że roszczenie powoda o przywrócenie do pracy i o zasą-
dzenie wynagrodzenia za cały czas pozostawania bez pracy jest zasadne wobec na-
ruszenia przez pracodawcę zakazu wynikającego z art. 39 k.p. Sąd rozważał jedynie
wysokość kwoty należnego powodowi wynagrodzenia. Zdaniem Sądu Rejonowego,
powód po zakończeniu kadencji dyrektora powinien powrócić na stanowisko kierow-
nika działu rozwoju technologii z miesięcznym wynagrodzeniem co najwyżej 3.200 zł
brutto. Pozwany zaproponował mu jednak korzystniejsze warunki. Dlatego - w ocenie
Sądu Rejonowego - powoda należało przywrócić na stanowisko głównego specjalisty
do spraw naukowo-badawczych za wynagrodzeniem miesięcznym 5.000 zł brutto,
mimo że nie zaakceptował on tych warunków. W konsekwencji na rzecz powoda na-
leżało zasądzić kwotę 142.500 zł brutto tytułem wynagrodzenia za okres pozostawa-
nia bez pracy pod warunkiem jej podjęcia w terminie 7 dni od dnia wykonalności wy-
roku. Zasądzając to wynagrodzenie, Sąd Rejonowy zważył, że w okresie pozostawa-
nia bez pracy powód nie korzystał z zasiłku chorobowego. To, że powód pobiera
emeryturę od sierpnia 2002 r. nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, bowiem
nie wpływa na jego gotowość do pracy u pozwanego. Sąd Rejonowy nie podzielił
zgłoszonego przez pozwanego zarzutu naruszenia przez powoda zasad współżycia
społecznego z tej przyczyny, że pobiera on wysoką emeryturę i zajmuje się działalno-
ścią częściowo konkurencyjną wobec byłego pracodawcy. Zarzut ten nie mógł być
uwzględniony, skoro pozwany naruszył przepisy dotyczące ochrony trwałości stosun-
ku pracy. Okoliczność, że pozwany mógł rozwiązać z powodem umowę o pracę na
podstawie art. 53 k.p., Sąd Rejonowy uznał za pozbawioną znaczenia.
Od wyroku Sądu Rejonowego obie strony wniosły apelacje. Wyrokiem z dnia
19 maja 2005 r. [...] Sąd Okręgowy w Bielsku-Białej oddalił apelację pozwanego, a w
uwzględnieniu apelacji powoda zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji w ten sposób,
że zasądził od strony pozwanej na rzecz powoda kwotę 267.900 zł brutto tytułem
wynagrodzenia za okres pozostawania bez pracy. Sąd Okręgowy ustalił, że powód
osiągnął wiek emerytalny w dniu 6 czerwca 2002 r., a zatem wręczenie mu wypowie-
dzenia umowy o pracę w dniu 26 kwietnia 2002 r. niewątpliwe naruszyło zakaz okre-
4
ślony w art. 39 k.p. Sąd Okręgowy w pełni podzielił stanowisko Sądu Rejonowego, że
strona pozwana nie może się powoływać na naruszenie przez powoda zasad współ-
życia społecznego, gdyż sama dopuściła się naruszenia prawa, nie przestrzegając
dyspozycji art. 39 k.p., a nieskorzystanie przez pozwanego z uprawnień przewidzia-
nych w art. 53 k.p. nie może mieć znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy. Sąd Okrę-
gowy zaznaczył, że powód nie był zatrudniony na podstawie powołania (art. 68 k.p.),
bowiem przepisy ustawy z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojo-
wych (w szczególności art. 21), nie dają podstawy do przyjęcia, że normatywną pod-
stawą istnienia stosunku pracy powoda był akt powołania. Według Sądu odwoław-
czego, nie jest dopuszczalne przyznanie odszkodowania w miejsce przywrócenia do
pracy (art. 45 § 3 k.p.). W szczególności nie stanowi przeszkody do przywrócenia
powoda do pracy zatrudnienie u innego pracodawcy. Wynagrodzenie za czas pozo-
stawania bez pracy przysługuje powodowi wyłącznie za okres gotowości do pracy,
dlatego nie należy się ono za okres niezdolności do pracy spowodowany chorobą,
gdyż w tym okresie nie świadczyłby pracy. Zdaniem Sądu Okręgowego, wysokość
wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy (za okres 28 i pół miesiąca) powin-
na odpowiadać wynagrodzeniu, jakie powód otrzymałby, gdyby nadal pracował. Dla-
tego podstawą jego obliczenia jest ostatnio otrzymywane wynagrodzenie w kwocie
9.400 zł.
