Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 stycznia 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie V Wydział Cywilny w składzie następującym:

Przewodniczący: Sędzia SA Bogdan Świerczakowski

Protokolant: Dorota Olszewska

po rozpoznaniu w dniu 19 stycznia 2022 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa M. K.

przeciwko J. S. (1) i Syndykowi (...) z siedzibą w W.

o ustalenie

na skutek apelacji powódki

od wyroku Sądu Okręgowego Warszawa-Praga z dnia 18 sierpnia 2021 r., sygn. akt II C 991/19

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu Warszawa-Praga w Warszawie, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania apelacyjnego.

Bogdan Świerczakowski

Sygn, akt V ACa 723/21

UZASADNIENIE

M. B. (obecnie B.-K.) wniosła pozew przeciwko J. S. (1) i Syndykowi (...) z siedzibą w W. o ustalenie, że pomiędzy pozwanymi nie istnieje stosunek prawny wynikający z umowy pożyczki nr (...), zwartej w dniu 5 lutego 2013 r.

Wyrokiem wydanym na posiedzeniu niejawnym w dniu 18 sierpnia 2021 r. Sąd Okręgowy Warszawa-Praga w Warszawie oddalił powództwo (pkt 1), zasądził od powódki na rzecz Syndyka (...) z siedzibą w W. kwotę 5.000 (pkt 2), odstąpił od obciążania powódki kosztami procesu w pozostałym zakresie (pkt 3) i przyznał adwokat M. S. (1) zwrot kosztów nieopłaconej pomocy prawnej z urzędu udzielonej pozwanej J. S. (1) (pkt 4).

Podstawa faktyczna wyroku jest następująca.

W dniu 13 lutego 2013 r. J. S. (1) złożyła w S. (...) wniosek o udzielenie pożyczki na kwotę 1.800.000 zł na okres 116 miesięcy, to znaczy: od dnia wypłaty pożyczki do dnia 13 lutego 2023 r. W załączonym do wniosku Kwestionariuszu Wywiadu Pożyczkowego wskazano, że celem wzięcia przedmiotowej pożyczki przez J. S. (1) jest zakup nieruchomości.

W dniu 15 lutego 2013 r. J. S. (1) zawarła ze S. (...) umowę pożyczki zabezpieczonej hipoteką nr (...). W umowie określono, że pożyczka przeznaczona jest na cel mieszkaniowy. Całkowita kwota pożyczki wynosiła 1.800.000 zł, a jej wypłata miała nastąpić przelewem na rachunek bankowy nr (...). W § 9 ust. 1 umowy wskazano, że zabezpieczeniem spłaty pożyczki jest wpis hipoteki na nieruchomości gruntowej zabudowanej, położonej przy ulicy (...) w W., oznaczonej jako działka ewidencyjna nr (...), o powierzchni 0,1550 ha, dla której Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa w Warszawie XV Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą (...), na rzecz S. (...), do kwoty 2.700.000 zł. W imieniu S. (...) umowę pożyczki zabezpieczonej hipoteką numer (...) zawarły J. P. i K. C..

Właścicielką opisanej nieruchomości jest M. B., która nabyła ją w dniu 21 września 2010 r. na podstawie umowy darowizny.

W dniu 18 lutego 2013 r. M. B., jako sprzedająca i J. S. (1), jako kupująca, zawarły przed A. S., notariuszem w W., za numerem Repertorium (...), umowę przedwstępną sprzedaży ww. nieruchomości. Cena została ustalona na kwotę 2.500.000 zł, a termin zawarcia umowy przyrzeczonej na dzień 18 lutego 2014 r. Strony umowy skojarzył P. S..

Tego samego dnia, jeszcze przed zawarciem umowy przedwstępnej sprzedaży nieruchomości, M. B. ustanowiła na przedmiotowej nieruchomości hipotekę do kwoty 2.700.000 zł na rzecz S. (...). Hipoteka została ustanowiona tytułem zabezpieczenia spłaty pożyczki nr (...) z dnia 15 lutego 2013 roku, zawartej przez J. S. (1) ze S. (...) w celu nabycia nieruchomości objętej umową przedwstępną.

