Pełny tekst orzeczenia

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 02 czerwca 2022 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodnicząca: Sędzia Anna Strączyńska

po rozpoznaniu w dniu 02 czerwca 2022 r. w Warszawie

na posiedzeniu niejawnym

sprawy z powództwa M. S. (1)

przeciwko Skarbowi Państwa – Dyrektorowi Aresztu Śledczego W.-(...)

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 12 sierpnia 2021 r., sygn. akt I C 717/19

I.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie trzecim w ten sposób, że nakazuje wypłacić z rachunku Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Warszawie na rzecz adw. T. K. kwotę 10.800 zł (dziesięć tysięcy osiemset złotych), powiększoną o należny podatek od towarów i usług tytułem wynagrodzenia za reprezentowanie powoda w postępowaniu przed Sądem Okręgowym,

II.  oddala apelację w pozostałym zakresie.

Anna Strączyńska

Sygn. akt I ACa 854/21

UZASADNIENIE

Pozwem z dnia 02 stycznia 2019 r., sprecyzowanym pismami z dnia 08 kwietnia 2019 r. i 05 lutego 2020 r., M. S. (1) wniósł o zasądzenie na jego rzecz od Skarbu Państwa – Dyrektora Aresztu Śledczego W.-(...) w W. kwoty 200.000,01 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 02 stycznia 2019 r. do dnia zapłaty tytułem zadośćuczynienia oraz kosztów procesu.

W uzasadnieniu wskazał, że będąc tymczasowo aresztowany przebywał w (...) W.-(...) w okresie od dnia 04 czerwca 2018 r. do dnia 03 kwietnia 2019 r. w celi stanowiącej izolatkę przeznaczoną dla osób odbywających kary dyscyplinarne. Podniósł, że jest osobą niepełnosprawną, cierpiącą na zaburzenia psychiczne i zgodnie z zaleceniami lekarzy w jego przypadku środki zapobiegawcze (izolacyjne) powinny być stosowane wyłącznie w placówkach penitencjarnych posiadających oddział terapeutyczny lub w szpitalu psychiatrycznym. Areszt Śledczy W.-(...), nie posiadając takiego oddziału terapeutycznego lub szpitalnego, nie mógł prawidłowo wykonać postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania. Powód podniósł, że niezapewnienie mu możliwości odbywania środka izolacyjnego w warunkach terapeutycznych, osadzenie w izolatce i niezapewnienie mu wymaganego leczenia psychiatrycznego, stanowi przejaw niehumanitarnego i instrumentalnego traktowania. Zarzucił również, że strażnicy więzienni stosują wobec niego groźby i znęcają się psychicznie, a także jest obiektem drwin z ich strony oraz innych osadzonych.

Skarb Państwa wniósł o oddalenie powództwa i zasądzenie kosztów procesu. Pozwany wskazał, że podczas konsultacji psychiatrycznych, przeprowadzonych zarówno w jednostce penitencjarnej, jak i przez zewnętrzne podmioty lecznicze, lekarze nie wskazywali na konieczność hospitalizacji osadzonego w oddziale psychiatrii, czy stałego leczenia w oddziale psychiatrycznym. Podniósł, że osadzony w czasie pobytu w (...) W.-(...) był zakwaterowany w celach izolacyjnych z zainstalowanym całodobowo monitoringiem, nie odbywał kary umieszczenia w celi izolacyjnej, lecz przebywał w pojedynczej celi mieszkalnej z wbudowaną kratą koszową. Pozwany zaprzeczył, aby funkcjonariusze służby więziennej stosowali wobec powoda groźby, przemoc psychiczną czy fizyczną, a także wskazał, że powód nie zgłaszał jakichkolwiek uwag do funkcjonariuszy i innych osadzonych. Pozwany wskazał, że powód pozostawał w ww. jednostce penitencjarnej w związku z prowadzonymi wobec niego czynnościami procesowymi, pozostając do dyspozycji Prokuratury Rejonowej dla Warszawy-M..

Wyrokiem z dnia 12 sierpnia 2021 r. Sąd Okręgowy w Warszawie zasądził od Skarbu Państwa – Aresztu Śledczego W.-(...) na rzecz powoda kwotę 30.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 12 sierpnia 2021 r. do dnia zapłaty (pkt 1), oddalił powództwo w pozostałym zakresie (pkt 2) i zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 5.400 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego (pkt 3).

Powyższy wyrok zapadł w oparciu o następujące ustalenia i rozważania:

M. S. (1) przebywał w (...) w W.-(...) od dnia 02 czerwca 2018 r. do dnia 18 kwietnia 2019 r. jako tymczasowo aresztowany.

Był to kolejny pobyt M. S. (1) w tej placówce penitencjarnej – wcześniej przebywał on tam, w szczególności, w okresach: od 02 listopada 2011 r. do 16 kwietnia 2012 r., od 26 kwietnia do 25 lipca 2012 r., od 23 sierpnia 2012 r. do 01 lipca 2013 r. i od 13 sierpnia do 25 września 2013 r.

