Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 13/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 października 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa P. K. i T. K.
przeciwko M. K. i in. , o ustalenie nieważności umowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 października 2011 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 lutego 2009 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 26 czerwca 2008 r. umorzył postępowanie w
zakresie dotyczącym pozwanej A. L. oraz oddalił powództwo przeciwko M. K. i K. L.
o ustalenie nieważności umowy darowizny nieruchomości zawartej w dniu 15
grudnia 2004 r. pomiędzy powodem a pozwanymi A. L. i mał. K. L.
Sąd ustalił, że w dniu 15 grudnia 2004 r. przed notariuszem powód
i pozwane, w tym A. L. działająca w imieniu małoletniego syna K. L., zawarły
umowę darowizny. Na jej podstawie powód darował pozwanym udziały po ½ części
w zabudowanej nieruchomości o powierzchni 494 m2
, położonej w S., mającej
założoną księgę wieczystą Kw Nr /…/. Budynki na tej nieruchomości zostały
wzniesione wspólnie przez powodów. W chwili darowizny powodowie mieszkali
razem, ale stosunki między nimi nie układały się najlepiej, gdyż powód nadużywał
alkoholu. Między powódką a jej córką A. L. trwał konflikt, w wyniku którego
powódka wyrzuciła córkę z wnukiem z domu w 1998 r. Po 4 latach A. L. wróciła do
domu, ale nadal były konflikty z powódką, ostatecznie zaś wyprowadziła się z domu
w czerwcu 2005 r. Pozwana M. K. wyprowadziła się z domu powodów w 2004 r.
Również jej stosunki z powódką nie były najlepsze. Na nieruchomości nadal
zamieszkują powodowie, natomiast pozwane opłacają podatki.
Pozwane twierdziły, że ojciec już wcześniej chciał im zapisać nieruchomość,
aby wobec konfliktu z matką zabezpieczyć majątek. W czasie procesu pozwane
proponowały ustanowienie dla powodów prawa dożywocia, ale powodowie na
to nie wyrazili zgody. O umowie darowizny powódka dowiedziała się w lipcu
2005 r., a w grudniu 2005 r. powód złożył oświadczenie o uchyleniu się od skutków
prawnych swojego oświadczenia woli twierdząc, że działał pod wpływem błędu,
iż będzie miał dożywocie i nadal będzie władał nieruchomością. Podnosił też, iż ma
problemy ze słuchem i nie słyszał treści odczytywanego aktu notarialnego.
Żądanie powodów było oparte na podstawie art. 58 § 1 i 2 oraz art. 82 k.c.
Ponieważ powódka poniosła nakłady na nieruchomość ma interes prawny
w żądaniu ustalenia, że zaskarżona czynność jest bezwzględnie nieważna.
Powodowie nie wykazali jednak okoliczności uzasadniających powództwo,
tj. że w chwili zawierania umowy powód znajdował się w stanie wyłączającym
3
świadome podjęcie decyzji i wyrażenie woli z uwagi na mieszczące się
w przemijających zaburzeniach czynności psychicznych, nadużywanie alkoholu
i nieusłyszenie treści odczytywanego aktu notarialnego. Nie zachodziły podstawy
do uwzględnienia powództwa także na podstawie art. 58 § 2 k.c. Nie zostało
wykazane, aby pozwane posiadały zadłużenia skutkujące utratą majątku,
a powodowie sami bez żadnych ograniczeń korzystają z całej nieruchomości.
Wprawdzie w akcie notarialnym nie zostało ustanowione na rzecz powodów prawo
dożywocia, ale pozwane zaproponowały zawarcie takiej umowy w trakcie procesu
na co powodowie nie wyrazili zgody. Powodowie nie wskazali też, jakie zasady
współżycia społecznego zostały, ich zdaniem, naruszone. Powodowie nie
udowodnili również, aby pozwane podstępem wprowadziły powoda w błąd
w zakresie wyobrażenia o skutkach i treści umowy.