Przed upływem terminu do zawarcia umowy przyrzeczonej J. S. (1) poinformowała powódkę, że chce odstąpić od umowy przedwstępnej. Chęć nabycia nieruchomości wyraził natomiast P. S..

W dniu 28 marca 2014 r. M. B. i J. S. (1) stawiły się przed notariuszem A. S. i oświadczyły, że rozwiązują umowę przedwstępną sprzedaży nieruchomości z dnia 18 lutego 2013 r. oraz, że zgodnie postanawiają, że z tytułu rozwiązania umowy oraz w związku ze zwrotem przez sprzedającego kupującemu wpłaconej na poczet ceny kwoty 780.000 zł, zrzekają się względem siebie wszelkich roszczeń. Nie został przy tym złożony wniosek o wykreślenie hipoteki ustanowionej na nieruchomości powódki na zabezpieczenie spłaty pożyczki udzielonej J. S. (1).

W tym samym dniu, przed tym samym notariuszem, została zawarta umowa przedwstępna sprzedaży nieruchomości pomiędzy M. B. a P. S..

Prokuratura Okręgowa w Gorzowie Wielkopolskim prowadzi obecnie postępowanie przygotowawcze w sprawie wyłudzeń pożyczek od S. (...), sygn. akt VI Ds. 22/13. Jedną z osób podejrzanych jest J. P., która podpisała w imieniu S. (...) umowę pożyczki zabezpieczonej hipoteką numer (...).

Postępowanie przygotowawcze w sprawie wyłudzeń pożyczek od S. (...) prowadzi też Prokuratura Okręgowa w Białymstoku, sygn. akt PO II Ds. 14.2016. Przedmiotem śledztwa są m.in. okoliczności związane z udzieleniem pożyczki nr (...), zabezpieczonej hipoteką ustanowioną na nieruchomości M. B.. W toku śledztwa przedstawiono zarzuty J. S. (1).

Przed tutejszym Sądem, pod sygn. akt II C 333/18, toczy się sprawa z powództwa Syndyka (...) z siedzibą w W. przeciwko M. B. o zapłatę. Syndyk domaga się zasądzenia od M. B., na jego rzecz, kwoty 2.432.279,57 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od kwoty 1.788.139,41 zł od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty, z zastrzeżeniem pozwanej prawa do powoływania się w toku egzekucji na ograniczenie odpowiedzialności do nieruchomości położonej w W. przy ulicy (...), dla której Sąd Rejonowy dla Warszawy-Mokotowa w Warszawie prowadzi księgę wieczystą o numerze (...). W uzasadnieniu pozwu wskazano, że przedmiotem żądania jest realizacja hipoteki umownej, ustanowionej przez pozwaną jako zabezpieczenie roszczeń (...) z tytułu pożyczki udzielonej J. S. (1) na podstawie umowy nr (...) z dnia 15 lutego 2013 roku. W odpowiedzi na pozew powódka podniosła zarzut nieważności umowy pożyczki.

W ramach oceny dowodów Sąd wyjaśnił, że oddalił wnioski powódki o przesłuchanie świadków M. M. i A. P. oraz o przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron. Powyższe dowody zmierzały do wykazania nieważności umowy pożyczki zwartej w dniu 5 lutego 2013 r. pomiędzy pozwanymi a w konsekwencji do wykazania, że nie istnieje pomiędzy nimi stosunek prawny wynikający z tej umowy. Zdaniem Sądu Okręgowego przeprowadzenie tych dowodów nie przyczyniłyby się do rozstrzygnięcia sprawy, a to wobec przyjęcia przez Sąd, że powódka nie ma interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie w rozumieniu art. 189 k.p.c., co stanowiło wystarczającą przesłankę do oddalenia powództwa.