W dniu 31 lipca 2018 r. M. S. (1) za pomocą żyletki dokonał samookaleczenia głowy i został przewieziony na (...) Szpitala (...) (...) w W. na opatrzenie rany. Lekarz przyjmujący stwierdził wówczas brak wskazań do hospitalizacji psychiatrycznej, zaproponował zmianę przyjmowanych przez pacjenta leków oraz skierował go na konsultację neurologiczną.

W dniu 07 października 2018 r. M. S. (1) ponownie dokonał samookaleczenia głowy i został przewieziony na Oddział (...) Centrum (...) im. prof. J. M. w P., gdzie przebywał do dnia 17 października 2018 r. W dniu wypisu pacjent został skierowany do Oddziału Psychiatrycznego przy Zakładzie Karnym w Ł., gdzie stwierdzono, że M. S. (1) nie wymaga dalszej hospitalizacji.

Wyrokiem z dnia 13 grudnia 2018 r. wydanym w sprawie z powództwa M. S. (1) przeciwko Skarbowi Państwa – Dyrektorowi Aresztu Śledczego w W.-(...) (sygn. akt I ACa 1010/17), Sąd Apelacyjny w Warszawie zmienił zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 16 marca 2017 r. (sygn. akt XXIV C 1032/13) w ten sposób, że zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 3.000 zł tytułem zadośćuczynienia. Sąd Apelacyjny ustalił, między innymi, że powodowi nie zapewniono możliwości odbywania kary pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym w okresie od 07 czerwca do 25 września 2013 r. Sąd Apelacyjny przyjął też, że omawiany okres był poprzedzony co najmniej 10-miesięcznym pobytem powoda w pozwanym areszcie śledczym, który był podstawą do zasądzenia przez Sąd Okręgowy w Warszawie zadośćuczynienia w kwocie 20.000 zł.

Sąd Apelacyjny uznał, że osadzenie powoda, będącego osobą ze stwierdzonymi zaburzeniami psychicznymi, niedorozwojem umysłowym, deficytami intelektualnymi, epilepsją, zaliczonego do osób zagrożonych samobójstwem, w celach przeznaczonych dla osób zdrowych bez dostępu do odbywania kary w systemie terapeutycznym naruszało jego godność osobistą, bowiem wbrew zaleceniom wynikającym z orzeczenia z dnia 14 sierpnia 2012 r. o potrzebie oddziaływania specjalistycznego i celowości odbywania kary w oddziale terapeutycznym dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonymi umysłowo, powód w dalszym ciągu przebywał w (...) W.-(...) w W., gdzie nie ma oddziału terapeutycznego, nie ma również cel dla osadzonych z zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo, chociaż pozwany nie zaprzeczał, że powód winien odbywać karę w warunkach oddziału terapeutycznego. Sąd Apelacyjny uznał, że niezapewnienie powodowi możliwości odbywania kary pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym stanowiło przejaw instrumentalnego i niehumanitarnego traktowania osadzonego, co stoi w sprzeczności z art. 3 k.k. i art. 4 § 1 k.k.w.

Sąd Apelacyjny podkreślił, że nie do zaakceptowania jest sytuacja ignorowania przez pozwanego wskazań do odbywania przez M. S. (1) kary pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym, pomimo oczywiście złego funkcjonowania powoda w warunkach zwykłego systemu odbywania kary. Sąd Apelacyjny wskazał nie tylko na kompensacyjną, ale i represyjną funkcję zadośćuczynienia, która ma stymulować do poszanowania praw i godności jednostki.

W dniach 13-14 stycznia 2019 r. M. S. (1) ponownie trafił na (...) Szpitala (...) (...) w W. z powodu napadów padaczki i urazu głowy.

W dniu 15 stycznia 2019 r. M. S. (1) po raz kolejny dokonał samookaleczenia, a także deklarował zamiary samobójcze. Został przewieziony do Instytutu (...) przy Al. (...) w W., gdzie na Izbie Przyjęć był konsultowany z psychiatrą. Lekarz skierował M. S. (1) do Oddziału Psychiatrycznego przy Zakładzie Karnym w Ł..

M. S. (1) był ponownie konsultowany w Instytucie (...) w dniach 18-19 marca 2019 r. z powodu dokonania samookaleczeń głowy i lewego przedramienia oraz próby samobójczej. Następnie został przewieziony na Oddział (...) Centrum (...) im. prof. J. M. w P., gdzie był hospitalizowany w dniach 19-27 marca 2019 roku. Sporządzający wypis lekarz wskazał, że pacjent wymaga pobytu w warunkach penitencjarnych przeznaczonych dla osób z upośledzeniem umysłowym.

Decyzją Dyrektora Aresztu Śledczego w W.-(...) z dnia 02 maja 2020 r. M. S. (1) został umieszczony w celi mieszkalnej nr (...) pawilonu D I, zaś decyzją z dnia 4 maja 2020 roku w celi nr 112 pawilonu A I. Obie cele były objęte całodobowym monitoringiem i przystosowane do odbywania kary dyscyplinarnej umieszczenia M. S. (1) w celi izolacyjnej jest zapewnienie porządku i bezpieczeństwa w jednostce organizacyjnej oraz bezpieczeństwa osadzonemu, a w jednostce w chwili wydania decyzji brak było innych miejsc w celach objętych monitoringiem.