Od wyroku Sądu Okręgowego obie strony złożyły skargi kasacyjne. Sąd Naj-
wyższy wyrokiem z dnia 8 stycznia 2007 r., I PK 104/06: 1) uchylił wyrok Sądu dru-
giej instancji w części uwzględniającej apelację powoda i oddalającej apelację strony
pozwanej oraz orzekającej o kosztach postępowania i w tym zakresie przekazał
sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania, 2) oddalił skargę kasacyj-
ną powoda. Sąd Najwyższy stwierdził, że konstrukcja nadużycia prawa ujęta w art. 8
k.p. polega na tym, że zezwala na nieuwzględnienie roszczenia mającego oparcie w
prawie wówczas, gdy naruszałoby to - między innymi - zasady współżycia społecz-
nego. Chociaż pracodawca naruszył zakaz zawarty w art. 39 k.p., to ustalone w spra-
wie okoliczności faktyczne (wiek powoda, jego długotrwała choroba, prowadzenie
działalności konkurencyjnej ze szkodą dla interesów pracodawcy) nakazują rozważe-
nie zgodności zgłoszonego roszczenia z zasadami współżycia społecznego.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy, Sąd Okręgowy w Bielsku-Białej, wyrokiem
z dnia 20 września 2007 r. [...]: 1) zmienił wyrok Sądu Rejonowego w ten sposób, że
zasądził od strony pozwanej na rzecz powoda odszkodowanie w wysokości 15.000 zł
5
z tytułu niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę za wypowiedzeniem z
ustawowymi odsetkami od dnia 21 września 2007 r., 2) w pozostałym zakresie oddalił
obie apelacje, 3) wzajemnie zniósł koszty zastępstwa procesowego pomiędzy stro-
nami. Sąd Okręgowy po uzupełnieniu postępowania dowodowego ustalił, że powód
jest zatrudniony w Ż. Fabryce Sprzętu Szpitalnego F. SA od dnia 11 lutego 2004 r. na
stanowisku dyrektora zakładu T. z miesięczną pensją 5.300 zł brutto oraz że z dniem
1 października 2005 r. doszło do fuzji pomiędzy Centrum Mechanizacji Górnictwa „K.”
z siedzibą w G., a Ośrodkiem Badawczo-Rozwojowym Motoreduktorów i Reduktorów
„R.” z siedzibą w B.-B.. Sąd odwoławczy wywiódł, że zgłoszony przez stronę pozwa-
ną „zarzut zasad współżycia społecznego” jest uzasadniony z następujących przy-
czyn: 1) pozwany po zakończeniu przez powoda pełnienia funkcji dyrektora złożył mu
liczne propozycje objęcia innych stanowisk pracy, których powód nie przyjął ze
względu na proponowane niższe niż dotychczas wynagrodzenie, 2) w dniu 22 paź-
dziernika 2001 r. powód przedłożył zwolnienie lekarskie, na podstawie którego przez
180 dni nie wykonywał pracy, oświadczając ówczesnemu dyrektorowi, że uczynił to w
celu pobierania przez ten okres świadczeń ubezpieczeniowych, 3) od dnia 1 sierpnia
2002 r. powód pobiera emeryturę w wysokości 2.973,72 zł brutto, 4) od dnia 11 lute-
go 2004 r. powód podjął pracę w firmie prowadzącej niewątpliwie w pewnej części
działalność konkurencyjną w stosunku do pozwanego, 5) stopień naruszenia prawa
przez pracodawcę wypowiadającego powodowi umowę o pracę wbrew zakazowi z
art. 39 k.p. nie był wielki, 6) w wyniku wypowiedzenia umowy powód nie poniósł ne-
gatywnych konsekwencji. Dlatego w ocenie Sądu odwoławczego, zgłoszone przez
powoda żądanie było zbyt daleko idące. Sąd Okręgowy zasądził na rzecz powoda
odszkodowanie w wysokości 15.000 zł, przyjmując, że jego miesięczne wynagrodze-
nie wynosiło 5.000 zł.