Na wstępie rozważań prawnych Sąd I instancji wyjaśnił podstawę wyrokowania na posiedzeniu niejawnym (art. art. 148 ¹ § 1 k.p.c. w zw. z art. 15zss1 pkt 3 i art. 15zss2 ustawy z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych). Sąd zauważył przy tym, że skoro powódka nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia, to zbędnym było prowadzenie dalszego postępowania dowodowego, a w szczególności przeprowadzenie wnioskowanych przez powódkę dowodów z przesłuchania świadków i stron na okoliczność nieważności umowy. Za rozpoznaniem sprawy na posiedzeniu niejawnym przemawiała dodatkowo aktualna sytuacja epidemiologiczna.

Zdaniem Sądu Okręgowego powódka nie wykazała interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieistnienia pomiędzy pozwanymi stosunku prawnego wynikającego z umowy pożyczki nr (...). O braku interesu prawnego w wytoczeniu tego powództwa przesądza przede wszystkim możliwość wystąpienia przez powódkę z dalej idącymi roszczeniami: o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, w trybie art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz o zapłatę odszkodowania, jak również możliwość podjęcia przez powódkę obrony w toku zainicjowanego przez pozwanego procesu o zapłatę, prowadzonego pod sygn. akt II C 333/18.

Interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. występuje wtedy, gdy sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego, zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości, a jednocześnie interes ten nie podlega ochronie w drodze innego środków. Brak interesu prawnego w rozumieniu powyższego przepisu ma miejsce wówczas, gdy stan niepewności prawnej może być usunięty w drodze dalej idącego powództwa o świadczenie (ewentualnie innego powództwa, np. o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym) bądź w drodze podjęcia obrony w toku już wytoczonej przez pozwanego w procesie o ustalenie odrębnej sprawy o świadczenie. Ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa następuje wtedy przesłankowo.

Powództwa z art. 10 u.k.w.h. i art. 189 k.p.c. realizują odrębne kategorie roszczeń procesowych i stanowią dwa niezależne środki ochrony prawnej, oparte na odmiennych przesłankach i zmierzające do osiągnięcia odmiennego celu. Żądanie uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym ma węższy zakres przedmiotowy niż powództwo z art. 189 k.p.c., które służy udzieleniu ochrony również w zakresie innych skutków prawnych, w szczególności w zakresie stwierdzenia nieważności umowy ex tunc, bezpodstawnego wzbogacenia, czy powstania odpowiedzialności cywilnoprawnej. Przyjąć zatem należy, że istnieją podstawy do dochodzenia roszczenia typu rzeczowego z art. 10 ust. 1 u.k.w.h., jeżeli w drodze powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej powód zaspokoi w całości swój interes. Jeśli jednak zachodzi potrzeba udzielenia mu szerszej ochrony, wykraczającej poza ustrojową funkcję ksiąg wieczystych, w szczególności domaga się stwierdzenia nieważności umowy, której skutki wykraczają poza sferę prawnorzeczową, lecz dotyczą także odpowiedzialności na płaszczyźnie prawa zobowiązań, to dopuszczalne jest wytoczenie powództwa na podstawie art. 189 k.p.c. o ustalenie nieważności umowy (por. wyrok SN z 14 lipca 2017 r., II CSK 745/16, OSNC 2018, nr 4, poz. 43). Generalnie nie sposób wykluczyć, że powód dysponuje interesem prawnym szerszym, niż ten, który wyczerpuje się w trybie postępowania przewidzianego w art. 10 u.k.w.h. Nie zmienia to wszakże faktu, że rolą powoda jest przekonać sąd, że interes prawny szerszy, niż wyczerpujący się w dalej idącym roszczeniu posiada i to jest warunek dla uzyskania żądanego rozstrzygnięcia. W niniejszej sprawie ten warunek nie został spełniony.

