Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 117/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 marca 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Z. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o emeryturę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 22 marca 2016 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 listopada 2014 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Wyrokiem z dnia 25 listopada 2014 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację Z. S.
od wyroku Sądu Okręgowego w K. z dnia 28 stycznia 2014 r., którym oddalono
odwołanie wnioskodawcy od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 21
2
marca 2013 r. odmawiającej przyznania emerytury z tytułu pracy w szczególnych
warunkach.
W sprawie ustalono, że decyzją z dnia 28 lutego 2008 r. organ rentowy
odmówił wnioskodawcy (ur. 22 grudnia 1952 r.) przyznania emerytury w obniżonym
wieku z uwagi na niewykazanie 10-letniego okresu pracy w warunkach
szczególnych, ujętej w wykazie B stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników
zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze z dnia 7
lutego 1983 r. (Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.; dalej jako rozporządzenie). Odwołanie
wnioskodawcy od powyższej decyzji zostało oddalone wyrokiem Sądu Okręgowego
w R. z dnia 8 września 2008 r., a Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 20 listopada
2008 r. oddalił apelację wnioskodawcy. Po ukończeniu 60 lat wnioskodawca
wystąpił z wnioskiem o przyznanie emerytury z tytułu pracy w warunkach
szczególnych, wymienionej w wykazie A stanowiącym załącznik do rozporządzenia.
Organ rentowy uznał za udowodniony staż pracy wnioskodawcy w wymiarze 26 lat i
25 dni okresów składkowych i nieskładkowych, jednak przyjął, że nie legitymuje się
on wymaganym okresem wykonywania pracy w szczególnych warunkach. W
okresach od 22 sierpnia 1975 r. do 22 września 1977 r. oraz od 31 października
1980 r. do 31 grudnia 1998 r. wnioskodawca zatrudniony był w Zakładach Wyrobów
Azbestowo-Cementowych w W., kolejno jako mistrz wydziału produkcji płyt
azbestowo-cementowych, ślusarz warsztatowy, mistrz wydziału transportu i
spedycji, zastępca kierownika wydziału transportu i spedycji, kierownik wydziału
transportu i spedycji. W dziale V zarządzenia Ministra Budownictwa i Przemysłu
Materiałów Budowlanych z dnia 1 sierpnia 1983 r. w sprawie stanowisk pracy, na
których wykonywane są prace w szczególnych warunkach uprawniające do
wcześniejszego przejścia na emeryturę, wymienione zostały wszystkie stanowiska
robotnicze i nierobotnicze w zakładach przetwarzających azbest, w tym praca w
Zakładach Wyrobów Azbestowo-Cementowych.
W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Apelacyjny - podzielając w tym
zakresie ocenę prawną Sądu pierwszej instancji - uznał, że wnioskodawca nie
spełnia warunków do przyznania emerytury przewidzianej w art. 184 w związku z
art. 32 ust. 1 i 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
3
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 748 ze
zm.; dalej jako ustawa emerytalna) i § 4 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia, gdyż nie
legitymuje się 15-letnim okresem pracy w warunkach szczególnych. Za taką można
bowiem uznać jedynie pracę wnioskodawcy w okresie od 22 sierpnia 1975 r. do 22
września 1977 r. na stanowisku mistrza wydziału produkcji płyt
azbestowo-cementowych oraz od 31 października 1980 r. do 31 sierpnia 1991 r. na
stanowisku mistrza wydziału transportu i spedycji, podlegającą zakwalifikowaniu do
wykazu A, dział VII, poz. 9 („prace wykonywane w zakładach przetwarzających
azbest”).
W ocenie Sądu odwoławczego, za pracę w szczególnych warunkach nie
może być uznana praca wnioskodawcy w okresach od 1 września 1991 r. na
stanowisku dyspozytora, od 1 maja 1992 r. na stanowisku zastępcy kierownika
wydziału transportu i spedycji oraz od 1 października 1995 r. do 31 grudnia 1998 r.
na stanowisku kierownika wydziału transportu i spedycji, gdyż wykonywane
czynności nie wiązały się z narażeniem na oddziaływanie azbestu stale i w pełnym
wymiarze czasu pracy. Wnioskodawca nie wykonywał bowiem żadnych czynności
związanych z przetwarzaniem azbestu ani takich czynności nie nadzorował.
