Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 27 kwietnia 2021 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu I Wydział Cywilny i Własności Intelektualnej w składzie:

Przewodniczący: sędzia Małgorzata Gulczyńska

Sędziowie: Małgorzata Kaźmierczak

Maciej Rozpędowski

po rozpoznaniu w dniu 27 kwietnia 2021 r. w Poznaniu

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa A. S. (1), J. S. oraz małoletniej D. S. działającej przez matkę A. S. (1)

przeciwko Towarzystwu (...) SA z siedzibą w W.

o zapłatę i rentę

na skutek apelacji obu stron

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 16 września 2020 r., sygn. akt I C 1767/18,

I.  zmienia zaskarżony wyrok w punktach 4 i 5 w ten sposób, że:

1.  w punkcie 4 zasądza od pozwanego:

a.  na rzecz każdego z powodów po 6.300 zł (sześć tysięcy trzysta złotych) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od kwot:

-

1.080 zł od 5 czerwca 2018 r.,

-

180 zł od 12 czerwca 2018 r.,

-

180 zł od 11 lipca 2018 r.,

-

180 zł od 11 sierpnia 2018 r.,

-

180 zł od 11 września 2018 r.,

-

180 zł od 11 października 2018 r.,

-

180 zł od 13 listopada 2018 r.,

-

180 zł od 11 grudnia 2018 r.,

-

180 zł od 11 stycznia 2019 r.,

-

180 zł od 12 lutego 2019 r.,

-

180 zł od 12 marca 2019 r.,

-

180 zł od 11 kwietnia 2019 r.,

-

180 zł od 11 maja 2019 r.,

-

180 zł od 11 czerwca 2019 r.,

-

180 zł od 11 lipca 2019 r.,

-

180 zł od 13 sierpnia 2019 r.,

-

180 zł od 11 września 2019 r.,

-

180 zł od 11 października 2019 r.,

-

180 zł od 13 listopada 2019 r.,

-

180 zł od 11 grudnia 2019 r.,

-

180 zł od 11 stycznia 2020 r.,

-

180 zł od 11 lutego 2020 r.,

-

180 zł od 11 marca 2020 r.,

-

180 zł od 11 kwietnia 2020 r.,

-

180 zł od 12 maja 2020 r.,

-

180 zł od 11 czerwca 2020 r.,

-

180 zł od 11 lipca 2020 r.,

-

180 zł od 11 sierpnia 2020 r.,

-

180 zł od 11 września 2020 r.,

-

180 zł od 13 października 2020 r.,

do dnia zapłaty;

b.  na rzecz każdego z powodów rentę w wysokości po 180 zł (sto osiemdziesiąt złotych) miesięcznie, płatną do 10 dnia każdego miesiąca począwszy od listopada 2020 r., z ustawowymi odsetkami za opóźnienie w przypadku uchybienia terminowi płatności którejkolwiek z rat;

c.  na rzecz J. S. i D. S. po 15.000 zł (piętnaście tysięcy złotych) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 17 marca 2018 r. do dnia zapłaty;

2.  w punkcie 5:

a.  zasądza od pozwanego na rzecz powodów kwotę 23.431,30 zł,

b.  nakazuje ściągnąć na rzecz Skarbu Państwa – Sąd Okręgowy w Poznaniu od powodów kwotę 373,19 zł, a od pozwanego kwotę 1.323,05 zł;

II.  oddala apelację powodów w pozostałej części;

III.  oddala apelację pozwanego;

IV.  zasądza od pozwanego na rzecz powodów 4.831,74 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Małgorzata Kaźmierczak Małgorzata Gulczyńska Maciej Rozpędowski

I ACa 939/20

UZASADNIENIE

Pozwem z 8 listopada 2018 r. powodowie A. S. (1), J. S. oraz małoletnia D. S. wnieśli o zasądzenie od Towarzystwa (...) SA w W.:

I. na rzecz A. S. (1) 154.240 zł, w tym następujących kwot:

a) 96.750 zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdę z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 17 marca 2018 r. do dnia zapłaty,

b) 50.000 zł tytułem odszkodowania za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 17 marca 2018 r. do dnia zapłaty,

c) 5.510 zł tytułem odszkodowania za zwrot kosztów pogrzebu z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 17 marca 2018 r. do dnia zapłaty,

d) 1.980 zł tytułem skapitalizowanej renty alimentacyjnej za okres od 1 grudnia 2017 r. do 31 października 2018 r. wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od wskazanych kwot,

a nadto kwoty 180 zł tytułem miesięcznej renty alimentacyjnej na przyszłość, począwszy od dnia 1 listopada 2018 r. płatnej do 10. dnia każdego miesiąca wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w razie uchybienia terminowi płatności którejkolwiek z rat;

II. na rzecz powodów J. S. i D. S. po 106.780 zł, w tym następujących kwot:

a) 74.800 zł tytułem zadośćuczynienia za krzywdę z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 17 marca 2018 r. do dnia zapłaty,

b) 30.000 zł tytułem odszkodowania za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od 17 marca 2018 r. do dnia zapłaty,

c) 1.980 zł tytułem skapitalizowanej renty alimentacyjnej za okres od 1 grudnia 2017 r. do 31 października 2018 r. z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od wskazanych kwot,

a nadto kwoty 180 zł tytułem miesięcznej renty alimentacyjnej na przyszłość, począwszy od dnia 1 listopada 2018 r. płatnej do 10. dnia każdego miesiąca wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w razie uchybienia terminowi płatności którejkolwiek z rat.

Domagali się też zwrotu kosztów procesu.

Pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie od powodów kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego na rzecz A. S. (1) 98.260 zł, a na rzecz J. S. i D. S. po 74.800 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od 17 marca 2018 r. do dnia zapłaty, w pozostałym zakresie oddalił powództwo; tytułem kosztów postępowania, po stosunkowym rozdzieleniu, zasądził od pozwanego na rzecz powodów 15.404,68 zł oraz nakazał ściągnąć na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Poznaniu od powodów kwotę 576,71 zł, a od pozwanego 1.119,51 zł.

Sąd ustalił następujący stan faktyczny.

A. S. (1) i P. S. zawarli związek małżeński 5 czerwca 1999 r. Ze związku tego pochodzą syn J. S. ur. (...) i córka D. S. ur. (...)

11 listopada 2017 r. na drodze krajowej nr (...) doszło do wypadku drogowego, w wyniku którego śmierć poniósł P. S.. Sprawcą wypadku był kierujący pojazdem marki M. o nr rej. (...) Ł. N., który prawomocnym wyrokiem został uznany za winnego popełnienia przestępstwa z art. 177 § 2 k.k. Sprawca zdarzenia korzystał z ochrony ubezpieczeniowej w ramach odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych w Towarzystwie (...) Spółka Akcyjna z siedzibą w W..