Podstawowym celem wytoczenia powództwa w niniejszej spawie, determinującym interes prawny powódki, była ochrona powódki przed skutkami odpowiedzialności rzeczowej wynikłej z hipoteki, ustanowionej przez powódkę w dniu 18 lutego 2013 r., bezpośrednio przed podpisaniem umowy przedwstępnej sprzedaży nieruchomości i w związku z tą umową. Niewątpliwie oświadczenie o ustanowieniu hipoteki złożone przez powódkę było ważne, a dokonany na jego podstawie wpis do księgi wieczystej prawidłowy. Właściwym do oceny, czy causa tego wpisu odpadła z chwilą zakończenia umowy przedwstępnej jest sąd ksiąg wieczystych i dlatego najdalej idącym roszczeniem w sprawie jest powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Powództwo wytoczone na podstawie art. 10 u.k.w.h. ma na celu ujawnienie właściwego stanu prawnego nieruchomości. To, czy umowa zawarta pomiędzy (...) a J. S. (1) była ważna dla skuteczności tego wpisu staje się okolicznością irrelewantną, decydujące znaczenie ma bowiem causa hipoteki, a nie przedmiot zabezpieczenia.

W ocenie Sądu I instancji powódka nie wykazała interesu prawnego innego niż ten, którego ostateczne załatwienie mogłoby nastąpić w dwóch kategoriach postępowań, w których ów prejudykat z art. 189 k.p.c. jest zbędny, to jest w sprawach o uzgodnienie księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art. 10 u.k.w.h.) lub o zapłatę (o odszkodowanie z art. 415 k.c. lub art. 471 k.c., o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia z art. 409 i nast. k.c.). Niecelowym, sprzecznym z istotą instytucji powództwa o ustalenie i nieekonomicznym jest prowadzenie sprawy z art. 189 k.p.c. zamiast z art. 10 u.k.w.h. tylko ze względu na plan wytoczenia powództwa o zapłatę jako dalej idącego, w którym taki prejudykat jest zbędny. Uzyskania orzeczenie o ustalenie nie jest również konieczne na potrzeby toczącego się przed tut. Sądem postępowania o zapłatę, wytoczonego przez Syndyka (...) z siedzibą w W.. Powódka może bronić się przed roszczeniem Syndyka, podnosząc zarzut nieważności czynności prawnej (co zresztą uczyniła).

Powódka powołała się na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 2011 r., II CSK 665/10, w którym wskazano, że wyrok sądu stwierdzający nieważność umowy, na podstawie której ujawniono w księdze wieczystej prawo własności nieruchomości jest orzeczeniem wykazującym niezgodność, o której mowa w art. 31 ust. 2 u.k.w.h. może stanowić podstawę wpisu potrzebnego do usunięcia niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości, jeżeli w chwili rozpoznawania wniosku o wpis (wykreślenie dotychczasowego wpisu) rzeczywisty stan prawny nieruchomości jest zgodny ze stanem wynikającym z wpisu dokonanego przed zawarciem tej umowy. Orzeczenie to nie odnosi się do zagadnienia interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie, ani zasadności takiego roszczenia. Wskazuje jedynie na fakt, że sąd ksiąg wieczystych nie może zignorować postanowienia o ustaleniu prawa podlegającego wpisowi. Podzielenie tego poglądu nie zmienia faktu, że co do zasady właściwym roszczeniem dla ustalenia tego, czy hipoteka została ważnie wpisana i czy ma wpis hipoteki ma przyczynę jest uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, a nie sprawa o ustalenie. Jedynie w przypadku, gdy powód dysponuje interesem prawnym szerszym, niż ten, który wyczerpuje się w trybie postępowania przewidzianego w art. 10 u.k.w.h., dopuszczalne jest wytoczenie powództwa na podstawie art. 189 k.p.c. Jak już wskazano, w niniejszej sprawie istnienie takiego interesu po stronie powódki nie zostało wykazane. Dlatego Sąd oddalił powództwo.