Powód wniósł od całości tego wyroku skargę kasacyjną, w której zarzucił ob-
razę art. 391 § 1 w związku z art. 328 § 2 k.p.c. i w związku z art. 8 k.p., przez „nie-
sformułowanie w uzasadnieniu wyroku, jakie zasady współżycia społecznego zosta-
łyby naruszone przez restytucję stosunku pracy” oraz naruszenie art. 8 i 113
k.p. w
związku z art. 1, art. 2 ust. 1 i art. 3 ust. 1 lit. c dyrektywy Rady z dnia 27 listopada
2000 r. ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie za-
trudnienia i pracy (2000/78/WE), art. 10 § 1 i art. 11 k.p. oraz art. 65 ust. 1 Konstytucji
RP. Powód wywiódł w szczególności, że Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżone-
go wyroku zaniechał wskazania, które konkretnie zasady współżycia społecznego
6
zostałyby naruszone w wyniku przywrócenia go do pracy i na czym konkretnie mia-
łoby polegać naruszenie tych zasad. To oczywiste uchybienie - zdaniem skarżącego -
mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy, tym bardziej że nie można w pełni ocenić
prawidłowości rozstrzygnięcia skoro jego motywy nie zostały w jasny sposób wyarty-
kułowane. W ocenie powoda, skoro materialnoprawną podstawą rozstrzygnięcia jest
art. 8 k.p., odsyłający do klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego, to aby
prawidłowo zastosować ten przepis, trzeba to nieostre pojęcie wypełnić konkretną
treścią, aby móc stwierdzić, czy ustalone fakty rzeczywiście potwierdzają tezę, że
restytucja stosunku pracy naruszy zasady współżycia społecznego. „Aby umożliwić
dokonanie subsumcji ustalonego stanu faktycznego do hipotezy art. 8 k.p. trzeba
ustalić jednoznacznie i konkretnie sformułować zasady współżycia społecznego, z
którymi ma pozostawać w sprzeczności korzystanie z prawa”. Inaczej takiej sprzecz-
ności stwierdzić nie można. Zdaniem powoda, odmowa udzielenia ochrony roszcze-
niu opartemu na jednoznacznych przepisach prawa, na podstawie nieostrych pojęć
(klauzul generalnych), wymaga szczególnie dokładnego uzasadnienia i wypełnienia
tych pojęć konkretną treścią. W przeciwnym wypadku będzie bowiem stanowić zupeł-
nie arbitralną odmowę stosowania obowiązującego prawa. Ta wadliwość uzasadnie-
nia wyroku uniemożliwia dokonanie pełnej oceny prawidłowości stosowania tego
przepisu, a tym samym uniemożliwia pełną kontrolę wyroku w postępowaniu kasacyj-
nym.
Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona z uwagi na trafność podniesionego w
niej zarzutu obrazy przepisów postępowania. W orzecznictwie podkreśla się, że cho-
ciaż naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. nie wpływa bezpośrednio na treść rozstrzygnięcia
sądu, to możliwe jest oparcie skargi kasacyjnej na zarzucie naruszenia tego przepi-
su, w sytuacjach wyjątkowych, pod warunkiem, że skarżący sprecyzuje na czym po-
lega uchybienie zasadom sporządzenia uzasadnienia wyroku oraz wykaże, iż wsku-
tek tego uchybienia nie poddaje się on kontroli kasacyjnej. Istota tego zarzutu polega
więc na tym, że nieprzytoczenie w wyroku istotnych motywów rozstrzygnięcia nie
pozwala na ich ocenę, a w konsekwencji na sprawdzenie, czy wyrok jest trafny (por.