Po uroczystości pogrzebowej P. S. miał miejsce poczęstunek dla 200 osób u byłego pracodawcy zmarłego za 8.000 zł. Powódka A. S. (1) poniosła łącznie kwotę 26.402 zł tytułem kosztów pogrzebu.

Małżonkowie S. byli tradycyjną, zgodną rodziną. Dzieci były wesołe i pogodne. Wszyscy spędzali ze sobą dużo czasu wolnego, m.in. jeździli nad jezioro, na łyżwy, na (...), do kina, wyjeżdżali na wakacje nad morze. Powódka pomagała dzieciom w lekcjach. P. S. gotował, mył okna, podłogi, naczynia, pomagał żonie w sprzątaniu oraz wykonywał różne prace remontowe w mieszkaniu. Czynnie uczestniczył też w dowożeniu syna na specjalistyczne leczenie w G.. Mieszkali w P., w mieszkaniu (...)-pokojowym o pow. ok. 56 m ², w przyszłości planowali kupić inny samochód, działkę oraz wybudować dom. Byli bardzo rodzinni, nie mieli wielu znajomych.

A. S. (1) w chwili śmierci męża miała 40 lat, J. 16 lat, a D. 9 lat. W pierwszych dniach po śmierci P. S. powodowie korzystali z pomocy członków najbliższej rodziny, którzy opiekowali się nimi.

P. S. w chwili śmierci miał 41 lat, miał wykształcenie średnie w zawodzie kucharza. Był zatrudniony na stanowisku szefa kuchni w przedsiębiorstwie Bar pod wierzbą” A. O. w P.. Jego wynagrodzenie miesięczne wynosiło ok. 2.400 zł netto (3.600 zł brutto). Pracę wykonywał w trybie zmianowym. Powódka pracowała w Przedszkolu (...) w K. na stanowisku intendenta, za wynagrodzeniem 1.900 zł netto miesięcznie. Łączny dochód rodziny stanowił kwotę 4.300 zł netto miesięcznie.

Po śmierci męża A. S. (1) podupadła na zdrowiu psychicznym, podjęła leczenie psychiatryczne i zaczęła zażywać leki. Nie miała ochoty chodzić do pracy, dbać o dom, sprzątać, gotować, troszczyć się o domowników. Często była smutna, zamyślona, wspominała męża. Nadal chodzi do psychiatry, raz na miesiąc-dwa miesiące.

Dzieci zaczęły mieć problemy z koncentracją, nie radziły sobie w kontaktach z rówieśnikami, stały się wycofane. J. nie mógł już liczyć na pomoc w organizowaniu dojazdów na leczenie w G., a matka porusza się samochodem jedynie w najbliższej okolicy. D. często jest smutna, zamknięta w sobie, bardzo często wspomina tatę. J. unika rozmowy o tacie, stara się nie pokazywać, że brakuje mu ojca. Rodzina niemal codziennie chodzi na cmentarz. D. oraz J. dużo czasu spędzają poza domem, w tym na zajęciach dodatkowych. D. na zajęciach tanecznych, na basenie i lekcjach języka angielskiego, a J. na zajęciach ze sztuki walki i piłce. Na zajęcia dodatkowe zawozi je i odbiera także wujek (brat powódki).

Początkowo finansowo powodom pomagali rodzice P. S. oraz brat powódki – M. L.. Obecnie rodzina stara się być samodzielna finansowo. Dziadkowie z jednej i drugiej strony pomagają w opiece nad dziećmi, odbieraniu i zawożeniu ich do szkoły. W pracach domowych pomagają A. S. (1) dzieci oraz rodzina.

Powódka nadal pracuje w przedszkolu w K. na stanowisku intendenta, za wynagrodzeniem 1.900 zł netto miesięcznie. Ponadto otrzymuje rentę rodzinną dla siebie i dzieci, którą wypłaca (...) w wysokości 1.150,47 zł miesięcznie. Łączny dochód rodziny obecnie wynosi ok. 3.050 zł netto miesięcznie.

Powodowie nadal zamieszkują w lokalu mieszkalnym w P.. Koszty utrzymania mieszkania pozostają zbliżone do tych, jakie rodzina ponosiła przed śmiercią P. S..

A. S. (1) bezpośrednio po zaistniałym wypadku przebyła ostrą reakcję na stres objawiającą się: dysocjacją, dezorientacją, niepamięcią. W następstwie tego rozwinął się u niej zespół stresu posttraumatycznego ( (...)), który objawiał się i objawia do chwili obecnej powtarzającymi epizodami ponownego przeżywania, unikaniem rozmów, miejsc, ludzi związanych z przebytą traumą, unikaniem stresu związanego z pracą zawodową, wzmożonym stanem czuwania, bezsennością, lękiem i depresją, agresywnym nastawieniem wobec sprawcy, wobec Boga. Obecnie stwierdza się u niej zaburzenia nerwicowe w przebiegu przedłużonej reakcji żałoby, osobowość neurotyczną, zaburzenia lękowo-depresyjne po przebytym doświadczeniu traumatycznym. Mają one znaczne natężenie. Powódka kieruje agresję przeciwko sobie, doznaje głębokich objawów depresyjnych, izoluje się od ludzi, doświadcza trwającego do dziś cierpienia psychicznego. Rokowania na przyszłość co do dalszego funkcjonowania w sferze psychicznej są pomyślne, ponieważ powódka ma prawidłową osobowość, a objawy mają jedynie charakter nerwicowy. Warunkiem poprawy stanu psychicznego, oprócz regularnego leczenia farmakologicznego jest podjęcie profesjonalnej psychoterapii skoncentrowanej na przepracowaniu doświadczenia traumatycznego w procesie psychoterapeutycznym.

U J. S. obecnie stwierdza się zaburzenia depresyjne lękowe mieszane. Śmierć ojca spowodowała silne cierpienie i zmiany w obrębie jego osobowości J. utracił wzorzec osobowy ojca, który jest częścią tożsamości każdego człowieka, a więzi emocjonalne łączące zmarłego z synem J. były bardzo silne. Pozycja powoda jako pierworodnego, najstarszego syna była w rodzinie szczególna i bardzo poważne skutki śmierci ojca i rozmiar cierpienia syna z tego powodu są bardzo widoczne. Strata ojca w tragicznym wypadku jest stratą trwałą. Po śmierci ojca powód przejął na siebie nieświadomie odpowiedzialność za los rodziny. Tego rodzaju poczucie odpowiedzialności skutkuje w okresie rozwojowym silnymi reakcjami depresyjnymi i lękowymi. Rokowania na przyszłość co do dalszego funkcjonowania w sferze psychicznej są trudne do oceny. Strata ojca w wieku dziecięcym skutkuje poważnymi zmianami tożsamości dziecka. Powód identyfikuje się z ojcem. Na tym etapie rozwojowym dziecko oprócz identyfikacji potrzebuje również przestrzeni dla rozwoju swojej własnej osobowości. Wskazane jest stałe monitorowanie jego samopoczucia i w razie potrzeby podjęcie profesjonalnej psychoterapii skoncentrowanej na przepracowaniu doświadczenia traumatycznego w procesie psychoterapeutycznym. Powód obecnie funkcjonuje bardzo dobrze i jest skoncentrowany na uporaniu się z doświadczeniem traumatycznym poprzez sport.