Powódka wniosła apelację. Zarzuciła:

1. obrazę art. 189 k.p.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na uznaniu, że powódka nie ma interesu prawnego, podczas gdy interes prawny powódki w wytoczeniu przedmiotowego powództwa jest oczywisty i wynika przede wszystkim z faktu, że brak jest jakiegokolwiek dalej idącego postępowania, które zapewniałoby jej ochronę prawną. Ustalenie zgodnie z żądaniem zawartym w pozwie pozwoli na oddalenie powództwa w sprawie o zapłatę (sprawa zawisła w Sądzie Okręgowym Warszawa-Praga w Warszawie pod sygnaturą IIC 333/18), umożliwi wykreślenie wpisu hipoteki, wpisanej na rzecz S. (...) w W. z księgi wieczystej Kw (...), ale również przesądzi dwie podstawowe przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej J. S. (1) względem Powódki - winę oraz adekwatny związek przyczynowo skutkowy. Za całkowicie nieekonomiczne i pozbawione jakiegokolwiek sensu należałoby uznać konieczność przeprowadzenia tego samego postępowania dowodowego w trzech różnych sprawach, co hipotetycznie mogłoby doprowadzić wręcz do rozbieżnych ustaleń przy tożsamym stanie faktycznym, co jest sytuacją dalece niepożądaną;

2. obrazę art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 368 § l ¹ k.p.c. poprzez brak ustalenia, że:

a) S. (...) w W. udzieliła J. S. (1) pożyczki na podstawie przedmiotowej umowy z dnia 13 lutego 2013 r., pomimo tego, że wcześniej udzieliła jej pożyczki w dniu 28 lutego 2011 r. (umowa pożyczki numer (...)), na kwotę 1.900.000 zł, której to pożyczki J. S. (1) nie spłacała, a następnie 30 października 2012 r. zawarty został aneks, zgodnie z którym termin spłaty pożyczki został wydłużony z dnia 23 stycznia 2016 r. do dnia 31 stycznia 2021 r., co było rzekomo podyktowane „koniecznością poprawy płynności finansowej”, podczas gdy już z załączonych do pozwu dokumentów w postaci w szczególności umowy pożyczki zabezpieczonej na cele mieszkaniowe numer (...) z dnia 28 lutego 2011 r., aneksu nr (...) z dnia 30 października 2012 r. oraz prośby do zarządu (...) w W. z dnia 30 października 2012 r. jasno wynika, że (...) oraz J. S. (2) byli wcześniej związani umową pożyczki z dnia 28 lutego 2011 r. i że (...) był świadom braku środków i spłat po stronie J. S. (2),

b) J. S. (1) nie dość że przekazała innym osobom całe środki pochodzące z kredytu, to na dodatek nie zwróciła na rzecz (...) faktycznie żadnej kwoty, co jasno wynika z jej wyjaśnień złożonych do akt sprawy, a nawet gdyby przyjąć, że dokonała rzeczywistego zwrotu kwoty 45.400 zł (przy czym zgodnie z jej wyjaśnieniami zwrot miał charakter rzekomy, albowiem J. S. (1) miała się wyłącznie podpisać), to kwota ta stanowi jedynie 0,012% kwoty, która miała zostać spłacona,

c) (...) w W. nie zbadała w żaden sposób możliwości zarobkowych J. S. (1) ani przy zawieraniu umowy z dnia 28 lutego 2011 r., ani przy zawieraniu umowy z dnia 13 lutego 2013 r., podczas gdy prima facie całkowicie niewiarygodne i sprzeczne z doświadczeniem życiowym jest udzielenie pożyczek na kwotę kilku milionów wyłącznie na podstawie zawartych miesiąc przed zawarciem umów pożyczek - umów powołania i umowy zlecenia na kwoty ponad 70.000 zł miesięcznie,