przykładowo wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 13 maja 1997 r., II CKN 112/97,
LexPolonica nr 405135; z dnia 22 sierpnia 2001 r., V CKN 348/00, Prokuratura i
7
Prawo 2002 nr 6, poz. 40; z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 65/01, LEX nr 78271; z
dnia 18 marca 2003 r., IV CKN 1862/00, LEX nr 109420; z dnia 15 kwietnia 2005 r., I
CK 756/04, LEX nr 301885; z dnia 5 października 2005 r., I UK 49/05, OSNP 2006 nr
17-18, poz. 280; z dnia 7 października 2005 r., IV CK 122/05, LEX nr 187124; z dnia
24 lutego 2006 r., II CSK 136/05, LEX nr 200973 oraz z dnia 17 marca 2006 r., I CSK
63/05, LEX nr 179971). Sporządzenie uzasadnienia w sposób nieodpowiadający w
pełni stawianym mu wymaganiom, jeśli przedstawione w nim motywy nie pozwalają
na przeprowadzenie kontroli kasacyjnej zaskarżonego orzeczenia, może być - w
świetle art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. - uznane za mogące mieć wpływ na wynik sprawy
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 2007 r., V CSK 364/06, LEX nr
238975). W tej sytuacji rację należy przyznać skarżącemu, że zaskarżony wyrok w
istotnym zakresie nie poddaje się kontroli kasacyjnej.
W myśl art. 328 § 2 k.p.c., uzasadnienie wyroku powinno zawierać wskazanie
podstawy faktycznej rozstrzygnięcia (czyli ustalenie faktów, które sąd uznał za udo-
wodnione, dowodów na których się oparł i przyczyn, dla których innym dowodom od-
mówił wiarygodności i mocy dowodowej) oraz wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku
z przytoczeniem przepisów prawa. Wprawdzie odpowiednie stosowanie art. 328 § 2
k.p.c. do uzasadnienia orzeczenia sądu drugiej instancji oznacza, że uzasadnienie to
nie musi zawierać wszystkich elementów uzasadnienia wyroku sądu pierwszej in-
stancji, niemniej nie zwalnia to sądu odwoławczego z obowiązku wskazania takich
elementów, które ze względu na treść apelacji i na zakres rozpoznania wyznaczony
przepisami ustawy, są potrzebne do rozstrzygnięcia sprawy (por. wyrok Sądu Naj-
wyższego z dnia 23 października 2007 r., II CSK 309/07, LEX nr 368455). Uzasad-
nienie zaskarżonego wyroku nie obejmuje wszystkich elementów, które pozwalają
ocenić, czy rozstrzygnięcie Sądu odwoławczego, wydane w wyniku złożenia apelacji
przez obie strony sporu od wyroku Sądu Rejonowego, jest trafne. Sąd Okręgowy
ograniczył się (na siódmej i ósmej stronie uzasadnienia) do wskazania jakie dodat-
kowe okoliczności faktyczne ustalił (wynagrodzenie powoda w spółce F. - 5.400 zł i
przekształcenie własnościowe po stronie pozwanej) oraz do potwierdzenia poczynio-
nego już wcześniej stwierdzenia, że wypowiedzenie powodowi umowy o pracę przez
stronę pozwaną naruszało art. 39 k.p. Ponadto przytoczył treść art. 8 k.p. i zaznaczył,
że „zarzut pozwanego dotyczący roszczenia przez Zygmunta K. zasad współżycia
społecznego jest uzasadniony”. Na zakończenie tych wywodów Sąd Okręgowy
wskazał kilka faktów (złożenie powodowi licznych propozycji zatrudnienia, długo-
8
trwały pobyt na zwolnieniu lekarskim, pobieranie emerytury, podjęcie zatrudnienia u
innego pracodawcy), stwierdzając, że choć pracodawca naruszył przepisy o wypo-
wiadaniu umów, to „stopień jego naruszenia nie był wielki, gdyż Zygmunt K. nie po-
niósł negatywnych konsekwencji w tym zakresie”.