Reakcją D. na śmierć ojca był stan określany jako zespół ostrego stresu. Towarzyszył temu intensywny strach, silne poczucie bezradności. Zespół ten w fazie ostrej ustąpił w ciągu kilku dni od wypadku. W późniejszym czasie rozwinęła się u powódki przedłużona reakcja żałoby, która trwa do dziś. To ciężkie wydarzenie urazowe (wypadek i śmierć ojca) wywołują do chwili obecnej wspomnienia na temat zdarzenia mające wymiar tęsknoty i miłości do zmarłego ojca – nie powodują one jednak zaburzeń prawidłowego funkcjonowania psychicznego o charakterze psychopatologicznym, które wymagałyby hospitalizacji lub specjalistycznego leczenia. Wyniki badania psychologicznego wskazują jednakże na możliwość dekompensacji osobowości w sytuacjach trudnych. Wskazują też na utrzymujące się następstwa przebytej traumy pod postacią nasilonej postawy lękowej w sytuacjach trudnych oraz przebyte objawy depresyjne. Relacja pomiędzy małoletnią a matką jest bardzo dobra i to gwarantuje właściwe rozumienie potrzeb córki. Rokowania na przyszłość co do dalszego funkcjonowania w sferze psychicznej są trudne do oceny. Strata ojca w wieku dziecięcym skutkuje poważnymi zmianami tożsamości dziecka. Powódka opisuje swoją potrzebę „opiekowania się całą rodziną” i „pocieszania mamy”, co odbiera dziecku naturalne cechy rozwoju wczesnodziecięcego i okalecza osobowość. Prawidłowe funkcjonowanie dziecka uzależnione jest od wspierającego środowiska wychowawczego i rodzinnego. Warunkiem prawidłowego stanu psychicznego D. jest stałe monitorowanie jej samopoczucia i w razie potrzeby podjęcie profesjonalnej psychoterapii skoncentrowanej na przepracowaniu doświadczenia traumatycznego w procesie psychoterapeutycznym.

Decyzją (...) z 12 kwietnia 2018 r. zostało przyznane powodom jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy w łącznej wysokości 106.788 zł, z czego A. S. (1) wypłacono kwotę 76.887 zł, a J. i D. kwotę 29.900 zł. Powodowie otrzymali także odszkodowanie z (...) w kwocie ok. 45.000 zł.

Pismem z 9 lutego 2018 r. powodowie zgłosili w pozwanym towarzystwie roszczenia z tytułu wypadku. Pisma zawierające zgłoszenie szkody pozwany odebrał 14 lutego 2018 r.

Pozwany decyzją z 21 marca 2018 r. przyjął odpowiedzialność gwarancyjną za szkodę co do zasady i wypłacił A. S. (1) 33.250 zł tytułem zadośćuczynienia oraz kwotę 4.892 zł tytułem zwrotu kosztów pogrzebu oraz po 25.200 zł na rzecz J. i D. S. tytułem zadośćuczynienia.

Decyzją z 31 lipca 2018 r. pozwany przyznał na rzecz powodów dodatkowo kwotę 16.000 zł tytułem kosztów pogrzebu. Pozwany nie uwzględnił w zakresie zwrotu kosztów pogrzebu wydatków związanych z kompozycją kwiatową w wysokości 1.510 zł oraz wypłacił połowę kosztów związanych z poczęstunkiem (tzw. stypą) – 4.000 zł.

Odpowiedzialność pozwanego co do zasady nie była kwestionowana i wynikała z art. 436 § 1 k.c. w zw. z art. 435 § 1 k.c. i art. 805 § 1 k.c.

O zadośćuczynieniu Sąd rozstrzygał na podstawie art. 446 § 4 k.c. Odwołując się do dorobku judykatury uznał, że powodowie wykazali istniejące więzi rodzinne pomiędzy każdym z nich a zmarłym, a ponadto wykazane zostały doznane cierpienia, ich rozmiar, uwzględniając czas trwania, długotrwałość i nasilenie cierpień psychicznych, wiek uprawnionych, a także konsekwencje powstałe w życiu powodów w związku ze śmiercią P. S., upływ czasu oraz aktualne sytuacje powodów. Powodowie doznali znacznej krzywdy, która w sposób negatywny wpłynęła na ich dalsze życie. Uwzględniając poczucie osamotnienia i pustki, rodzaj i intensywność więzi łączącej powodów z P. S., traumę, stopień w jakim śmierć męża i ojca wpłynęła na odnalezienie się powodów w nowej rzeczywistości i ich funkcjonowanie, również obecne, a także intensywność i długotrwałość smutku, bólu, rozpaczy, poczucia krzywdy, Sąd przyznał powodom całość żądanych przez niech kwot z tytułu zadośćuczynienia i zasądził A. S. (1) 96.750 zł, J. S. i D. S. po 74.800 zł. Łącznie zatem A. S. (1) uzyskała zadośćuczynienie w kwocie 130.000 zł, a dzieci po 100.000 zł. W ocenie Sądu kwoty te spełniają swój kompensacyjny charakter. Z jednej strony bowiem nie są symboliczne, stanowią wartość odczuwalną. Z drugiej zaś strony uwzględniają przesłankę „przeciętnej stopy życiowej” i nie prowadzą do nadmiernego wzbogacenia powodów.

O odsetkach ustawowych Sąd orzekł na podstawie art. 481 § 1 k.c., art. 455 k.c. i art. 14 ust. 1 i 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych.

Żądanie A. S. (1) zasądzenia odszkodowania z tytułu zwrotu kosztów pogrzebu w postaci zwrotu kosztów stypy w wysokości 4.000 zł oraz zwrotu kosztów kwiatów w wysokości 1.510 zł Sąd pierwszej instancji ocenił na podstawie art. 446 § 1 k.c. Uznał za uzasadniony wydatek na kwiaty. Stwierdził natomiast, że poczęstunek dla aż 200 osób wykraczał poza lokalne zwyczaje. Zwrot połowy tych kosztów był w pełni zasadny i wyczerpał roszczenie powodów w tym zakresie. Z zeznań świadków wynikało, że na stypę mogli przyjść wszyscy uczestniczący w pogrzebie, a nie tylko osoby bliskie.