Zdaniem Sądu drugiej instancji, dla dokonania takiej oceny nie ma znaczenia fakt
zatrudnienia wnioskodawcy w spornych okresach w Zakładach Wyrobów
Azbestowo-Cementowych. Podstawowym warunkiem zakwalifikowania danej pracy
jako pracy w warunkach szczególnych jest bowiem wymaganie wynikające z § 2
ust. 1 rozporządzenia, a więc jej wykonywanie stale i w pełnym wymiarze czasu
pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy. Z rozważań zawartych w
uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 sierpnia 2013 r., III UK 122/12
(OSNP 2014 nr 5, poz. 57) wynika, że poza pracami wykonywanymi „bezpośrednio
przy przetwórstwie azbestu” (wykaz B, dział IV, poz. 1 rozporządzenia) możliwe jest
wyodrębnienie całego szeregu prac, w których dany pracownik może mieć kontakt
z azbestem. Nie można zatem przyjąć, że czynności wykonywane przez
wnioskodawcę w spornych okresach odpowiadają „pracom wykonywanym w
zakładach przetwarzających azbest” w rozumieniu wykazu A, dział VII, poz. 9
rozporządzenia, czyli pracom, które ustawodawca uznał za stanowiące podstawę
4
do ubiegania się o przyznanie wcześniejszej emerytury z uwagi na szkodliwe
oddziaływanie azbestu w procesie jego przetwarzania.
W skardze kasacyjnej wnioskodawca zarzucił naruszenia prawa
materialnego, tj. § 4 ust. 1 rozporządzenia w związku z postanowieniami działu VII,
poz. 9 wykazu A załącznika do tego rozporządzenia, przez błędną wykładnię
polegającą na przyjęciu, że praca wnioskodawcy, wykonującego pracę w zakładzie
przetwarzającym azbest stale i w pełnym wymiarze czasu pracy, nie odpowiada
rodzajowo pracy w warunkach szczególnych, co skutkuje odmową prawa do
emerytury w obniżonym wieku emerytalnym, podczas gdy wnioskodawca spełnia
wszystkie przesłanki do nabycia wcześniejszej emerytury, a obowiązujące przepisy
nie uzasadniają przyjęcia w tym przypadku dodatkowych kryteriów w postaci
określenia rodzaju pracy w zakładach przetwarzających azbest.
Wskazując na powyższy zarzut skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji w całości i
orzeczenie co do istoty sprawy poprzez przyznanie mu prawa do emerytury od dnia
22 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona.
Zawarty w przepisach przejściowych ustawy emerytalnej art. 184 dotyczy
tych ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy w dniu wejścia
ustawy w życie (1 stycznia 1999 r.) osiągnęli: 1) okres zatrudnienia w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze wymaganym w przepisach
dotychczasowych do nabycia prawa do emerytury w wieku niższym niż 60 lat - dla
kobiet i 65 lat - dla mężczyzn oraz 2) okres składkowy i nieskładkowy, o którym
mowa w art. 27 (co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn).
Takim ubezpieczonym emerytura przysługuje po osiągnięciu wieku przewidzianego
w art. 32 ustawy. „Przepisami dotychczasowymi”, o których mowa w odesłaniu, jest
- między innymi - § 2 ust. 1 rozporządzenia, stanowiący, że okresami pracy
uzasadniającymi prawo do świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu
są okresy, w których praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym
5
charakterze jest wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
obowiązującym na danym stanowisku pracy w warunkach wyszczególnionych w
wykazach A i B stanowiących załącznik do rozporządzenia (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 13 lutego 2002 r., III ZP 30/01, OSNP 2002 nr 10, poz. 243).
Treść wykazów stanowi odniesienie dla ustalenia wykonywania pracy w
szczególnych warunkach dla podmiotów uprawnionych, o których mowa w art. 32
ust. 1 (i odpowiednio art. 184 ustawy), tj. pracowników zatrudnionych przy pracach
o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub
wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na
bezpieczeństwo własne lub otoczenia (art. 32 ust. 2 ustawy emerytalnej). Tak samo
zakres podmiotowy określał obowiązujący przed dniem 1 stycznia 1999 r. przepis
art. 53 ust. 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).
Stosownie do § 4 ust. 1 rozporządzenia, pracownik, który wykonywał prace
w szczególnych warunkach, wymienione w wykazie A, nabywa prawo do
emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki: osiągnął wiek emerytalny
wynoszący 55 lat dla kobiet i 60 lat dla mężczyzn (pkt 1) oraz ma wymagany okres
zatrudnienia, w tym co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach (pkt 3).