W okresie przebywania w (...) w W. M. S. przebywał wyłącznie w celach izolacyjnych z zainstalowanym całodobowym monitoringiem. Nie odbywał kary dyscyplinarnej umieszczenia w celi izolacyjnej.

U M. S. (1) rozpoznano upośledzenie umysłowe umiarkowane ze znacznymi zmianami zachowania powodującymi konieczność opieki lub leczenia, padaczkę oraz zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane zespołem uzależnienia. Posiada on orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy do dnia 31 maja 2024 r., stwierdzono również, że jest niezdolny do samodzielnej egzystencji do dnia 31 maja 2024 r., ze wskazaniem, że niezdolność ta istniała w dniu 01 października 2019 r.

Podczas pobytu M. S. (1) w (...) w W.-B. uprawniony psycholog Ośrodka (...) Aresztu Śledczego W.-B. wydał w stosunku do M. S. (1) orzeczenie psychologiczno-penitencjarne z dnia 14 sierpnia 2012 r., w którym rozpoznał: deficyt intelektualny, organiczne zaburzenia osobowości (zespół zależności mieszanej), wskazując także, że M. S. (1) powinien odbywać karę pozbawienia wolności w systemie terapeutycznym na oddziale osób z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo. M. S. (1) osadzony został z powrotem w (...) w W.-(...) w dniu 23 sierpnia 2012 r.

W czasie pobytu w (...) W.-(...) w okresie od dnia 02 czerwca 2018 r. do dnia 18 kwietnia 2019 r. z uwagi na zaburzenia psychiczne, niestabilność emocjonalną oraz trudne do przewidzenia i nieadekwatne do sytuacji reakcje, M. S. (1) był zaliczony do grupy osób zagrożonych samobójstwem oraz stwierdzono, że powinien być objęty wzmożoną opieką psychologiczną i wychowawczą.

Areszt Śledczy w W.-(...) nie posiada oddziału terapeutycznego dla osób upośledzonych umysłowo.

W opinii psychologicznej z dnia 26 listopada 2018 r. wskazano, że M. S. (1) nie powinien być pozostawiony sam w pomieszczeniach, z wyjątkiem pomieszczeń objętych całodobowym monitoringiem, zgłoszenia do personelu należy traktować jako pilne, ponadto zalecono częstszą kontrolę zachowania osadzonego w celi: w porze nocnej nie rzadziej niż raz w ciągu godziny, a w porze dziennej nie rzadziej niż raz w ciągu 3 godzin, kontrolę osadzonego i celi pod kątem gromadzenia leków lub innych przedmiotów niebezpiecznych mogących posłużyć w podjęciu autoagresji oraz obserwację zachowania i relacji osadzonego, a niepokojące symptomy należy niezwłocznie zgłaszać wychowawcy i psychologowi. Wskazano też, że w przypadku ewentualnego wpłynięcia wyroku skazującego oraz uchyleniu tymczasowego aresztu M. S. (1) powinien być skierowany do ośrodka diagnostycznego oraz że z uwagi na prezentowane przez osadzonego zaburzenia psychiczne należy bardzo uważnie dobierać osadzenia i monitorować atmosferę panującą w celi. Zalecono również kontakt z psychologiem według potrzeb.

W dniu 02 maja 2020 r. M. S. (1) ponownie został umieszczony w (...) W.-(...) w W., gdzie po raz kolejny zakwaterowany został w celach izolacyjnych z zainstalowanym całodobowym monitoringiem, przy czym nie odbywał kary dyscyplinarnej umieszczenia w celi izolacyjnej. W dalszym ciągu wykazywał zachowania autodestrukcyjne, dokonywał samookaleczeń. Na konsultację w Instytucie (...) przewieziony został już 08 maja 2020 r., jednak nie wymagał hospitalizacji, po kilku dniach (12 maja 2020 r.) został ponownie konsultowany. Od dnia 08 lipca 2020 r. przebywał w szpitalu psychiatrycznym w P., skąd został przewieziony na oddział psychiatryczny Zakładu Karnego w Ł., gdzie przebywał do 22 lipca 2020 r.

Powyższy stan faktyczny Sąd Okręgowy ustalił na podstawie dokumentów, których wartość dowodowa nie była kwestionowana przez strony i także Sąd nie znalazł podstaw do podważenia ich waloru dowodowego.

Nie zasługiwały na uwzględnienie zeznania powoda w zakresie twierdzenia, że był źle traktowany przez funkcjonariuszy służby więziennej i był ofiarą przemocy psychicznej lub fizycznej ze strony innych osadzonych. Strona powodowa nie przedłożyła obiektywnych dowodów na potwierdzenie tych okoliczności, np. w postaci skarg powoda lub dokumentacji medycznej, zaś sam sposób złożenia zeznań przez powoda, który nie udzielał logicznych odpowiedzi na pytania zadawane mu przez sąd i jego pełnomocnika nie mogą służyć za wystarczający dowód potwierdzenie takiego traktowania powoda.