d) (...) w W. skorzystała z całkowicie błędnego i zawyżonego operatu szacunkowego wartości nieruchomości przy ulicy (...), sporządzonego w dniu 8 grudnia 2012 r. przez rzeczoznawcę majątkowego K. M., zgodnie z którym wartość przedmiotowej nieruchomości to 6.802.600 zł, podczas gdy fakt ten został w sposób oczywisty udowodniony poprzez złożenie do akt dwóch operatów szacunkowych, zgodnie z którymi wartość to 3.431.000 zł i 2 922 000 zł,

e) (...) w W. oraz J. S. (1) zawarli potajemne porozumienie, czemu w sposób jednoznaczny dowodzi fakt, że operat nieruchomości przy ul. (...) w W., dla (...) został sporządzony w dniu 8 grudnia 2012 r., to jest ponad dwa miesiące przed złożeniem przez J. S. (1) wniosku o udzielenie przedmiotowej pożyczki (13 luty 2013 roku);

3. obrazę art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 368 § l ¹ k.p.c. poprzez błędne ustalenie faktu, że w imieniu (...) w W. umowę pożyczki zabezpieczonej hipoteką numer (...) zawarły J. P. i K. C. (strona 4 uzasadnienia wyroku), podczas gdy zgodnie z treścią wskazanej nawet w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia i załączonej do pozwu umowy pożyczki zabezpieczonej hipoteką nr (...) z dnia 15 lutego 2013 r. wprost wynika, że w imieniu (...) umowę zawarli J. P. i M. G..

Powódka wniosła o zmianę wyroku i uwzględnienie powództwa, ewentualnie uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania oraz o zasądzenie kosztów procesu za obie instancje.

Pozwani wnieśli o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja ma uzasadnione podstawy, przy czym o jej uwzględnieniu i wydaniu wyroku kasatoryjnego przesądziło odmienna niż zaprezentowana w motywach zaskarżonego rozstrzygnięcia, ocena interesu prawnego powódki w dochodzeniu przedmiotowego roszczenia.

Interes prawny należy rozumieć szeroko w sposób wynikający z treści określonych przepisów prawa przedmiotowego oraz uwzględniający ogólną sytuację prawną powoda i szeroko pojmowany dostęp do sądów w celu zapewnienia ochrony prawnej w konstytucyjnie określonym zakresie (art. 45 Konstytucji RP), ponieważ prawo do sądu jest standardem międzynarodowym w myśl ratyfikowanego przez Polskę art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167). Zastosowanie art. 189 k.p.c., nawet pomimo istnienia dalej idącego roszczenia, jest możliwe, jeżeli wyrok wydany w sprawie o dalej idąc roszczenie nie usunie niepewności w zakresie wszelkich skutków prawnych, jakie wynikają lub mogą wyniknąć w przyszłości ze stosunku prawnego, którego istnienie zostało zakwestionowane.

Wyrok potwierdzający nieistnienie stosunku prawnego, jako swoisty prejudykat ma znaczenie dla ewentualnych czynności i rozstrzygnięć wykraczających poza prawa rzeczowe do nieruchomości. Jego uzyskanie umożliwia osiągnięcie wielu celów m.in. ułatwia dochodzenie roszczeń z tytułu odpowiedzialności cywilnej stron czynności prawnej. Wobec tego o wyborze efektywnego z punktu widzenia zamierzonych celów środka ochrony prawnej decyduje wyłącznie zainteresowany, a ocena, czy i jaki użytek uczyni on z uzyskanego orzeczenia w przyszłości nie jest objęta kognicją sądu (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2014 r., III CZP 121/13)