Za niezasadne w świetle art. 446 § 3 k.c. Sąd pierwszej instancji uznał żądanie zasądzenia odszkodowania za znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej. W ocenie Sądu nie doszło do znacznego pogorszenia się sytuacji życiowej powodów w zakresie materialnym. Powódka w chwili śmierci męża uzyskiwała dochody w wysokości 1.900 zł miesięcznie, a jej mąż 2.400 zł miesięcznie. Obecnie dochody rodziny stanowią: wynagrodzenie powódki w wysokości 1.900 zł oraz rentę rodzinną w wysokości 1.150 zł. Żona zmarłego przyznała, że wydatki po śmierci męża generalnie są podobne. Ponadto powodowie przedstawiając aspekt materialny związany z odszkodowaniem z tytułu pogorszenia się sytuacji życiowej powoływali się na te same okoliczności co przy roszczeniu związanym z rentą alimentacyjną. Z kolei powołując się na kwestie niematerialne, podnosili te same okoliczności które miały znaczenie przy ustalaniu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. W związku z tym Sąd uznał, że powodowie, reprezentowani przez profesjonalnego pełnomocnika, nie wykazali w dostateczny sposób, aby doszło do pogorszenia się ich sytuacji życiowej. Jest to odmienne odszkodowanie od wyżej wymienionych roszczeń, które nie może być oparte na tożsamych przesłankach co pozostałe roszczenia.

Niezależnie od powyższego Sąd wziął pod uwagę, że powodowie otrzymali jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy P. S. w wysokości 106.788 zł, które należy wziąć pod uwagę przy rozpatrywaniu roszczenia z tytułu znacznego pogorszenia się sytuacji życiowej. W tym zakresie podzielił stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w orzeczeniu z 21 października 2003 r., I CK 410/02, Legalis numer 70437. Wprawdzie dotyczy ono relacji pomiędzy jednorazowym odszkodowaniem z tytułu wypadku przy pracy i zadośćuczynieniem, ale zdaniem Sądu fakt wypłaty tego świadczenia nie może pozostać bez znaczenia dla oceny zasadności odszkodowania za pogorszenie sytuacji życiowej. Dlatego w ocenie Sądu, biorąc pod uwagę sumę dotychczas wypłaconych kwot zadośćuczynienia oraz odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy, roszczenie powodów o odszkodowanie z tytułu znacznego pogorszenia się ich sytuacji życiowej nie zasługiwało na uwzględnienie.

W ocenie Sądu, powodowie nie wykazali zasadności roszczenia z tytułu renty alimentacyjnej (art. 446 § 2 k.c.). Bezsprzecznie dochody rodziny w chwili śmierci P. S. wynosiły łącznie 4.300 zł netto miesięcznie (2.400 zł wynagrodzenia P. S. + 1.900 zł wynagrodzenia A. S. (1)), co w przeliczeniu na jedną osobę dawało kwotę 1.075 zł netto miesięcznie. Obecnie dochody rodziny wynoszą 3.050 zł netto miesięcznie (1.900 zł + 1.150 zł renty rodzinnej) – 1.016 zł netto miesięcznie na jedną osobę. Różnica w tych wartościach jest niewielka. W związku z tym nie było podstaw, aby uwzględnić żądanie rentowe. Rodzina, pomimo obniżenia dochodów, żyje na podobnym poziomie, co przed śmiercią P. S..

W ocenie Sądu powodowie dokonali błędnego sposobu obliczenia renty, co dawało obraz fałszywie zaniżony co do faktycznego dochodu przypadającego na jednego członka rodziny. Od dochodu rodziny odliczali bowiem wydatki na utrzymanie domu w wysokości 1.500 zł, a dopiero od tak otrzymanej kwoty obliczali dochód przypadający na jednego członka rodziny. Wydatki związane z utrzymaniem domu również należy wliczyć do całościowych wydatków rodziny, a nie odliczać ich od dochodu. Podobny, błędny tok myślenia przyjął pozwany.

O kosztach postępowania Sąd orzekł na podstawie art. 100 k.p.c., przyjmując, że powodowie wygrali sprawę w 66%. Ponieśli koszty w łącznej kwocie 26.131 zł. Koszty pozwanego to opłata skarbowa od pełnomocnictwa – 17 zł i wynagrodzenie pełnomocnika – 5.400 zł. Koszty Skarbu Państwa ustalono na 1.696,22 zł. Sąd rozdzielił je proporcjonalnie do wyniku sporu na podstawie art. 113 ust. 1 i 2 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Od powyższego wyroku apelacje wniosły obie strony.

Powodowie zaskarżyli orzeczenie w części oddalającej powództwo, tj. co do punktu 4, a w konsekwencji także co do kosztów procesu, tj. co do punktu 5.

Wyrokowi w zaskarżonej części powodowie zarzucili:

I.  naruszenie przepisu prawa procesowego, które miało istotny wpływ na wynik sprawy – art. 233 § 1 k.p.c. przez przekroczenie przez Sąd I instancji zasady swobodnej oceny dowodów, brak wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego, w szczególności poprzez:

1)  wadliwe przyjęcie, że nie doszło do pogorszenia sytuacji życiowej powodów po śmierci ich męża oraz ojca, a wypłacone na rzecz powodów przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych jednorazowe odszkodowanie w łącznej wysokości 106.788 zł doprowadziło do rekompensaty ewentualnej szkody, w sytuacji gdy powodowie udowodnili, że śmierć ich męża i ojca doprowadziła do znacznego pogorszenia ich sytuacji życiowej, m.in. poprzez pogorszenie ich sytuacji finansowej, zwiększenie wydatków, utratę wsparcia finansowego, a także pogorszenie się stanu zdrowia powodów, a odpowiednią kwotą odszkodowania są kwoty dochodzone w niniejszym postępowaniu,

2)  wadliwe przyjęcie, że różnica pomiędzy dochodami rodziny za życia powoda i po jego śmierci jest niewielka, w sytuacji gdy powodowie udowodnili, że koszty utrzymania domu pozostały niezmienne, pomimo tego, że wpływy gospodarstwa domowego są niższe, wzrosły koszty wyżywienia, co w konsekwencji powoduje obniżenie dochodu na osobę, a zatem w sposób znaczny ogranicza możliwość zaspokojenia potrzeb powodów,

3)  dowolne i wadliwe przyjęcie, że koszty stypy ograniczają się jedynie do poczęstunku dla najbliższej rodziny, w sytuacji gdy nawet Sąd I instancji w uzasadnieniu zauważył, że zgodnie z orzecznictwem koszty te sprowadzają się do kosztów zwykle ponoszonych wśród określonego kręgu podmiotów, ponieważ granice obowiązku zwrotu wyznaczają zwyczaje przyjęte w danym środowisku, a w środowisku powodów zwyczajowo zapraszano na stypę uczestników pogrzebu;

II.  naruszenie przepisu prawa procesowego, które miało wpływ na wynik sprawy – art. 233 § 1 k.p.c. przez przekroczenie przez Sąd I instancji zasady swobodnej oceny dowodów, brak wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego i dokonania jego oceny z pominięciem istotnej części tego materiału, tj. przesłuchania powodów i zeznań świadków, z których wynika, m.in. że:

1)  doszło do pogorszenia sytuacji życiowej powodów, które przejawia się w tym, że:

⚫

wzrosły wydatki powodów (w przeliczeniu na członka rodziny), bowiem stałe wydatki pozostały na tym samym poziomie, a wydatki na jedzenie wzrosły do kwoty 1.000 zł,

⚫

powodowie nie są w stanie samodzielnie funkcjonować – potrzebują pomocy najbliższych osób w opiece nad dziećmi, sprzątaniu mieszkania, dowożeniu dzieci na zajęcia,

⚫

powodowie nie otrzymają wsparcia finansowego przy starcie w dorosłość (pomoc przy wyprawianiu wesela, zakupie mieszkania, samochodu),

⚫

powodowie nie mogą realizować swoich planów, jak chociażby w zakresie edukacji dzieci (studia) czy budowy domu,

⚫

doszło do pogorszenia stanu zdrowia powódki A. S. (1), która regularnie korzysta z wizyt u psychiatry i ponosi z tego tytułu koszty,

⚫

trauma dzieci poszkodowanego w sposób negatywny wpływa na kształtowanie się osobowości powodów, co w konsekwencji może wywołać konieczność korzystania z pomocy specjalistów w przyszłości,

2)  poszkodowany oprócz wynagrodzenia podstawowego otrzymywał również regularne, comiesięczne premie, a w konsekwencji mógł zaspakajać potrzeby powodów co najmniej w zakresie roszczeń dochodzonych w przedmiotowym postępowaniu,

3)  w środowisku powodów zwyczajowo zapraszano na stypę uczestników pogrzebu, tj. najbliższych członków rodziny, przyjaciół, delegacje;

III.  naruszenie przepisów prawa materialnego – art. 446 § 3 k.c. poprzez jego błędną wykładnię skutkującą nieprawidłowym ustaleniem, że nie doszło do znacznego pogorszenia sytuacji życiowej powodów po śmierci ich męża oraz ojca i zaliczeniem dodatkowo wypłaconych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych świadczeń z tytułu jednorazowego odszkodowania na poczet odszkodowania z art. 446 § 3 k.c., w sytuacji gdy uwzględnienie przesłanek istotnych dla ustalenia odpowiedniej kwoty, tj. zakresu wkładu pozadochodowego poszkodowanego w kształtowanie się sytuacji życiowej powodów, a także okresu, przez który powodowie mogliby oczekiwać pozytywnego wpływu i w którym ich sytuacja doznaje istotnego pogorszenia, pozwala na przyjęcie, że roszczenia powodów w wysokości dochodzonej są w pełni zasadne, a nadto brak jest podstaw do umniejszania tych roszczeń o świadczenia otrzymane z ZUS;

IV.  naruszenie przepisów prawa materialnego – art. 446 § 2 k.c. poprzez jego błędną wykładnię skutkującą nieprawidłowym ustaleniem, że roszczenia powodów z tytułu renty nie zasługują na uwzględnienie, w sytuacji gdy powodowie utracili świadczenia alimentacyjne, które otrzymywali od poszkodowanego, a ponadto za zasadnością roszczeń przemawiają zarówno możliwości zarobkowe poszkodowanego, jak i potrzeby powodów;

V.  naruszenie przepisów prawa materialnego – art. 446 § 1 k.c. poprzez jego błędną wykładnię skutkującą nieprawidłowym ustaleniem, że koszty stypy ograniczają się jedynie do poczęstunku dla najbliższej rodziny, w sytuacji gdy koszty te w rzeczywistości obejmują koszty zwykle ponoszone wśród określonego kręgu podmiotów, ponieważ granice obowiązku zwrotu wyznaczają zwyczaje przyjęte w danym środowisku.

Podnosząc powyższe zarzuty powodowie wnieśli o:

I.  zmianę zaskarżonego wyroku w ww. zakresie, poprzez:

1)  zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki A. S. (1) dalszej kwoty:

1.  54.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 17 marca 2018 r. do dnia zapłaty,

2.  6.300 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od:

⚫

kwoty 1.080 zł od 5.6.2018 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.6.2018 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.7.2018 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.8.2018 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.9.2018 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.10.2018 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.11.2018 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.12.2018 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.1.2019 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.2.2019 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.3.2019 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.4.2019 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.5.2019 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.6.2019 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.7.2019 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.8.2019 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.9.2019 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.10.2019 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.11.2019 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.12.2019 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.1.2020 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.2.2020 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.3.2020 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.4.2020 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.5.2020 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.6.2020 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.7.2020 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.8.2020 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.9.2020 r. do dnia zapłaty,

⚫

kwoty 180 zł od 11.10.2020 r. do dnia zapłaty,

3.  180 złotych od 1.11.2020 r., płatnych do 10. dnia każdego miesiąca, wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w razie uchybienia terminowi płatności którejkolwiek z rat;

2)  zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda J. S. dalszej kwoty:

1.  30.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 17.3.2018 r. do dnia zapłaty,

2.  6.300 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi w sposób tożsamy jak wskazany w pkt I 1) 2.,

3.  180 zł od dnia 1.11.2020 r., płatnych do 10. dnia każdego miesiąca, wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w razie uchybienia terminowi płatności którejkolwiek z rat;

3)  zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki D. S. dalszej kwoty:

1.  30.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia 17.3.2018 r. do dnia zapłaty,

2.  6.300 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi w sposób tożsamy jak wskazany w pkt I 1) 2.,

3.  180 zł od dnia 1.11.2020 r., płatnych do 10. dnia każdego miesiąca, wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie w razie uchybienia terminowi płatności którejkolwiek z rat;

4)  zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów pełnych kosztów procesu w postępowaniu pierwszoinstancyjnym, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych;

II.  zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów kosztów procesu w postępowaniu apelacyjnym, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Pozwany zaskarżył zaś wyrok w części, tj.:

1)  co do kwoty 50.000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 17.3.2018 r. do dnia zapłaty (co do powódki ad. 1) – pkt 1 wyroku,

2)  co do kwoty 20.000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 17.3.2018 r. do dnia zapłaty (co do powoda ad. 2) – pkt 2 wyroku,

3)  co do kwoty 20.000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 17.3.2018 r. do dnia zapłaty (co do powódki ad. 3) – pkt 3 wyroku,

4)  co do pkt 5 wyroku w całości.