Wobec powyższych ustaleń i oceny dowodów, Sąd Okręgowy uznał, że powództwo zasługiwało na częściowe uwzględnienie. Sąd wskazał, że jest to kolejny, tym razem ponad 10-miesięczny pobyt powoda w placówce penitencjarnej, w której był wcześniej osadzony i w sytuacji, gdy w związku z poprzednimi warunkami osadzenia powoda w tej placówce zasądzono na jego rzecz 23.000 zł z tytułu zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych.

Następnie Sąd przypomniał treść art. 23 i 24, 448 i 417 § 1 k.c.

Sąd Okręgowy nie miał wątpliwości, że podczas pobytu w (...) W.-(...) w W. w okresie od dnia 02 czerwca 2018 r. do dnia 18 kwietnia 2019 r. powód nie miał zapewnionych odpowiednich warunków osadzenia, bowiem w tym czasie zakwaterowany był w celi izolacyjnej, choć zgodnie z zaleceniami wynikającym między innymi z orzeczenia z dnia 14 sierpnia 2012 r. powinien odbywać karę w oddziale terapeutycznym dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonymi umysłowo.

Kodeks karny wykonawczy (art. 81) rozróżnia trzy systemy wykonywania kary pozbawienia wolności: programowego oddziaływania, terapeutyczny i zwykły. Stosownie do art. 96 k.k.w. w systemie terapeutycznym odbywają karę skazani z zaburzeniami psychicznymi, upośledzeni umysłowo, uzależnieni od alkoholu albo innych środków odurzających lub psychotropowych oraz skazani niepełnosprawni fizycznie – wymagający oddziaływania specjalistycznego, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej. Zgodnie z art. 97 k.k.w. wykonując karę w systemie terapeutycznym, uwzględnia się w postępowaniu ze skazanym w szczególności potrzebę zapobiegania pogłębianiu się patologicznych cech osobowości, przywracania równowagi psychicznej oraz kształtowania zdolności współżycia społecznego i przygotowania do samodzielnego życia. Wykonywanie kary dostosowuje się do potrzeb w zakresie leczenia, zatrudnienia, nauczania i wymagań higieniczno-sanitarnych. Oddziaływania wobec skazanych w systemie terapeutycznym są określone w opracowanych dla nich indywidualnych programach terapeutycznych. Oddziaływania prowadzi się w formie zindywidualizowanych działań, dostosowanych do psychofizycznych właściwości skazanego. Oddziaływania wobec skazanego w systemie terapeutycznym wynikają także z programu oddziału. Wykonywanie kary w systemie terapeutycznym odbywa się przy uwzględnieniu indywidualnego programu terapeutycznego, który podlega aktualizacji w zależności od potrzeb. Celem jest zatem zapewnienie szerokiego spektrum oddziaływań terapeutycznych dostosowanych do indywidualnych potrzeb osadzonych.

W czasie osadzenia w jednostce penitencjarnej objętej pozwem powód nie przebywał w warunkach właściwych dla osadzonych z zaburzeniami psychicznymi lub upośledzeniami umysłowymi, ponieważ jednostka ta warunków takich nie zapewnia, co jest okolicznością bezsporną. Fakt, że powód był objęty wzmożonym nadzorem, ze względu na zaliczenie do osób zagrożonych samobójstwem oraz że był konsultowany z psychologiem bezpośrednio w jednostce penitencjarnej oraz w razie potrzeby poza nią choć wskazuje, że objęta ww. jednostka penitencjarna dokładała starań, aby zapewnić powodowi niezbędną opiekę psychiatryczną i psychologiczną, to jednak starań tych nie można zrównać z warunkami odbywania kary w systemie terapeutycznym. Nota bene, w okresie objętym pozwem konsultacje psychiatryczne powoda nie odbywały się wg opracowanego z góry planu oddziaływania terapeutycznego, lecz w efekcie kolejnych, licznych incydentów samookaleczenia się powoda i jego prób samobójczych. Powód wymagał fachowej, zaplanowanej i stałej opieki psychiatrycznej, wobec czego doraźny dostęp do lekarza psychiatry i psychologa nie odpowiadał istocie systemu terapeutycznego.

Nie przekonuje podniesiony przez pozwanego argument, że umieszczenie powoda w okresie objętym pozwem w (...) W.-(...) było konieczne ze względu na czynności procesowe podejmowane przez Prokuraturę Rejonową dla Warszawy-M. w W.. Materiał dowodowy nie pozwala na ustalenie, iżby ze względu na czynności procesowe z udziałem powoda konieczne było pozbawienie go możliwości odbywania kary w systemie terapeutycznym przez okres przeszło 10 miesięcy. Jeżeli nawet niezbędne czynności procesowe z udziałem powoda nie mogły być przeprowadzone w placówce penitencjarnej zapewniającej warunki do odbywania kary w systemie terapeutycznym, choć materiał dowodowy nie pozwala na poczynienie takiego ustalenia, to pobyt powoda w placówce nie zapewniającej takich warunków powinien być ograniczony do minimum ze względu na prymat konieczności poszanowania godności osobistej i humanitarnego traktowania osadzonego nad potrzebami postępowania przygotowawczego.