Wyrokiem z dnia 24 lutego 2009 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
powodów wniesioną od wyroku Sądu Okręgowego. Sąd drugiej instancji uznał za
prawidłowe ustalenia faktyczne oraz ich ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
Odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 58 § 2 k.c., uznał, że sankcja nieważności
umowy, przewidziana w tym przepisie, odnosi się do czynności prawnej o celu
sprzecznym z zasadami współżycia społecznego. Sam fakt obdarowywania dzieci
przez rodziców nie może być uznany za czynność prawną sprzeczną z zasadami
współżycia społecznego, tj. godzącą w powszechnie uznane zasady moralne
między ludźmi, tym bardziej, że powodowie nieprzerwanie władają nieruchomością,
pozwane opłacają za nią podatki, a ponadto proponowały ustanowienie dla
powodów prawa dożywocia. Niezależnie od tego, w ocenie Sądu drugiej instancji,
powodowie nie mieli interesu prawnego do wytoczenia powództwa o ustalenie na
podstawie art. 189 k.p.c., co skutkowało koniecznością oddalenia ich powództwa z
tej przyczyny. Artykuł 189 k.p.c. nie znajdzie zastosowania między innymi
wówczas, jeżeli przepisy szczególne przewidują odrębne powództwo, którego
treścią jest ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Sąd
Apelacyjny przytoczył stanowisko zajęte w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27
października 2005 r., III CK 106/05, według którego wyrok ustalający stan prawny
nieruchomości, wydany na podstawie art. 189 k.p.c., nie może stanowić podstawy
wpisu do księgi wieczystej. Orzeczenie, jakie w nim zapada, dotyczy tylko stron
4
umowy. Wydany wyrok może ewentualnie stanowić podstawę do wytoczenia
powództwa z art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece
(jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm., dalej: „u.k.w.h.).
Nawet wskutek uzyskania pozytywnego wyroku powodowie nie uzyskaliby
własności nieruchomości i powód jako jej właściciel musiałby następnie wystąpić ze
szczególnego rodzaju powództwem o ustalenie, tj. powództwem o uzgodnienie
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Z tych też względów
apelacja ostała oddalona.
Od powyższego wyroku skargę kasacyjną wnieśli powodowie, którzy
zaskarżyli go w całości. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
zarzucili naruszenie art. 58 § 2 k.c. i art. 189 k.p.c. Wnieśli o uchylenie
zaskarżonego wyroku i zmianę wyroku Sądu Okręgowego z dnia 26 czerwca 2008
r. przez uwzględnienie wniesionego powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Uzasadniony jest zarzut naruszenia art. 189 k.p.c. wskutek przyjęcia przez
Sąd Apelacyjny, że po stronie powodów brak jest interesu prawnego w wytoczeniu
powództwa o ustalenie nieważności umowy darowizny z tej przyczyny,
że powodom przysługuje inna droga ochrony ich praw w postaci powództwa
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
Przede wszystkim takiego powództwa nie mogłaby skutecznie wnieść powódka.
Zgodnie bowiem z ukształtowanym orzecznictwem Sądu Najwyższego
(por. uchwałę siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 2006 r., III CZP
106/05, OSNC 2006, nr 10, poz. 160, uchwałę z dnia 10 maja 2006 r., III CZP
31/2006, Monitor Prawniczy 2006, nr 22, str. 1124, wyrok z dnia 10 września 2009
r., V CSK 69/09, nie publ.), powództwo przewidziane w art. 10 u.k.w.h. - o usunięcie
niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze
wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym - może wytoczyć tylko osoba
uprawniona do złożenia wniosku o dokonanie wpisu w księdze wieczystej,
określona w art. 6262
§ 5 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem, wniosek o dokonanie
wpisu w księdze wieczystej może złożyć właściciel nieruchomości, użytkownik
wieczysty, osoba, na rzecz której wpis ma nastąpić, albo wierzyciel, jeżeli
5
przysługuje mu prawo, które może być wpisane w księdze wieczystej. Powódka nie
należy do kręgu osób wymienionych w tym przepisie. Przed zawarciem
kwestionowanej w pozwie umowy darowizny nie była bowiem właścicielem ani
współwłaścicielem nieruchomości, objętej tą umową. Jej powództwo o ustalenie
nieważności umowy darowizny nie zmierzało do wykazania, iż powódce przysługuje
tytuł prawny do nieruchomości, lecz jedynie że właścicielem nieruchomości jest
nadal jej mąż. W konsekwencji skoro powódka, według art. 6262
§ 5 k.p.c., nie była
osobą uprawnioną do złożenia wniosku o wpis w księdze wieczystej jej męża jako
właściciela nieruchomości to również nie była osobą uprawnioną do wniesienia
powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej prowadzonej dla tej
nieruchomości z rzeczywistym stanem prawnym.