W uzasadnieniu Sądu Okręgowego brak jest przede wszystkim oceny powoła-
nych okoliczności faktycznych w aspekcie wskazania dlaczego zgłoszone przez po-
woda roszczenia o przywrócenie do pracy i wynagrodzenie za cały okres pozostawa-
nia bez pracy są sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a przez to
niezasadne w rozumieniu art. 8 k.p. Mimo stwierdzenia w uzasadnieniu, że orzecz-
nictwo Sądu Najwyższego w zakresie stosowania art. 8 k.p. jest niezwykle bogate,
Sąd odwoławczy nie podjął próby, aby na podstawie tych poglądów wyjaśnić, dlacze-
go roszczenia powoda w ustalonym stanie faktycznym stanowią nadużycie prawa
podmiotowego. Za takie wyjaśnienie nie może być uznane ograniczenie się do
stwierdzenia, że powód „nie poniósł negatywnych konsekwencji” rozwiązania umowy
o pracę. Ten istotny mankament uzasadnienia wyroku Sądu Okręgowego powoduje,
że niemożliwe jest przeprowadzenie przez Sąd Najwyższy szczegółowej analizy po-
zostałych zarzutów skargi kasacyjnej, powołanych w ramach podstawy naruszenia
prawa materialnego. Dlatego konieczne jest przekazanie sprawy Sądowi Okręgowe-
mu do ponownego rozpoznania, celem precyzyjnego wyjaśnienia, dlaczego ustalone
(wskazane) okoliczności faktyczne prowadzą do uznania w całości żądań pozwu za
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (por. wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 26 lipca 2007 r., V CSK 115/07, Monitor Prawniczy 2007 nr 17, s. 930).
Sąd Najwyższy dostrzega problemy dotyczące wykładni i stosowania art. 8
k.p. oraz sposobu uzasadniania jego zastosowania (lub niezastosowania na podnie-
siony w procesie zarzut). Ujawniły się one w rozpoznawanej sprawie (mimo uwag
przedstawionych w pisemnych motywach wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 stycz-
nia 2007 r., I PK 104/06) i wymagają ogólnego omówienia w kontekście stanu fak-
tycznego sprawy i zagadnień prawnych przedstawionych w skardze kasacyjnej.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego w zakresie dotyczącym wykładni i stosowania art.
8 k.p. (art. 5 k.c.) jest bardzo obszerne. W odniesieniu do stanu faktycznego sprawy
można przykładowo wskazać wyrok z dnia 4 października 2000 r., I PKN 65/00
(OSNAPiUS 2002 nr 9, poz. 212; OSP 2003 nr 2, poz. 27, z glosą A. Świątkowskie-
go), w którym Sąd Najwyższy podniósł, że roszczenie o dopuszczenie do pracy nie
może być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub z jego spo-
9
łeczno-gospodarczym przeznaczeniem z uwagi na to, że pracownik przed siedmiu
laty osiągnął wiek emerytalny, gdyż oznaczałoby to naruszenie zakazu dyskryminacji
ze względu na wiek (art. 113
k.p.). Z kolei w wyroku z dnia 3 marca 2005 r., I PK
263/04 (OSNP 2005 nr 21, poz. 337; Gdańskie Studia Prawnicze-Przegląd Orzecz-
nictwa 2006 nr 2, poz. 19, z glosą M. Zielenieckiego) Sąd Najwyższy wyraził pogląd,
że przy ocenie niesprzeczności z zasadami współżycia społecznego roszczenia o
przywrócenie do pracy pracownika szczególnie chronionego przed rozwiązaniem
stosunku pracy, uwzględnia się także okoliczności istniejące w chwili wydania wy-
roku. Z tego względu zasady współżycia społecznego nie powinny być w tej ocenie
odnoszone wyłącznie do przyczyny rozwiązania stosunku pracy.