Materiał dowodowy nie potwierdził jednak, że funkcjonariusze służby więziennej znęcali się nad nim psychicznie oraz że powód był adresatem gróźb ze strony funkcjonariuszy i innych osadzonych.

Rozważając kwestię wysokości należnego powodowi zadośćuczynienia, Sąd miał na uwadze nie tylko fakt, że powód przebywał w (...) W.-(...) przez ponad 10 miesięcy w okresie od 02 czerwca 2018 r. do dnia 18 kwietnia 2019 r., ale i że było to kolejne osadzenie powoda w tej samej jednostce penitencjarnej, w tych samych warunkach, choć już dwukrotnie taki sposób traktowania powoda został oceniony przez sąd jako bezprawny i w związku z tym zasądzono na rzecz powoda zadośćuczynienie w łącznej kwocie 23.000 zł.

W ocenie Sądu okoliczność, że powód doznał krzywdy w związku z kolejnym długotrwałym osadzeniem go w (...) W.-(...) należy uznać za fakt niepodważalny. Krzywda ta wyraża się w usprawiedliwionym okolicznościami poczuciu naruszenia godności i niehumanitarnego traktowania, skoro powód został pozbawiony oddziaływania terapeutycznego, które, zgodnie z art. 96 i 97 k.k.w., powinno przyjąć postać oddziaływania specjalistycznego, a zwłaszcza postać opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej, uwzględniającej w szczególności potrzebę zapobiegania pogłębianiu się patologicznych cech osobowości, przywracania równowagi psychicznej oraz kształtowania zdolności współżycia społecznego i przygotowania do samodzielnego życia.

Ustalając wysokość zadośćuczynienia Sąd miał na względzie nie tylko rozmiar krzywdy, ale i dostrzegalną w postępowaniu pozwanego uporczywość w stosowaniu względem powoda warunków osadzenia nie odpowiadających jego potrzebom.

W tych okolicznościach ze względu rozmiar krzywdy i jej przyczyny, mając na względzie kompensacyjną i represyjną funkcję zadośćuczynienia, należało przyznać powodowi zadośćuczynienie w kwocie 30.000 zł, która w ocenie Sądu spełnia obie ww. funkcje i nie jest nadmierna.

O odsetkach za opóźnienie Sąd orzekł na podstawie art. 481 k.c., przyjmując za dzień wymagalności roszczenia dzień wydania wyroku, bowiem skoro wysokość zadośćuczynienia uzależniona była w znacznej mierze od uznania Sądu, dopiero w dniu wydania wyroku pozwany uzyskał wiedzę o obowiązku spełnienia określonej kwoty pieniężnej.

Powództwo w pozostałym zakresie podlegało oddaleniu jako bezzasadne, o czym orzeczono w punkcie 2 wyroku. Zadośćuczynienie w wysokości przekraczającej 30.000 zł Sąd ocenił jako nadmierne, wskazując, że na wysokość krzywdy doznanej przez powoda wpływ miało nie tylko postępowanie pozwanego, ale i postępowanie powoda, który przyczyniał się do powiększenia rozmiaru swojej krzywdy aktami autoagresji. Sąd uznał też, że wysokość żądanego zadośćuczynienia powód ustalił m.in. ze względu na rzekome naganne traktowanie go przez funkcjonariuszy służby więziennych i innych osadzonych, co nie znalazło potwierdzenia w materiale dowodowym. Nadto wskazać trzeba, że powód pierwotnie domagał się zapłaty 200.000 zł jako sumy dwóch świadczeń po 100.000 zł, których dochodził ze względu na zachowanie się dwóch statio fisci, zaś ostatecznie oparł roszczenie na zachowaniu się jednego z nich utrzymując żądanie pozwy w istocie w tej samej wysokości bez przekonującego uzasadnienia.

O kosztach postępowania Sąd orzekł na podstawie art. 100 zd. 2 k.p.c., bowiem roszczenie objęte pozwem było usprawiedliwione co do zasady, a wysokość należnego powodowi zadośćuczynienia była uzależniona od uznania sędziowskiego. Obciążający pozwanego koszt zastępstwa procesowego powoda Sąd ustalił na kwotę 5 400 zł w oparciu o § 2 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie z dnia 22 października 2015 r.

Z wydanym wyrokiem nie zgodziły się obie strony.

Pozwany zaskarżył orzeczenie w punktach 1 i 3, wskazując na naruszenie przepisu art. 233 § 1 k.p.c. polegające na przekroczeniu przez sąd zasady swobodnej oceny dowodów przez zaniechanie wszechstronnego rozważenia zgromadzonego materiału dowodowego i dokonanie oceny w sposób dowolny, wbrew logice i doświadczeniu życiowemu, co wyrażało się przez niewzięcie pod uwagę notatki lekarza R. D., który stwierdził, że powód był systematycznie konsultowany (czego sąd nie wziął pod uwagę) oraz art. 448 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. poprzez stwierdzenie, że powód poniósł szkodę na skutek umieszczenia go w celi izolacyjnej jednoosobowej z całodobowym monitoringiem oraz pominięcie faktu, że powód w czasie pobytu w Areszcie nie złożył żadnej skargi na warunki i opiekę medyczną w tej jednostce penitencjarnej.