Wyrokowi w zaskarżonej części pozwany zarzucił naruszenie przepisu art. 446 § 4 k.c. w zw. z art. 822 § 1 k.c. w zw. z art. 36 ust. 1 zd. 1 ustawy z 22.5.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, poprzez jego błędne zastosowanie i:

1)  uznanie, że w okolicznościach niniejszej sprawy kwota zadośćuczynienia w wysokości 130.000 zł jest adekwatna do rozmiaru krzywdy doznanej przez powódkę ad. 1, w sytuacji gdy kwotą kompensującą krzywdę jest kwota 80.000 zł,

2)  uznanie, że w okolicznościach niniejszej sprawy kwota zadośćuczynienia w wysokości po 100.000 zł jest adekwatna do rozmiaru krzywdy doznanej przez powodów ad. 2 i ad. 3, w sytuacji gdy kwotą kompensującą krzywdę jest kwota po 80.000 zł,

3)  pominięcie okoliczności przemawiających za miarkowaniem zadośćuczynienia dla powódki ad. 1, tj.: poprawy jej stanu psychicznego – ustąpienia w ciągu miesiąca ostrej reakcji na stres objawiającej się w formie dysocjacji, dezorientacji oraz niepamięci; pomyślnych rokowań co do dalszego funkcjonowania w sferze psychicznej; braku istnienia choćby długotrwałego uszczerbku w zakresie zdrowia psychicznego; krótkotrwałego wyłączenia z aktywności zawodowej (2 tygodnie); braku istotnych zaburzeń w funkcjonowaniu w życiu codziennym; uzyskiwanego od powodów ad. 2 i ad. 3 wsparcia oraz pomocy,

4)  pominięcie okoliczności przemawiających za miarkowaniem zadośćuczynienia dla powodów ad. 2 i ad. 3, tj.: znacznej poprawy ich stanu psychicznego – ustąpienia dolegliwości psychicznych u powoda ad. 2 po kilku tygodniach, a zespołu ostrego stresu u powódki ad. 3 po kilku dniach; braku istnienia choćby długotrwałego uszczerbku w zakresie zdrowia psychicznego; „typowego” charakteru żałoby u powoda ad. 2; braku zaburzeń w funkcjonowaniu psychicznym u powódki ad. 3; braku zaburzeń w codziennym funkcjonowaniu na płaszczyźnie społecznej czy edukacyjnej i powrotu do pełnienia ról społecznych przez powodów ad. 2 i ad. 3; uzyskiwanego od powódki ad. 1 wsparcia oraz pomocy.

Podnosząc powyższe zarzuty pozwany wniósł o zmianę wyroku w zaskarżonej części poprzez:

1)  oddalenie powództwa powódki ad. 1 ponad kwotę 48.260 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 17.3.2018 r., tj. również co do kwoty 50.000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 17.3.2018 r. do dnia zapłaty,

2)  oddalenie powództwa powoda ad. 2 ponad kwotę 54.800 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 17.3.2018 r., tj. również co do kwoty 20.000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 17.3.2018r. do dnia zapłaty,

3)  oddalenie powództwa powódki ad. 3 ponad kwotę 54.800 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 17.3.2018 r., tj. również co do kwoty 20.000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 17.3.2018r. do dnia zapłaty,

4)  stosunkowe rozdzielenie kosztów postępowania przed Sądem I instancji stosownie do stopnia wygrania sprawy przez każdą ze stron (art. 100 zd. 1 k.p.c.),

5)  zasądzenie od powodów na rzecz pozwanego kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego wg norm przepisanych.

Strony wniosły o oddalenie apelacji przeciwnika.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

I. Apelacja pozwanego jest nieuzasadniona. Łączne kwoty zadośćuczynienia dla czterdziestoletniej wdowy – 130.000 zł i małoletnich dzieci – po 100.000 zł nie mogą zostać uznane za rażąco niewspółmierne.

Wbrew wywodom pozwanego, w chwili orzekania sytuacja powodów nadal była trudna.

Wprawdzie minął stan ostry, który u A. S. (2) trwał około miesiąca i są nadzieję na dalszą poprawę, ale powódka wymaga psychoterapii i nadal przyjmuje leki. Powódka nie odzyskała radości życia, wciąż jest przedmiotem troski rodziny, a dzieci starają się, aby mamie zapewnić komfort. Powrót do pracy po dwóch tygodniach był możliwy tylko ze względu na dobre nastawienie i pomoc współpracowników. Był raczej formą radzenia sobie z bólem, a nie objawem powrotu do normalności. Nie można też mówić o braku zaburzeń w codziennym funkcjonowaniu, skoro powódka wycofała się z życia towarzyskiego i wraz z dziećmi codziennie odwiedza grób męża, tylko tam znajdując względne ukojenie.

Prognozy co do stanu dzieci są niepewne. Ich stan psychiczny wymaga monitorowania i niewykluczone, że i w ich przypadku potrzebna będzie pomoc psychologiczna. Powodowie zostali pozbawieni prawidłowego dzieciństwa. Obecnie starają się funkcjonować względnie normalnie z poczucia troski o stan matki i temu podporządkowują swoje działania.

Powódka utraciła wieloletniego partnera, u którego boku mogła przeżyć jeszcze dziesiątki lat. Dzieci nie mają ojca, który był autentycznym wsparciem i inicjatorem różnych form wspólnego spędzania czasu. O tym jak dobrze funkcjonowała rodzina świadczy fakt, że po utracie męża i ojca powodowie są dla siebie silnym oparciem. Nie umniejsza to jednak wyżej opisanych cierpień.

Zasądzone przez Sąd pierwszej instancji kwoty są adekwatne i w ocenie Sądu Apelacyjnego spełniają kryteria art. 446 § 4 k.c. Z pewnością nie stanowią nieuzasadnionego wzbogacenia dla powodów, ani kary dla pozwanego, jak się wywodzi w apelacji.

II. Co do apelacji powodów.

1. Roszczenia o zwrot kosztów pogrzebu.

Nie ma racji skarżąca domagając się zwrotu kosztów stypy w pełnej wysokości. Niewątpliwie, w świetle zasad doświadczenia życiowego, poczęstunek dla 200 osób wykracza poza zwyczaje, nawet w przypadku śmierci osoby młodej, o szerokich kontaktach rodzinnych i towarzyskich. Już przyjęcie dla 100 osób, a w takim rozmiarze pozwany pokrył koszty, nie należy do często spotykanych. S., w świetle zasad doświadczenia życiowego, to kameralne spotkania dla najbliższych. Nie jest przyjęte, aby zapraszać na poczęstunek wszystkich uczestników pogrzebu. Nie doszło zatem do naruszenia art. 446 § 1 k.c.

2. Renta.

Za usprawiedliwiony Sąd Apelacyjny uznaje zarzut naruszenia art. 446 § 2 k.c. Niewątpliwie zmarły był w rodzinie osobą o lepszej pozycji zawodowej.

Ponadto błędnie Sąd Okręgowy przyjął, że koszty utrzymania rodziny nie uległy zmianie. Dla obu stron procesu było niewątpliwe, że wcześniej stałe koszty utrzymania domu rozkładały się na 4 osoby, obecnie natomiast, na 3, co relatywnie zwiększa ich obciążenie przypadające na rzecz każdego z powodów. W chwili śmierci P. S. dochody rodziny wynosiły łącznie 4.300 zł netto miesięcznie (2.400 zł wynagrodzenia P. S. + 1.900 zł wynagrodzenia A. S. (1)), co w przeliczeniu na jedną osobę dawało kwotę 1.075 zł netto miesięcznie. Obecnie jest to kwota 3.050 zł netto miesięcznie (1.900 zł + 1.150 zł renty rodzinnej), tj. 1.016 zł netto miesięcznie na jedną osobę.