Brak tytułu prawnorzeczowego powódki do spornej nieruchomości
nie eliminował możliwości posiadania przez powódkę interesu prawnego do
wytoczenia powództwa o ustalenie nieważności umowy darowizny udziałów
w nieruchomości stanowiącej własność jej męża. Należy mieć bowiem na uwadze,
że przepisy prawa materialnego (por. art. 281
k.r.o., art. 923 § 1 k.c.) przewidują
określone uprawnienia jednego z małżonków do nieruchomości stanowiącej
własność drugiego małżonka, jeżeli służy ona do zaspokajania potrzeb
mieszkaniowych rodziny, czy też uprawnienia, wynikające z art. 45 § 1 k.r.o. na
wypadek ustania wspólności majątkowej w razie dokonania nakładów z majątku
wspólnego na majątek osobisty drugiego z małżonków. Przyjmując, że powództwo
oparte na podstawie art. 10 u.k.w.h. wyłącza istnienie po stronie powodów interesu
prawnego do wytoczenia powództwa na podstawie art. 189 k.p.c. o ustalenie
nieważności umowy darowizny Sąd Apelacyjny zaniechał zbadania istnienia po
stronie powódki interesu prawnego do wniesienia takiego powództwa. W wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia 2002 r., III CKN 943/99 (OSNC 2004, nr 3,
poz. 48) przyjęto, że małżonek nie ma interesu prawnego w żądaniu ustalenia
nieważności umowy nabycia przez osobę trzecią od współmałżonka własności
nieruchomości, jeżeli na jej podstawie osoba trzecia została wpisana w księdze
wieczystej jako właściciel nieruchomości. W takiej sytuacji, małżonek może
zwalczać wpis własności w drodze powództwa o uzgodnienie stanu prawnego
nieruchomości ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
6
Tezę tę należy jednak odnieść do okoliczności rozpoznawanej wówczas sprawy,
w której występujący z powództwem o ustalenie nieważności umowy jeden
z małżonków twierdził, że wbrew stanowi prawnemu, ujawnionemu w księdze
wieczystej przed dokonaniem kwestionowanej w powództwie umowy zawartej przez
drugiego z małżonków, nieruchomość nie stanowiła majątku odrębnego (obecnie
osobistego) tego małżonka, lecz wchodziła w skład majątku wspólnego. W tych
okolicznościach Sąd Najwyższy przyjął, w omawianym wyroku, że powództwo
o ustalenie nieważności umowy zbycia nieruchomości przez jednego z małżonków
nie umożliwiało ochrony interesu prawnego występującego z takim powództwem
małżonka, który nawet po uwzględnieniu powództwa musiałby dodatkowo wnieść
powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
w celu ujawnienia w księdze wieczystej nie tylko prawa własności swego małżonka
– tak jak to było ujawnione przed dokonaniem kwestionowanej umowy – lecz także
swojego prawa do tej nieruchomości.
Wbrew także stanowisku Sądu Apelacyjnego - odnoszącego się do braku
interesu prawnego obu powodów - ujawnienie prawa własności powoda
w księdze wieczystej, w razie uwzględnienia wniesionego powództwa o ustalenie
nieważności umowy darowizny, nie wymagałoby wytoczenia kolejnego powództwa
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym.
Zgodnie bowiem z art. 31 ust. 2 u.k.w.h., wpis potrzebny do usunięcia niezgodności
między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym może nastąpić
na podstawie orzeczenia sądu lub innych odpowiednich dokumentów.