W związku z powyższymi zarzutami pozwany wniósł o zmianę wyroku i oddalenie powództwa w całości.

Apelacja pozwanego została odrzucona.

Z kolei powód zaskarżył wyrok w punkcie 2 i 3 w zakresie odsetek ustawowych od kwoty 30.000 zł od dnia 12 sierpnia 2021 r. do dnia zapłaty oraz co do oddalenia żądania ponad 30.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od tej kwoty od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty, a nadto w zakresie kosztów postępowania. Powód zarzucił naruszenie:

- art. 233 § 1 k.p.c. poprzez wadliwą ocenę zebranego materiału dowodowego i wyprowadzenie wniosków sprzecznych z zasadami logiki i doświadczenia życiowego, co poskutkowało oddaleniem powództw ponad 30.000 z, podczas gdy stopień zawinienia pozwanego i konsekwencje z tego wynikające dla powoda powinny prowadzić do zasądzenia całej dochodzonej kwoty,

- art. 98 § 1-2 k.p.c. w zw. z art.99 k.p.c. poprzez zasądzenie zaniżonych kosztów zastępstwa procesowego w kwocie 5.400 zł, gdy powinno być 10.800 zł, powiększone o należny podatek VAT,

- art. 445 k.c. w zw. z art. 23 k.c. w zw. z art. 24 § 1 k.c. przez ich błędne zastosowanie i przyznanie nieodpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia,

- art. 481 k.c. przez przyjęcie, że dniem, od którego należy liczyć odsetki jest dzień wydania wyroku, a nie dzień wniesienia pozwu.

Wskazując na te zarzuty powód wniósł o zmianę wyroku i zasądzenie całej dochodzonej kwoty raz podwyższenie należności pełnomocnika z urzędu, a nadto o stosowne orzeczenie o kosztach postepowania odwoławczego.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja powoda była częściowo uzasadniona, aczkolwiek zdecydowana większość zarzutów nie zasługiwała na uwzględnienie.

Uzasadnione są zarzuty dotyczące naruszenia przepisów o kosztach sądowych. W ocenie Sądu odwoławczego, nie jest rolą Sądu I instancji ocena czy żądanie przekraczające określoną w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności adwokackie z dnia 22 października 2015 r. granicę wysokości wynagrodzenia pełnomocnika zawodowego było zasadne w odniesieniu do kosztów sądowych. W piśmie precyzującym powództwo powód zażądał kwoty 200.000,01 zł i ta kwota była wiążąca dla sądu, jeśli chodzi o kwestię ustalenia wynagrodzenia. Rację ma zatem pełnomocnik, że stawka minimalna należna przy tak ustalonej wartości przedmiotu sporu to 10.800 zł. Ponadto przepis § 4 ust. 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 03 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu stanowi, że opłatę należną pełnomocnikowi podwyższa się o podatek od towarów i usług. Niniejszym zarzut naruszenia art. 98 § 1 k.p.c. i nast. okazał się być zasadny. Sąd II instancji wynagrodzenie należne zawodowemu pełnomocnikowi ustanowionemu z urzędu nakazał podwyższyć według w.p.z., dodał należny podatek VAT i nakazał wypłacić z rachunku Skarbu Państwa.

W dalszej części apelacja powoda podlegała oddaleniu.

Sąd Apelacyjny podziela i przyjmuje za własne ustalenia Sądu I instancji dotyczące zawinionego postępowania jednostki penitencjarnej oraz rozmiaru krzywdy powoda.

Na początku należy odnieść się do zarzutu dotyczącego naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. Przyjmuje się, że granice swobody sędziego przy ocenie materiału dowodowego wyznaczają trzy czynniki: logiczny (obowiązek wyciągnięcia z materiału dowodowego wniosków logicznie prawidłowych), ustawowy (powinność rozważenia całego materiału dowodowego) oraz ideologiczny (psychologiczny), przez który rozumie się świadomość prawną sędziego, kulturę prawną oraz system reguł pozaprawnych i ocen społecznych, do których odsyłają normy prawne. Zarzut przekroczenia swobodnej oceny dowodów, skutkującej błędnymi ustaleniami faktycznymi może być skuteczny tylko wtedy, gdy skarżący wykażą przekroczenie swobody sędziowskiej w zakresie któregoś z powyżej wymienionych kryteriów. Wymaga natomiast podkreślenia, że samo przedstawienie przez stronę odmiennych wniosków niż wynikają z oceny dokonanej przez Sąd I instancji nie świadczy jeszcze o przekroczeniu swobodnej oceny dowodów. Skarżący w żaden sposób nie wykazał, że Sąd Okręgowy uchybił zasadom logicznego rozumowania lub doświadczenia życiowego, dokonując swobodnej oceny dowodów i czyniąc na ich podstawie ustalenia.