Przy stałych kosztach utrzymania domu około 1.500 zł, do dyspozycji na pozostałe wydatki pozostawało wcześniej po 700 zł, a obecnie po 520 zł na osobę. Przy tak skromnych dochodach, różnica ok. 180 zł jest istotna. Nie można też zapominać, że koszty utrzymania P. S. były niższe, bo z racji wykonywanego zawodu większość posiłków miał zapewnionych w miejscu pracy. Z zeznań pracodawców wynika, że dojeżdżał do pracy samochodem służbowym, bo po drodze zajmował się zaopatrzeniem. Nie ponosił więc kosztów związanych z paliwem i dojazdem do pracy. Wspierał rodzinę także w ten sposób, że często przywoził obiady. Obecnie powodowie pozbawieni są takiej pomocy, co generuje znaczny wzrost kosztów zakupu żywności. Już tylko z tego względu żądana na rzecz każdego z powodów renta w kwocie po 180 zł jest uzasadniona. Trzeba mieć też na uwadze, że ze względu na inicjatywę P. S., miał on rozpocząć pracę w nowym punkcie i uzyskać w związku z tym podwyżkę wynagrodzenia.

Pozwany powołuje się w apelacji na otrzymywane przez powódkę zasiłki na dzieci, ale powódka twierdzi, że zasiłków tych nie otrzymuje. Sąd Okręgowy takich wpływów nie ustalił, a pozwany nie powiązał swych twierdzeń z materiałem dowodowym.

Powodowie domagali się w apelacji renty skapitalizowanej do października 2020 r. Na podstawie art. 383 k.p.c. w postępowaniu apelacyjnym mogli dochodzić powtarzających się świadczeń za dalsze okresy.

Obowiązek utrzymania rodziny spoczywał na zmarłym na podstawie art. 27 k.r.o. Dlatego też, na podstawie art. 446 § 2 k.c. zasądzono od pozwanego na rzecz każdego z powodów rentę w kwocie po 180 zł, przy czym za okres od grudnia 2017 r. do października 2020 r. rentę tą skapitalizowano do kwoty 6.300 zł. O odsetkach orzeczono na podstawie art. 481 § 1 k.c.

Roszczenia o rentę zostały zgłoszone w piśmie z 16 maja 2018 r., na które pozwany odpowiedział pismem z 4 czerwca 2018 r. W tym dniu uznał zatem, że dysponuje dostatecznymi informacjami do rozpoznania zgłoszonych roszczeń. Odsetki od renty należnej od grudnia 2017 r. do maja 2018 r. (1.080 zł) należą się więc od 5 czerwca. Renta jest co do zasady płatna z góry (art. 904 k.c.). Powodowie wyznaczyli jednak do zapłaty termin 10. dnia każdego miesiąca. Co do rent należnych od czerwca 2018 r. pozwany opóźniał się co do zasady 11. dnia każdego miesiąca, chyba że 10 dzień przypadał na sobotę lub dzień wolny od pracy (art. 115 k.c.). W tych przypadkach termin spełnienia świadczenia przypadał w poniedziałek, a termin naliczania odsetek na pierwszy wtorek po 10. dniu miesiąca. Dotyczyło to czerwca i listopada roku 2018, lutego, marca, sierpnia, listopada (tu poniedziałek 11 listopada był także dniem wolnym od pracy, zatem termin zapłaty przypadał 12 listopada) roku 2019 oraz maja i października roku 2020.

3. Odszkodowanie za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej.

Bez względu na zastrzeżenia Sądu Okręgowego i pozwanego co do trafności argumentów przywoływanych przez pełnomocnika powodów dla uzasadnienia tego roszczenia, w ocenie Sądu Apelacyjnego w bezspornych okolicznościach sprawy pogorszenie sytuacji powodów jest niewątpliwe i niezależne od wyżej przedstawionych rozważań co do renty. Wkład zmarłego w utrzymanie rodziny nie ograniczał się bowiem do przekazywania środków finansowych. Jego pomoc, w postaci napraw samochodu, remontów w mieszkaniu, robienia zakupów, gotowania, w sprzątaniu ze względu na alergię skórną powódki, wkład w wychowanie dzieci, zawożenie syna na systematyczne leczenie do G., organizowanie wypoczynku i rozbudzanie pasji dzieci, miała wymierny materialny charakter. Jest niewątpliwe, że różnego typu pomoc, także w starcie w dorosłe życie dzieci, byłaby kontynuowana również po utracie przez nie prawa do renty. Ponadto – co wynika z opinii biegłych – zarówno powódka, jak i dzieci, utracili napęd życiowy. Zaangażowanie J. w sport jest jedynie próbą skompensowania straty. Niewątpliwie jednak, ze względu na wciąż odczuwany smutek, wycofanie, mniejsze niż dotychczas zaangażowanie matki (a wręcz odczuwaną przez oboje dzieci potrzebę opieki nad nią), dzieci P. S. mają gorsze – w porównaniu z wcześniejszymi – szanse rozwoju, co ma również majątkowe skutki.

W ocenie Sądu Apelacyjnego budowa domu, co podnosi powódka, pozostawała w sferze marzeń, a nie realnych planów. Podwyżka wynagrodzenia P. S. o 400 zł, przy oszczędnościach stron rzędu 25.000 zł (jak wskazywała powódka), nie gwarantowała zrealizowania tych planów. Rodzina powodów żyła na skromnym poziomie. Ich dochody były niższe od przeciętnych. W tych warunkach szczególnego znaczenia nabierają jednak wysiłki własne, które wpływają na obniżenie ogólnych kosztów utrzymania rodziny, a strata P. S. jest tym bardziej odczuwalna. Powodowie część zadań dotychczas wykonywanych przez męża i ojca przejęli na siebie, a w wielu czynnościach zdani są na pomoc rodziny. Powódce (ze względu na alergię) w sprzątaniu pomaga mama, w opiece codziennej nad dziećmi teściowie, a w organizowaniu rozrywki i zapewnianiu dodatkowych przyjemności, np. upominków – brat.