Sąd Okręgowy wskazał zasadniczo na dwa możliwe sposoby zaspokojenia interesu prawnego powódki poza niniejszym procesem. Pierwszy z nich polegać ma na obronie przed roszczeniem o zasądzenie, wytoczonym już zresztą przez dłużnika rzeczowego. Merytoryczna obrona w tamtym, toczącym się od kilku lat postępowaniu, sygn. akt II C 333/18, jest rzeczywiście możliwa (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z 26 czerwca 2020 r., I CSK 429/18 i uchwałę Sądu Najwyższego z 8 września 2021 r., III CZP 28/21) i została przez M. S. (2) podjęta. Niemniej, nie ulega wątpliwości, że o ile nawet zapadnie wyrok oddalający powództwo o zapłatę, uwzględniający argumenty wskazujące na nieważność umowy pożyczki i zarazem brak kauzy hipoteki, to mimo takiego wyroku hipoteka pozostanie nadal wpisana w księdze wieczystej, a więc własność powódki nadal, sprzecznie z jej interesem, będzie formalnie obciążona tym ograniczonym prawem rzeczowym. Wyrok oddalający powództwo o zapłatę nie mógłby stanowić podstawy wykreślenia hipoteki, a to z racji związania sądu wieczystoksięgowego samą tylko sentencją orzeczenia (art. 365 § 1 k.p.c.).

Druga przyczyna zanegowania interesu prawnego w dochodzeniu ustalenia wyraża się w odesłaniu powódki przez Sąd Okręgowy do ochrony prawnej na podstawie art. 10 u.k.w.h. Odnośnie takiej możliwości w orzecznictwie w ostatnich latach wydaje się dominować stanowisko, które Sąd Apelacyjny podziela, iż w przypadku hipoteki, dla obalenia domniemania wynikającego z art. 3 u.k.w.h. nie jest konieczne przeprowadzenie postępowania przewidzianego w art. 10 u.k.w.h. (por. wyroki Sądu Najwyższego z 6 czerwca 2007 r., III CSK 407/06, z 4 marca 2011 r., I CSK 340/10, z 25 listopada 2015 r., IV CSK 79/15, z 13 grudnia 2018 r., V CSK 559/17 i z 26 czerwca 2020 r., I CSK 429/18). Skoro zatem przysługujące powódce roszczenie z art. 10 k.w.h. nie gwarantuje jej definitywnego usunięcia stanu niepewności co do jej sytuacji prawnej, to tym samym brak podstaw do przyjęcia, że nie posiada ona interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieważności umowy.

Jeśli chodzi o skutki wyroku ustalającego, to odnotowany przez Sąd Okręgowy (za powódką) wyrok Sądu Najwyższego z 25 sierpnia 2011 r., II 665/10, nie jest odosobniony. Przykładowo, także w wyroku z dnia 20 października 2011 r., IV CSK 13/11, Sąd Najwyższy stwierdził, że podstawą wpisu w księdze wieczystej usuwającego niezgodność może być wydany na podstawie art. 189 k.p.c. wyrok ustalający.

Jak to już zaznaczono, niniejsza sprawa toczy się już od kilku lat i już z tego punktu widzenia nieracjonalne i sprzeczne z zasadą ekonomiki procesowej byłoby odsyłanie powódki na drogę procesu o usunięcie niezgodności treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Zachodzą wszakże jeszcze inne przyczyny, dla których proces o ustalenie można uznać za właściwą ścieżkę ochrony prawnej. W niniejszym sporze pozwanymi są i muszą być obie strony kwestionowanej umowy, a zatem wyrok ustalający nieistnienie stosunku prawnego wynikającego z umowy pożyczki miałby skutek także wobec dłużniczki osobistej, co nie mogłoby nastąpić w procesie, w którym M. K. jest pozwana o zapłatę. O ile chodzi o stwierdzenie nieistnienia stosunku prawnego, to skutek taki nie mógłby być osiągnięty również w procesie wytoczonym na podstawie art. 10 u.k.w.h., wytoczonym przeciwko podmiotowi, którego prawo jest wpisane w księdze wieczystej. Nie bez znaczenia jest tu argument skarżącej, dotyczący jej interesu w kontekście zapowiadanego przeciwko J. S. (1), procesu o odszkodowanie.