Zarzuty apelacji powoda koncentrują się wokół błędnej oceny materiału dowodowego, która miała polegać na tym że krzywda powoda była wyższa. Po dokonanej ponownej kontroli materiału dowodowego (system apelacji pełnej) w niniejszej sprawie nie sposób zgodzić się z argumentacją apelującego.

Nie budzi wątpliwości Sądu, że bezsporne (bowiem przesądzone już dwukrotnie i wynikające wprost z przepisów kodeksu karnego wykonawczego i przepisów dotyczących wykonywania środków związanych z pozbawieniem osadzonych wolności) jest to, że powód powinien odbywać karę pozbawienia wolności lub środek w postaci aresztu w systemie terapeutycznym na oddziale osób z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo. Powód i pozwany dysponowali stosownym orzeczeniem o takiej potrzebie odbywania kary przez powoda. Ponieważ nie było to pierwsze osadzenie powoda w placówce na (...), Dyrektor Aresztu Śledczego miał wiedzę o konieczności zapewnienia powodowi specjalnych warunków do odbywania osadzenia. Istotnie podejmowano wysiłki zapewnienia powodowi quasi-warunków w systemie terapeutycznym, ale zamknięcie powoda w izolatce i brak odpowiedniej opieki psychologa i psychiatry okazały się być niewystarczające dla wypełnienia właściwych cech systemu terapeutycznego. Powód jest osobą z deficytami intelektualnymi, co widać po jego zachowaniu (nagranie rozprawy), jak i po jego pismach, ma stwierdzone organiczne zaburzenia osobowości, niedorozwój umysłowy i uszkodzony ośrodkowy układ nerwowy. Do tego jest uzależniony od alkoholu i substancji psychotropowych, cierpi na epilepsję i wielokrotnie samookaleczał się i podejmował próby samobójcze oraz groził nimi.

Obowiązek zapewnienia M. S. (2) stosownych warunków wykonywania kary pozbawienia wolności wynika wprost z przepisów prawa - art. 96 i 97 k.k.w. i art. 110 ust. 4 k.k.w. oraz diagnozy z orzeczenia sądowo – psychologicznego i nie podlega on wyłączeniu nawet wówczas, gdy powód ma być dyspozycyjnym więźniem dla Prokuratury. Słusznie zauważył Sąd Okręgowy, że jeśli nawet konieczny był pobyt powoda w tym konkretnym ośrodku penitencjarnym, to pobyt ten powinien być skrócony do minimum, a nie trwać ponad 10 miesięcy.

Z dokumentacji medycznej powoda, załączonej do akt wynika, że w (...) nie zapewniono powodowi niezbędnej mu pomocy psychologa i psychiatry, wszelkie konsultacje lekarskie jakie miały miejsce były związane z aktami samookaleczania się przez powoda, co czynił on często. Dopiero w takiej sytuacji konsultowano się z lekarzem czy udzielano powodowi pomocy na oddziałach szpitalnych. Owa systematyczność konsultacji, o której wspomina dr R. D. (zarzut z odrzuconej apelacji pozwanego) nie wynikała z opieki placówki penitencjarnej nad powodem, ale z jego własnych działań i samookaleczeń.

Przepisy Konstytucji RP – art. 30 i 47 wskazują, że każdy człowiek ma przyrodzoną i niezbywalną godność, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych oraz, że każdy ma prawo do ochrony czci. Precyzują tę ochronę przepisy kodeksu cywilnego, w szczególności art. 23, 24 i 448 k.c. Obowiązek poszanowania i ochrony godności ludzkiej powinien być realizowany przez władze publiczne także tam, gdzie Państwo działa w ramach imperium, realizując swoje zadania represyjne, których wykonanie nie może jednak prowadzić do większego ograniczenia praw człowieka i jego godności niż to wynika z zadań ochronnych i celu zastosowanego środka. Jak wskazuje się w orzecznictwie, wymóg zapewnienia przez Państwo godziwych warunków odbywania kary pozbawienia wolności stanowi obowiązek demokratycznego państwa prawnego (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2010 r., sygn. akt II CSK 486/09, z dnia 02 października 2007 r., sygn. akt II CSK 269/07 oraz z dnia 28 lutego 2007 r., sygn. akt V CSK 431/06). W tym ostatnim wyroku Sąd Najwyższy wskazał, że obowiązkiem władzy publicznej, wynikającym z norm prawa międzynarodowego, jest zapewnienie osobom osadzonym w zakładach karnych godziwych i humanitarnych warunków odbywania kary pozbawienia wolności, nienaruszających godności ludzkiej. Te warunki z kolei są sprecyzowane w kodeksie karnym i kodeksie karnym wykonawczym oraz przepisach wykonawczych do w/w aktów prawnych, a ponadto wynikają z przepisów prawa międzynarodowego. W Polsce zakazane jest okrutne, nieludzkie lub poniżające traktowanie skazanego (art. 3 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, art. 7 i 8 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych). Orzecznictwo międzynarodowych organów ochrony prawnej uznaje, że nieludzkie to złe traktowanie, które jest zamierzone, stosowane nieprzerwanie przez dłuższy czas. Cierpienie i poniżenie muszą przy tym wykraczać poza nieunikniony ich element związany z daną formą zgodnego z prawem traktowania lub karania.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, osadzenie powoda w izolatce (cela przeznaczona dla osób zdrowych, które odbywają dodatkową karę) bez zapewnienia systemu terapeutycznego niewątpliwie naruszyło godność i zdrowie powoda. Niezapewnienie powodowi możliwości odbywania kary pozbawienia wolności według jego potrzeb stanowi przejaw instrumentalnego i niehumanitarnego traktowania osadzonego, co stoi w sprzeczności z art. 3 k.k. i art. 4 § 1 k.k.w. Nie zmienia tej oceny próba zapewnienia przez Areszt możliwie podobnych warunków, jednak jak się w perspektywie czasu okazało, niewystarczających. Nie budzi bowiem wątpliwości, że odseparowanie powoda od innych więźniów i zapewnienie doraźnego dostępu do lekarzy, w tym też psychiatry i konsultacji psychologicznych nie wyczerpuje istoty systemu terapeutycznego. Oddziaływania wobec skazanych w systemie terapeutycznym są określone w opracowanych dla nich indywidualnych programach terapeutycznych. Oddziaływania prowadzi się w formie zindywidualizowanych działań, dostosowanych do psychofizycznych właściwości skazanego. Chodzi więc o zapewnienie szerokiego spektrum oddziaływań terapeutycznych dostosowanych do indywidualnych potrzeb osadzonych i tego właśnie oddziaływania zabrakło w przypadku powoda.