Podstawą wpisu w księdze wieczystej usuwającego niezgodność może być
także wyrok ustalający nieważność umowy na podstawie art. 189 k.p.c. w zw.
z art. 58 k.c., na podstawie której dokonano wpisu nowego właściciela
nieruchomości. Orzeczeniem takim, zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c., jest
związany sąd wieczystoksięgowy. Nie musi być to orzeczenie stwierdzające
prawo wnioskodawcy. Uwzględnienie wniosku o wpis w księdze wieczystej,
opartego na podstawie orzeczenia ustalającego nieważność umowy, powoduje
bowiem przywrócenie wpisu prawa własności osoby wcześniej ujawnionej jako
właściciel tej nieruchomości. W postanowieniu z dnia 25 sierpnia 2011 r., II CSK
665/10 (nie publ.) Sąd Najwyższy przyjął, że wyrok sądu stwierdzający nieważność
7
umowy, na podstawie której ujawniono w księdze wieczystej prawo własności
nieruchomości, może stanowić podstawę wpisu potrzebnego do usunięcia
niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym
nieruchomości, jeżeli w chwili rozpoznawania wniosku o wpis (wykreślenie
dotychczasowego wpisu) rzeczywisty stan prawny nieruchomości jest zgodny
ze stanem wynikającym z wpisu dokonanego przed zawarciem tej umowy.
Z powyższego stanowiska, które podziela Sąd Najwyższy w składzie
rozpoznającym skargę kasacyjną, wynika że brak interesu prawnego w wytoczeniu
powództwa o ustalenie nieważności umowy darowizny nieruchomości (ściślej
umowy darowizny udziałów w nieruchomości) – w odniesieniu do powoda –
zachodziłby wówczas, gdyby rzeczywisty stan prawny nieruchomości po
uwzględnieniu tego powództwa nie odpowiadał już stanowi prawnemu, jaki był
ujawniony w księdze wieczystej przed zawarciem kwestionowanej umowy.
Uznanie przez Sąd Apelacyjny, że powodowie nie mieli interesu prawnego,
o którym mowa w art. 189 k.p.c., do wytoczenia powództwa o ustalenie
nieważności umowy darowizny nieruchomości stanowiło samodzielną
i wystarczającą podstawę do oddalania tego rodzaju powództwa. Z tej przyczyny
niekonsekwentne było stanowisko Sądu drugiej instancji, który mimo tego dokonał
merytorycznej oceny zasadności zarzutów powodów dotyczących nieważności
umowy darowizny. Obowiązek dokonania przez Sąd tej oceny aktualizował się
bowiem jedynie przy założeniu posiadania przez powodów interesu prawnego
do wytoczenia powództwa o ustalenie nieważności umowy. Niezależnie jednak od
powyższego za uzasadniony należy uznać zarzut naruszenia art. 58 § 2 k.c.
Sąd Apelacyjny przyjął brak podstaw do zastosowania tego przepisu przede
wszystkim na podstawie oceny abstrakcyjnej umowy darowizny z uwzględnieniem,
że była ona zawarta między osobami bliskimi. Jest oczywistym, że tak ograniczony
zakres oceny umowy darowizny, która jest jedną z umów nazwanych, musi
prowadzić do wniosku, że nie jest ona sprzeczna z zasadami współżycia
społecznego. Kontroli, czy umowa narusza zasady współżycia społecznego należy
jednak dokonać w szerszym zakresie z uwzględnieniem okoliczności
towarzyszących zawarciu umowy oraz celów, jakie strony zamierzały osiągnąć,
zawierając umowę. Jest charakterystyczne, że umowa darowizny udziałów
8
w nieruchomości została zawarta w całkowitej tajemnicy przed powódką, a jej
celem było, według dokonanych ustaleń, zabezpieczenie majątku wobec konfliktu
z powódką. Nie jest wykluczone uznanie za sprzecznej z zasadami współżycia
społecznego (zasadą lojalności, szacunku wobec małżonka, rodziców i dziadków)
umowy zawartej pomiędzy jednym z małżonków a jego zstępnymi, jeżeli jej celem
było pogorszenie sytuacji faktycznej lub prawnej, odpowiednio: współmałżonka,
rodzica bądź dziadka (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 lutego 2000 r.,
III CKN 1135/98, nie publ.). Pod tym kątem brak jest oceny prawnej zaskarżonej
umowy przez Sąd drugiej instancji. Trafnie podniesiono również w skardze
kasacyjnej, że na ocenę ważności kwestionowanej umowy darowizny nie mają
wpływu okoliczności, które nastąpiły już po jej zawarciu, tj. odmowa zawarcia przez
powodów umowy dożywocia.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art.
108 § 2 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
jw