W stanowiącym załącznik do rozporządzenia wykazie A, dział VII, poz. 9 jako prace
w szczególnych warunkach, których wykonywanie uprawnia do niższego wieku
emerytalnego, wymienione zostały „prace wykonywane w zakładach
przetwarzających azbest”. Z kolei w myśl § 8 ust. 1 rozporządzenia, pracownik,
który wykonywał prace w szczególnych warunkach, wymienione w dziale IV wykazu
B, nabywa prawo do emerytury, jeżeli spełnia łącznie następujące warunki:
osiągnął wiek emerytalny wynoszący 50 lat dla kobiet i 55 lat dla mężczyzn (pkt 1)
oraz ma wymagany okres zatrudnienia, w tym co najmniej 10 lat wykonywał prace
wymienione w dziale IV wykazu B. Pod poz. 1 tego działu wymienione zostały
„prace wykonywane bezpośrednio przy przetwórstwie azbestu”.
Z powołanych przepisów jasno wynika, że różnicują one sytuację prawną
pracowników, którzy pracowali bezpośrednio przy przetwórstwie azbestu oraz
pracowników, którzy mieli pośredni kontakt z azbestem, dając tym pierwszym
możliwość przejścia na emeryturę po ukończeniu 55 roku życia (w przypadku
6
mężczyzn) przy założeniu, że w warunkach szczególnych przepracowali co
najmniej 10 lat (§ 8 ust. 1 rozporządzenia), a tym drugim - po ukończeniu 60 roku
życia (w przypadku mężczyzn), pod warunkiem wykazania co najmniej 15 lat pracy
w warunkach szczególnych (§ 4 ust. 1 rozporządzenia). Inaczej rzecz ujmując, o ile
w pierwszym przypadku dla nabycia prawa do emerytury wymagane jest
legitymowanie się 10-letnim okresem pracy wykonywanej bezpośrednio przy
przetwórstwie azbestu (wykaz B, dział IV, poz. 1), to w drugim - konieczne jest
posiadanie 15-letniego okresu wykonywania pracy w zakładach przetwarzających
azbest. Oznacza to, że prawodawca uznał samo wykonywanie pracy (przebywanie)
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w środowisku, w którym dokonywany jest
negatywnie oddziałujący na organizm człowieka proces przetwarzania azbestu, za
pracę o stopniu szkodliwości i uciążliwości tak znacznym, że powodującym szybszą
niż w przypadku ogółu ubezpieczonych, utratę zdolności do zarobkowania i w
rezultacie uprawniającą do ubiegania się o emeryturę w wieku niższym od
powszechnego. Znajduje to również potwierdzenie w brzmieniu wykazu A, dział V,
poz. 9 zarządzenia nr 9 Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów
Budowlanych z dnia 1 sierpnia 1983 r. w sprawie wykazu stanowisk pracy w
zakładach pracy nadzorowanych przez Ministra Budownictwa i Przemysłu
Materiałów Budowlanych, na których są wykonywane prace w szczególnych
warunkach uprawniające do wcześniejszego przejścia na emeryturę (Dz.Urz.
Ministra Budownictwa Nr 3, poz. 6), w którym wymienione zostały wszystkie
stanowiska robotnicze i nierobotnicze w zakładach przetwarzających azbest, w tym
praca w Zakładach Wyrobów Azbestowo-Cementowych. Sąd drugiej instancji
okoliczności tej nie przypisał żadnego znaczenia, tymczasem, aczkolwiek na skutek
upadku kompetencji do tworzenia wykazów resortowych, w aktualnym stanie
prawnym wykazy resortowe mają wyłącznie charakter informacyjny, techniczno-
porządkujący, uściślający, to jako takie mogą mieć znaczenie w sferze dowodowej
dla identyfikacji stanowiska pracy jako stanowiska pracy w szczególnych
warunkach (por. np. wyroki z dnia 25 lutego 2010 r., II UK 218/09, LEX nr 590247
oraz z dnia 16 listopada 2010 r., I UK 124/10, LEX nr 707404).
Wbrew ocenie Sądu drugiej instancji, nic innego nie wynika z uzasadnienia
wyroku Sądu Najwyższego z dnia 14 sierpnia 2013 r., III UK 122/12. Stwierdzono w
7
nim, że w wykazie B ujęte zostały jedynie prace wykonywane bezpośrednio przy
przetwórstwie azbestu, a nie jakiekolwiek inne prace wykonywane w tym samym
zakładzie pracy przetwarzającym azbest, gdyż te zostały ujęte w wykazie A.
Zbieżne stanowisko zajął wcześniej Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 grudnia
2010 r., II UK 140/10 (LEX nr 786382).
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji wyroku na podstawie
art. 39815
§ 1 i odpowiednio stosowanego art. 108 § 2 k.p.c.
kc