W ocenie Sądu Apelacyjnego, samookaleczenia dokonywane przez powoda, pomimo ich bagatelizowania przez placówkę, wskazują na brak umiejętności powoda radzenia sobie ze stresem i warunkami pobytu oraz poważnymi zaburzeniami osobowości, stanowiąc przejaw doznawanych cierpień psychicznych. Nie bez znaczenia jest to, że powód został zakwalifikowany do grupy osób zagrożonych samobójstwem.

Odwołując się zatem do treści art. 23, 24 § 1 i 448 k.c. należy uznać, że zgłoszone przez powoda żądanie zasługiwało na częściowe uwzględnienie, tak jak prawidłowo ocenił to Sąd Okręgowy.

Działanie Skarbu Państwa było bezprawne, sprzeczne z obowiązującymi przepisami, zaś jego odpowiedzialność na podstawie art. 448 k.c. za krzywdę wyrządzoną tym naruszeniem, nie zależy od winy i tożsama jest z ogólnymi regułami odpowiedzialności Skarbu Państwa wskazanymi w art. 417 § 1 k.c., w myśl którego za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa, co prowadzić musi do wniosku, że odpowiedzialność Skarbu Państwa następuje niejako za sam skutek bezprawnego działania – bez oceny strony podmiotowej (zawinienia). Odpowiedzialność ta jest tym większa, że był to kolejny pobyt powoda w tej samej, nieprzygotowanej dla takich skazanych, placówce.

Sąd Okręgowy prawidłowo ocenił rozmiar krzywdy powoda, zarówno z punktu widzenia samego osadzonego, jak i biorąc pod uwagę okoliczności obiektywne. Powód żądał 200.000,01 zł od dwóch pozwanych – co do jednego żądanie zostało w całości oddalone. Kwotę 100.000 zł wskazywaną przez M. S. (1) jako stosowne zadośćuczynienie Sąd trafnie obniżył do 30.000 zł z uwagi na to, że nie zostały wykazane fakty, na które powód się powoływał, a mianowicie jakiekolwiek akty znęcania się czy prześmiewania z powoda. Jedynie więc umieszczenie powoda w izolatce i brak indywidualnego programu terapeutycznego, który jest tworzony i realizowany w ramach systemu terapeutycznego były przyczynami, dla których powództwo jest zasadne. Powód miał niezbędną opiekę lekarską i psychologiczną, jednak o tym, że nie zapewniono jego wszystkich potrzeb świadczą akty samookaleczania się, które w ocenie sądu stanowią reakcję powoda na taki sposób wykonywania kary, który jest niedostosowany do potrzeb osadzonego. Sąd Apelacyjny zgadza się ze stanowiskiem Sądu Okręgowego, że nie do zaakceptowania jest sytuacja ignorowania przez pozwanego wymogów ustawowych co do sposobu odbywania kary przez powoda. Zadośćuczynienie w zasądzonej wysokości spełni zarówno funkcję kompensacyjną względem M. S. (1), jak i prewencyjną i represyjną względem pozwanego. Ponieważ jest to kolejna – trzecia już sytuacja osadzenia powoda w nieprzystosowanych do tego warunkach i placówce, która nie jest przygotowana do przetrzymywania więźniów o specjalnych wymogach terapeutycznych, Sąd słusznie zasądził zadośćuczynienie wyższe niż poprzednio. Niemniej jednak każda kwota powyżej 30.000 zł w tym stanie faktycznym byłaby nadmierna i prowadziła do nieuzasadnionego wzbogacenia powoda.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji na podstawie art. 386 § 1 k.p.c.

SSA Anna Strączyńska