Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 182/15
POSTANOWIENIE
Dnia 17 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Irena Gromska-Szuster
w sprawie z powództwa M. S.
przeciwko Aeroklubowi w O.
o ustalenie nieważności uchwały,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 17 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od postanowienia Sądu Apelacyjnego
z dnia 2 września 2014 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i postanowienie Sądu
Okręgowego w K. z dnia 22 maja 2014 r., sygn. […] i
przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego
rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Postanowieniem z dnia 22 maja 2014 r. Sąd Okręgowy w K. odrzucił pozew
M. S. przeciwko Aeroklubowi Ostrowskiemu w O. o ustalenie nieważności uchwały
Walnego Zgromadzenia Aeroklubu o z dnia 6 kwietnia 2014 r. utrzymującej w mocy
orzeczenie Sądu Koleżeńskiego orzekającego wobec powoda upomnienie za
działanie na szkodę pozwanego Stowarzyszenia. Sąd Okręgowy wskazał, że
ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. prawo o stowarzyszeniach (tekst jedn. Dz.U. z
2001 r., Nr 79, poz.855 ze zm.) nie zawiera przepisów, z których wynikałaby
dopuszczalność wytaczania przed sądem powszechnym przez członka
stowarzyszenia powództwa o uchylenie lub stwierdzenie nieważności uchwał
organów stowarzyszenia. Wskazał, że orzecznictwo wyjątkowo dopuszcza drogę
sądową w razie kwestionowania uchwał dotyczących kwestii fundamentalnych, jaką
jest kwestia wykreślenia członka. Zaskarżona uchwała dotyczy orzeczenia Sądu
Koleżeńskiego, które miało wpływ na odwołanie powoda z funkcji członka zarządu,
powód pozostał jednak członkiem pozwanego, w tym więc stanie rzeczy ingerencja
sądu oznaczałoby zbyt szeroką kontrolę działalności stowarzyszenia przez sąd;
zgodnie z przepisami powołanej ustawy organem nadzorczym stowarzyszenia jest
starosta. Niedopuszczalność drogi sądowej prowadziła zatem do odrzucenia pozwu.
Zażalenie powoda na to postanowienie Sąd Apelacyjny oddalił
postanowieniem z dnia 2 września 2014 r., podzielając ustalenia faktyczne jak i ich
ocenę prawną. Wskazał nadto, że podniesiona w zażalenia okoliczność, iż uchwała
stanowiąca podstawę pozwu godzi w dobra osobiste powoda, nie mogła stać się
przedmiotem osądu w postępowaniu zażaleniowym z uwagi na to, że została
podniesiona w raz pierwszy w postępowaniu zażaleniowym. Przedmiotem
postępowania przed Sądem pierwszej instancji było ustalenie nieważności uchwały
i Sąd pierwszej instancji nie mógł odnieść się do ewentualnego roszczenia
o ochronę dóbr osobistych powoda, skoro powództwo w tym zakresie nie zostało
sformułowane. Powód wskazując na naruszenie dóbr osobistych rozszerzył
żądanie pozwu i tym samym zmienił żądanie na etapie postępowania
zażaleniowego, co musiało prowadzić do oddalenia zażalenia.
3
W skardze kasacyjnej od postanowienia Sądu Apelacyjnego,
powód zarzucając naruszenie art. 199 § 1 pkt 1 k.p.c. domagał się uchylenia
zaskarżonego postanowienia i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu
do ponownego rozpoznania. Skarżący podniósł, że Sąd nie uwzględnił, iż już
w pozwie wskazywał, że uchwała z 6 kwietnia 2014 r. narusza jego dobra osobiste
w postaci czci, został bowiem ukarany za czyn, którego nie popełnił oraz
w okolicznościach świadczących o swoistej odpłacie za to, że spowodował
odwołanie poprzedniego prezesa zarządu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach (t.j. Dz. U.
z 2001 r. Nr 79, poz. 855 ze zm.) nie przewiduje powództwa członka o uchylenie
lub stwierdzenie nieważności albo ustalenie nieistnienia uchwał władz
stowarzyszenia. W jej przepisach nie ma uregulowań podobnych do art. 249, 252,
422 i 425 k.s.h. lub art. 42 prawa spółdzielczego, nie ma też odesłania do
stosowania odpowiednio przepisów tych innych ustaw, stąd też przyjmuje się,
że racjonalny ustawodawca taką możliwość wyłączył (por. uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 6 stycznia 2005 r., III CZP 75/04, OSNC z 2005 r., nr 11,
poz.188). Podstawy do zakwestionowania przez członka konkretnych uchwał
organów stowarzyszenia nie stanowi też art. 29 prawa o stowarzyszeniach,
przewiduje on bowiem szczególny tryb sprawowania nadzoru publicznoprawnego
nad działalnością stowarzyszenia. Różnorodność środków nadzorczych,
legitymacja do ich wdrażania oraz stopień możliwej ingerencji w działalność
stowarzyszenia wskazuje na odmienny charakter tego nadzoru w porównaniu do
innych korporacji prywatnoprawnych, zmierzający do zapewnienia prawidłowości
działalności stowarzyszenia z punktu widzenia ochrony interesu publicznego.