Wyrok sądu stwierdzający nieważność umowy, na podstawie której ujawniono w księdze wieczystej określone prawa, jest co do zasady „orzeczeniem wykazującym niezgodność” w rozumieniu art. 31 ust. 2 u.k.w.h. i może stanowić podstawę wpisu potrzebnego do usunięcia niezgodności między stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym nieruchomości (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 19 lipca 2006 r., I CSK 151/06). W tym przypadku, zdaniem Sądu Apelacyjnego, sąd wieczystoksięgowy mógłby uznać wyrok uwzględniający powództwo o ustalenie za dokument w rozumieniu art. 31 ust. 2 u.k.w.h. mimo, że nie dotyczy wprost hipoteki, ponieważ zgodnie z art. 94 u.k.w.h. wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki. Nie ma przy tym znaczenia, czy chodzi o wygaśnięcie w dosłownym znaczeniu, a więc zdarzenie następcze w stosunku do wpisu, czy też okoliczności, których ujawnienie (tu za sprawą deklaratywnego wyroku ustalającego) oznaczałoby, że hipoteka w ogóle nie powstała. W obu przypadkach, w razie złożenia stosownego wniosku przez właściciela nieruchomości, wpis hipoteki nie powinien się ostać.

Powództwo o ustalenie wytoczone na podstawie art. 189 k.p.c. wymaga od powoda wykazania interesu prawnego, a w dalszej kolejności także racji merytorycznych, które mają zaważyć na oczekiwanym stwierdzeniu – w tej sprawie nieistnienia stosunku prawnego. Sąd Apelacyjny przesądził rację powódki jeśli chodzi o prawo do żądania ustalenia nieistnienia stosunku prawnego, ale rozstrzyganie po raz pierwszy o przedmiocie żądania byłoby pozbawieniem stron instancji. Sąd Okręgowy orzekł na posiedzeniu niejawnym, nie uwzględniając oferowanych wniosków dowodowych i nie odnosząc się do przedmiotu sprawy (umowy), a to z racji zastosowanej oceny prawnej, negującej potrzebę badania, czy stosunek prawny wynikający z umowy pożyczki istnieje, czy nie.

Nierozpoznanie istoty sprawy ma miejsce także w razie dokonania przez sąd pierwszej instancji oceny prawnej żądania bez ustalenia podstawy faktycznej, co wymagałoby czynienia kluczowych ustaleń po raz pierwszy w instancji odwoławczej; respektowanie uprawnień stron wynikających z zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego uzasadnia w takich wypadkach uchylenie orzeczenia (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 2021 r., I CZ 8/21, zapadłe na gruncie analogicznej sytuacji procesowej oraz powołane tam postanowienia: z dnia 5 grudnia 2012 r., I CZ 168/12, OSNC 2013, Nr 5, poz. 68, z dnia 23 września 2016 r., II CZ 73/16, z dnia 8 marca 2017 r., IV CZ 126/16, z dnia 8 marca 2017 r., IV CZ 130/16).

Stwierdzenie, że na podstawie powołanych w pozwie okoliczności powódka może się domagać wydania wyroku ustalającego oznacza, że zachodzi potrzeba przeprowadzenia całego postępowania dowodowego dotyczącego bytu umowy, skonstruowania w tym zakresie podstawy faktycznej i dokonania subsumpcji. Sąd Okręgowy będzie zatem obowiązany rozpoznać istotę sprawy, której merytorycznego rozpoznania odmówił, kierując się oceną prawną interesu prawnego zakwestionowaną przez Sąd Apelacyjny.

Z przedstawionych względów Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji wyroku, na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. oraz art. 108 § 2 k.p.c.

Bogdan Świerczakowski