W ogólności oddalenie powództwa (w całości lub części) z uwagi na sprzecz-
ność żądania z zasadami współżycia społecznego jest możliwe w granicach swobod-
nego uznania sędziowskiego, po uwzględnieniu całokształtu okoliczności faktycznych
konkretnej sprawy (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 września 1961 r., 1 CR
693/61, OSN 1963 nr 2, poz. 31 oraz z dnia 9 lutego 2007 r., I BP 15/06, OSNP 2008
nr 7-8, poz. 92). Ponieważ stosowanie art. 8 k.p. (art. 5 k.c.) zawsze prowadzi do
osłabienia zasady pewności prawa, toteż posłużenie się w konkretnym przypadku
konstrukcją nadużycia prawa jest z założenia dopuszczalne tylko wyjątkowo i musi
mieć szczególne, wyraźne uzasadnienie merytoryczne i formalne, a zwłaszcza
usprawiedliwienie we w miarę skonkretyzowanych regułach, głównie o konotacji
etycznej, a w pewnych wypadkach także obyczajowej (por. wyroki Sądu Najwyższe-
go: z dnia 20 listopada 1996 r., I PKN 14/96, OSNAPiUS 1997 nr 12, poz. 218 i z
dnia 20 lipca 2000 r., I PKN 740/99, OSNAPiUS 2002 nr 3, poz. 72).
W tym kontekście należy odnieść się do podniesionego w skardze kasacyjnej
zarzutu, że błędem Sądu Okręgowego było niewskazanie w uzasadnieniu zaskarżo-
nego orzeczenia konkretnych zasad współżycia społecznego, z którymi sprzeczne
jest żądanie pozwu. Zdaniem Sądu Najwyższego, nie jest trafne twierdzenie, że przy
stosowaniu art. 8 k.p. na sądzie spoczywa obowiązek sformułowania skonkretyzowa-
nej zasady (zasad) współżycia społecznego, z którą sprzeczne jest roszczenie. Try-
bunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 17 października 2000 r., SK 5/99 (OTK 2000 nr
7, poz. 254; Przegląd Sejmowy 2001 nr 3, s. 67, z glosą L. Leszczyńskiego) orzekł,
że art. 5 k.c. jest zgodny z art. 2 i art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
oraz nie jest niezgodny z art. 32 ust. 1 i art. 64 ust. 2 w związku z art. 20 Konstytucji.
W uzasadnieniu tego wyroku Trybunał rozważał, czy istnieje - w niezbędnym mini-
10
malnym zakresie - ustabilizowany zespół kryteriów wypracowanych w orzecznictwie,
według których zawarte w art. 5 k.c. klauzule generalne mają być stosowane. Istnie-
nie takich kryteriów pozwala bowiem na wytworzenie przewidywalnej „linii oceniania”,
jakiej można oczekiwać od sądów. Służąc zapewnieniu bezpieczeństwa prawnego w
obrocie, zespół takich kryteriów stwarza - zdaniem Trybunału - ramy, w jakich istnie-
nie klauzul generalnych mieści się w systemie państwa prawnego. Ostatecznie Try-
bunał Konstytucyjny uznał, że wykładnia zwrotów niedookreślonych zawartych w art.
5 k.c. w praktyce sądowej (zwłaszcza w orzecznictwie Sądu Najwyższego) jest do-
statecznie precyzyjna, a jego stosowanie w takim rozumieniu nie prowadzi do nie-
zgodności z Konstytucją w zakresie prawa do sądu. Stanowisko to podtrzymał Trybu-
nał Konstytucyjny w wyroku z dnia 23 października 2006 r., SK 42/04 (OTK-A 2006 nr
9, poz. 125), w którym orzekł, że art. 8 k.p. jest zgodny z art. 2 Konstytucji oraz nie
jest niezgodny z art. 32 ust. 1 w związku z art. 45 ust. 1 Konstytucji (por. też postano-
wienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 26 października 2005 r., SK 11/03, OTK-A
2005 nr 9, poz. 110, w którym stwierdzono, że art. 5 k.c. (art. 8 k.p.) nie upoważnia
sądów do prawotwórczego działania ani nie umożliwia zastępowania tą klauzulą in-
nych szczegółowych instytucji prawa cywilnego, bowiem nie ma ona charakteru nad-
rzędnego w stosunku do pozostałych przepisów prawa). W żadnym z tych orzeczeń
Trybunał Konstytucyjny nie uznał, aby niezbędnym warunkiem zgodności art. 8 k.p. i
art. 5 k.c. z Konstytucją RP było wskazanie przy ich zastosowaniu przez sąd konkret-
nej zasady współżycia społecznego, z którą sprzeczne byłoby korzystanie z prawa
podmiotowego.