Prawidłowo Sąd pierwszej instancji miał na uwadze kwoty, które powodowie otrzymali już do tej pory z ZUS (wypadek w drodze do pracy) i (...) (z tytułu ubezpieczeń osobowych). Według poglądu ukształtowanego w orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. np. wyroki z 12 października 1999 r., II UKN 141/99, OSNAPiUS 2001, nr 1, poz. 29, z 11 stycznia 2000 r., II UKN 258/99, OSNAPiUS 2001, nr 9, poz. 318, z 21 października 2003 r., I CK 410/02, LEX nr 82269 i powołane tam wcześniejsze orzeczenia), jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy (wypadku w drodze do i z pracy) nie podlega odliczeniu od zadośćuczynienia pieniężnego przysługującemu poszkodowanemu na podstawie art. 445 § 1 k.c.; odszkodowanie to powinno natomiast być wzięte pod uwagę przy określaniu wysokości zadośćuczynienia, co nie jest jednoznaczne z mechanicznym zmniejszeniem sumy zadośćuczynienia o kwotę tego odszkodowania. Orzeczenia te dotyczyły roszczeń bezpośrednio poszkodowanego, ale należy je mieć na uwadze także przy uwzględnianiu roszczeń przysługujących po śmierci osoby najbliższej (zob. też wyrok Sądu Najwyższego z 18 marca 1968 r., II PR 41/68, OSNC 1968, nr 10, poz. 178 i z 13 stycznia 1997 r., I PKN 2/97, OSNP 1997, nr 18, poz. 336). Podsumowując, odszkodowań uzyskanych z innych tytułów nie można pomijać przy ustalaniu kwot adekwatnych w rozumieniu art. 446 § 3 k.c.

W ocenie Sądu Apelacyjnego kwoty uzyskane przez A. S. (1) (prawie 77.000 z ZUS i 45.000 zł z (...)) są wyjątkowo wysokie, jak na możliwości zarobkowe P. S., nawet przy uwzględnieniu jego dużego wkładu w wykonywanie czynności domowych. Dlatego też apelację powódki w tym zakresie oddalono. Natomiast kwoty uzyskane przez dzieci zmarłego (po 14.950 zł) z pewnością nie wyrównują szkód, jakie śmierć ojca wywołała w ich szeroko rozumianej sytuacji majątkowej. Sąd Apelacyjny uznał, że kwoty po 15.000 zł, przy uwzględnieniu już otrzymanych sum prawie w tej samej wysokości, będą adekwatne jako odszkodowanie za znaczne pogorszenie sytuacji życiowej. Zasądzone renty wyrównują tylko koszty codziennego utrzymania. Nie rekompensują natomiast wzrostu obowiązków, które powodowie musieli przejąć na siebie, utraty napędu życiowego, wsparcia w budowaniu motywacji do osiągnięcia sukcesu zawodowego, typowej pomocy osobistej przy starcie w dorosłe życie.

III Koszty postępowania.

Powodowie zarzucają także błędne rozliczenie kosztów procesu.

Wobec zasądzenia na ich rzecz dodatkowych kwot, rozliczenie dokonane przez Sąd Okręgowy jest nieaktualne. Niemniej skarżący mają racje wywodząc, że ponieśli opłatę od 3 pełnomocnictw.

Sąd Apelacyjny nie podziela natomiast ich stanowiska co do zaliczenia kosztów zastępstwa procesowego od trzech osób, odwołując się w tym zakresie do postanowienia Sądu Najwyższego z 12 kwietnia 2013 r., IV CZ 24/13 (LEX nr 1324331). Sąd Najwyższy, w analogicznej sprawie stwierdził, że powodowie, żądając od pozwanego zapłaty zadośćuczynienia pieniężnego za krzywdę doznaną wskutek śmierci ojca, dochodzili swych praw opartych na tej samej podstawie faktycznej i prawnej, byli więc współuczestnikami materialnymi (art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c.). Współuczestnikom materialnym, reprezentowanym przez tego samego pełnomocnika procesowego, będącego adwokatem lub radcą prawnym, należy się zwrot kosztów zastępstwa procesowego w wysokości odpowiadającej wynagrodzeniu jednego tylko pełnomocnika (por. uchwała Sądu Najwyższego z 30 stycznia 2007 r., III CZP 130/06).

Strony nie sprzeciwiały się zastosowanemu przez Sąd Okręgowy uproszczonemu rozliczeniu kosztów postępowania wobec wszystkich powodów łącznie, co wobec faktu, że nadal pozostają w jednym gospodarstwie domowym, może zostać zaakceptowane także przez Sąd odwoławczy. Sąd Apelacyjny miał na względzie, że przed Sądem pierwszej instancji wartość przedmiotu sporu po zsumowaniu wszystkich roszczeń wyniosła 374.280 zł. Z tego względu wynagrodzenie pełnomocników obu stron ustalił na podstawie § 15 ust. 3, § 2 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U.2018.265.tj.) na 10.800 zł.

Ostatecznie powodowie przegrali co do 84.000 zł, czyli w około 22%. Uiścili opłaty w łącznej kwocie 18.714 zł (7.820 zł + 5.447 zł + 5.447 zł), opłaty skarbowe od pełnomocnictwa – 54 zł, zaliczkę na biegłych – 2.000 zł oraz ponieśli wynagrodzenie ich pełnomocnika – 10.800 zł, łącznie 31.568 zł. Należne im od pozwanego 78% to 24.623,04 zł. Koszty pozwanego to wynagrodzenie pełnomocnika i opłata od pełnomocnictwa – 5.417 zł. 22% należne od powodów to 1.191,74 zł. Po wzajemnym rozliczeniu zasądzono od pozwanego na rzecz powodów 23.431,30 zł.

Koszty należne Skarbowi Państwa to 1.696,22 zł, z czego powodowie powinni pokryć 22%, czyli 373,19 zł, a pozwany w 78%, tj. 1.323,05 zł.

O kosztach postępowania odwoławczego orzeczono na podstawie art. 100 k.p.c. – stosownie do wyniku sporu. Postępowanie apelacyjne jest jednym postępowaniem. Sąd Apelacyjny zsumował wartości przedmiotów zaskarżenia z wszystkich apelacji (139.380 zł z apelacji powodów i 90.000 zł z apelacji pozwanego). Z objętej apelacjami kwoty 229.000 zł powodowie przegrali co do 84.000 zł (80.000 zł odszkodowania z tytułu pogorszenia sytuacji życiowej i 4.000 zł kosztów stypy), czyli w 37%. Uiścili opłaty – 6.969 zł oraz ponieśli koszty zastępstwa procesowego w kwocie 8.100 zł – razem 15.069 zł. Należne im od pozwanego 63% to kwota 9.493,47 zł. Pozwany poniósł koszty zastępstwa procesowego w wysokości 8.100 zł i uiścił opłatę – 4.500 zł, co daje łącznie 12.600 zł. Powodowie winni mu zwrócić 37% tej kwoty, zatem 4.662 zł. Po wzajemnym rozliczeniu zasądzono od pozwanego na rzecz powodów 4.831,47 zł.

Sąd Apelacyjny przyjął za własne poczynione przez Sąd pierwszej instancji ustalenia i rozważania co do wysokości zadośćuczynienia oraz kosztów poczęstunku po pogrzebie. W kwestii renty i odszkodowania za znaczne pogorszenie życiowe odmienne stanowisko zaprezentowano powyżej.

Wyrok zmieniono na podstawie art. 386 § 1 k.p.c., a podstawą oddalenia apelacji w pozostałej części był art. 385 k.p.c.

SSA Małgorzata Kaźmierczak SSA Małgorzata Gulczyńska SSA Maciej Rozpędowski