Co do zasady trafne jest więc stanowisko Sądu, że nie jest dopuszczalna droga
sądowa dla powództwa członka stowarzyszenia, kwestionującego uchwałę organu
stowarzyszenia, o ile powództwo takie miałoby za podstawę prawną wskazane
przepisy prawa o stowarzyszeniach i dodać należy, że przy takiej podstawie
prawnej droga sądowa byłaby wyłączona również wówczas gdyby uchwała
dotyczyła członkostwa skarżącego (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia
6 stycznia 2005 r., III CZP 75/04, i z dnia 3 grudnia 2003 r., III CZP 93/03, OSNC
4
2005, nr 2, poz. 23). Nie oznacza to jednak pozbawiania członka stowarzyszenia
wszelkiej ochrony, co dostrzegły Sądy obu instancji wskazując jednak, że ochrona
ta, w postaci otwarcia się drogi sądowej, przysługuje tylko przed bezzasadnym
wykluczeniem. U podstaw tego poglądu leży niebudzące już ani w nauce ani
w orzecznictwie stanowisko, że przez nabycie członkostwa w stowarzyszeniu
nawiązuje się między tymi podmiotami stosunek członkostwa mający charakter
cywilnoprawny, co prowadzi do wniosku o przysługiwaniu mu ochrony na gruncie
prawa cywilnego. Wskazać jednak należy, że skoro z nawiązanego stosunku
członkostwa wynikają dla członka tak prawa organizacyjne przewidziane w ustawie
i statucie, jak i prawa majątkowe, a wiążąc je w funkcjonalne zestawy można
stwierdzić występowanie w stosunku członkostwa praw podmiotowych
bezwzględnych i względnych, te zaś mogą być majątkowe i niemajątkowe, to nie
budzi wątpliwości, że ochronie podlega nie tylko samo członkostwo (jego utrata),
ale i wynikające ze stosunku członkostwa prawa podmiotowe. Tak więc członkowi
stowarzyszenia przysługuje ochrona nie tylko przed bezpodstawnym
wykluczeniem z organizacji ale i ochrona innych jego praw wynikających
ze stosunku prawnego członkostwa (dotyczących członkostwa). Ochronę tę
członek stowarzyszenia może zrealizować na zasadach ogólnych tj. na
podstawie art. 189 k.p.c. (por. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 20 października 2015 r. III CZP 27/15, OSNC z 2016 r., nr 3,
poz.31). Zgodnie z tym przepisem, ten kto ma w tym interes prawny, może żądać
ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa.
Tak więc, jeżeli uchwała organu stowarzyszenia ingeruje w prawa podmiotowe
członka, powództwo mające podstawę w art. 189 k.p.c. jest dopuszczalne.
Powód w pozwie domagał się ustalenia nieważności uchwały Walnego
Zgromadzenia pozwanego z dnia 6 kwietnia 2014 r. W uzasadnieniu pozwu
wskazywał m.in., że uchwała narusza jego dobra osobiste i powoływał się na
dopuszczalność powództwa z art. 189 k.p.c. dla ochrony naruszonych dóbr.
Ta forma ochrony dóbr osobistych nie nasuwa wątpliwości (por. uzasadnienie
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 sierpnia 1974 r. I CR 1974 r., OSP
1977/10/161, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 1991 r. III CRN
28/91, a także uchwałę z dnia 22 września 1995 r. III CZP 118/95, OSNC z 1996,
5
nr 1, poz. 7). Nie budziła też w orzecznictwie wątpliwości dopuszczalność drogi
sądowej dla zrealizowania przez członka stowarzyszenia ochrony dóbr osobistych
naruszonych przez tę organizację w toku jej działalności (por. uzasadnienie
uchwały III CZP 75/04), co wiąże się z oparciem tej ochrony na konstrukcji
prawa podmiotowego, niemajątkowego, o charakterze bezwzględnym.
Oznacza to powszechny, obciążający wszystkie inne podmioty obowiązek
nieingerencji w określoną sferę podmiotu uprawnionego, niewkraczania w sferę
jego uprawnień. Bezwzględny charakter prawa osobistego oznacza, że potencjalne
roszczenia ochronne kierowane są przeciwko każdemu, kto bezprawnie narusza
chronione prawo. Z chwilą, gdy taki ogólny zakaz zostanie pogwałcony, między
osobą naruszającą zakaz a osobą uprawnioną nawiązuje się stosunek prawny,
w ramach którego uprawniony może wystąpić z odpowiednimi roszczeniami.
Osobą naruszającą zakaz, a więc sprawcą, może być osoba prawna, nie
wyłączając stowarzyszenia.
W odniesieniu do sposobu – w ramach powództwa o ustalenie –
oczekiwanej przez powoda ochrony, przypomnieć można stanowisko Sądu
Najwyższego wypowiedziane w uzasadnieniu powołanego wyżej wyroku z dnia
30 sierpnia 1974 r., a także w wyroku z dnia 13 listopada 2014 r. V CSK 29/14
(OSP 2016/3/28), że jeżeli dla pokrzywdzonego samo ustalenie bezprawności
zachowania pozwanego stanowiłoby wystarczającą satysfakcję, wyrok może
ograniczać się do ustalenia naruszenie dobra osobistego. W okolicznościach
sprawy, według twierdzeń powoda, do naruszenia dóbr osobistych doszło przez
wydanie uchwały (a więc uchwały bezprawnej), stąd też powód w pozwie domagał
się ustalenia jej nieważności. Decyzja co do sposobu ochrony, a więc nie tylko
w zakresie wyboru rodzaju powództwa ale i w ramach tego powództwa określenie
konkretnego środka ochrony, niewątpliwie należy do podmiotu, którego dobra
zostały naruszone. Jeżeli ustalenie nieważności uchwały z podanej przyczyny jest
dla powoda środkiem właściwym, a nie budzi w wątpliwości, że uchwała wpływa na
treść stosunku prawnego łączącego go z pozwanym, powództwo o uchylenie
bezprawnej uchwały jako środek ochrony dóbr osobistych nie jest, co do zasady,
wykluczone.
6
Stanowisko Sądu, że w odniesieniu do żądania powoda droga sądowa jest
niedopuszczalna jest zatem nietrafne.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. oraz na podstawie art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c. orzekł jak
w sentencji.
jw
eb