Sąd Najwyższy uważa, że trafna wykładnia w omawianym zakresie została
przedstawiona w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 1974
r., III PZP 34/73 (OSNCP 1975 nr 1, poz. 4; PiP 1978 nr 7, s. 161, z glosą S.
Sołtysińskiego i Z. Ziembińskiego). Wywiedziono w nim, że do sądu należy jedynie
rozstrzygnięcie o potrzebie i sposobie zastosowania całościowo ocenionych zasad
współżycia społecznego w okolicznościach danej sprawy, a nie konkretyzacja zasto-
sowanych zasad. Rola sądu w tym zakresie jest deklarująca-wykonawcza, a nie pra-
wotwórcza, wyłącza więc tworzenie swoistego „dekalogu”, „kodyfikacji” zasad współ-
życia społecznego. Dokonywanie kontroli w zakresie prawidłowości zastosowania w
danej sprawie całościowo pojętych zasad współżycia społecznego, opiera się na
ustaleniach faktycznych, dokonanych w uzasadnieniu orzeczenia. Powinno ono od-
zwierciedlać wyjątkowe okoliczności uzasadniające korekcyjne zastosowanie zasad
11
współżycia społecznego w indywidualnie ocenianej sprawie w świetle jej całokształtu,
zarówno w aspekcie ustaleń faktycznych, jak i oceny prawnej. Niedookreśloność
zasad współżycia społecznego wynika z ich istoty i niemożności ostrego oznaczenia
ich zasięgu. Z tej też przyczyny niewykonalna jest ich systematyzacja i prowadzenie
jej nie wchodzi w zakres orzecznictwa sądowego. Celowe jest rejestrowanie sytuacji,
w których w orzecznictwie występuje korekcyjne zastosowanie zasad współżycia
społecznego - w celu dążenia, w miarę możności, do zapewnienia pewności prawa.
Dążenie do tego celu nie wymaga wszakże skonkretyzowania w formie normatywnej,
w uzasadnieniu orzeczenia sądu, zasad współżycia społecznego zastosowanych w
sprawie.
Z tej przyczyny Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą skargę nie
podziela poglądu przyjętego przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 października
1998 r., II CKN 928/97 (OSNC 1999 nr 4, poz. 75; PiP 2000 nr 3, s. 101, z glosą M.
Niedośpiała), według którego sąd nie może powołać się ogólnie na - z natury rzeczy -
nieokreślone zasady współżycia, lecz powinien konkretnie wskazać, jaka z przyjętych
w społeczeństwie zasad współżycia społecznego, w aspekcie okoliczności faktycz-
nych sprawy, zostałaby naruszona (por. także wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu
z dnia 9 listopada 2006 r., I ACa 509/06, LEX nr 298411). Zgodnie z utrwalonym
orzecznictwem (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 1964 r., I PR 159/64,
OSNCP 1965 nr 1, poz. 19 oraz powołane wyżej wyroki z dnia 20 listopada 1996 r., I
PKN 14/96; z dnia 20 lipca 2000 r., I PKN 740/99; z dnia 4 października 2000 r., I
PKN 65/00 i z dnia 3 marca 2005 r., I PK 263/04), wskazane jest podjęcie próby sfor-
mułowania zasady współżycia społecznego, z którą niezgodne jest czynienie użytku
z prawa podmiotowego (z istoty subiektywne, intuicyjne, a nie empiryczne; por. wska-
zana wyżej glosa L. Leszczyńskiego), ale nie jest konieczne jednoznaczne określe-
nie (zaewidencjonowanie, a zwłaszcza stworzenie) takiej zasady.
Z powyższych względów, Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. -
zgodnie z wnioskiem skargi - uchylił zaskarżony wyrok w całości i przekazał sprawę
Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania, w którym (wobec braku skargi
strony pozwanej) będzie obowiązywać reguła określona w art. 384 w związku z art.
39821
k.p.c. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono zgodnie z art. 108 § 2
k.p.c.
========================================